"Gizli "Dədə Qorqud" silsiləsinin yeni aşkar məqamları

AKADEMİK KAMAL ABDULLANIN "KİTABİ-DƏDƏ QORQUD" POETİKASINA GİRİŞ - DANSÖKÜLƏN VARİANT" MONOQRAFİYASI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Hərdən artıq "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı tədqiqatların bitdiyini, tükəndiyini güman edirik. Elə az bir zamandan sonra eşidirik ki, yeni bir kitab, yeni bir araşdırma ərsəyə gəlib bu möhtəşəm əsərlə bağlı.

Həmin tədqiqata nəzər saldıqda isə, həqiqətən də, burada "Kitabi-Dədə Qorqud"a yeni bir prizmadan, fərqli rakursdan baxışın sərgiləndiyini, yeni fikrin meydana çıxdığını görürük. Yəni maraqlıdır ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" elm aləminə bəlli olan zamandan bəri araşdırılır, ancaq hələ də öz bitib-tükənməyən sirriçindəliyi, gizli məqamları ilə diqqəti çəkir və onu oxuyanları özü ilə bağlı düşünməyə vadar edir, öz cazibəsinə salır.

"Kitabi-Dədə Qorqud"un cazibəsinə düşən müəlliflərdən biri də görkəmli alim və yazıçımız olan akademik Kamal Abdulladır. Artıq uzun illərdir ki, Kamal müəllim "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı tədqiqatlar aparır. Onun sirli, gizli dünyasına "daxil olaraq" onunla bağlı maraqlı, orijinal, özünə qədər deyilməmiş fikirləri gündəmə gətirir və etiraf edək ki, hər dəfə oxucuları heyrətləndirə bilir. Xatırlayıram, hələ tələbə olduğum vaxtlarda müəllimlər "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından bəhs edəndə Kamal Abdullanın "Gizli Dədə Qorqud" kitabında yazdığı maraqlı fikirlərdən misallar gətirirdilər. Heç unutmuram, o zaman dastanı oxuyan hər kəsi, eləcə də məni Beyrəyin nakam taleyi, onun faciəvi şəkildə ölməsi düşündürür, narahat edirdi. Belə bir qəhrəmanın ölümü ilə sanki barışa bilmirdik, bunun haqsızlıq olduğunu düşünür, Beyrəyin həyatına qıydığı üçün az qala dastanın müəllifini belə (təbii ki, buradakı müəllif anlayışı şərtidir) günahlandırırdıq. Amma müəllimlərin tövsiyəsi ilə Kamal Abdullanın "Gizli Dədə Qorqud" adlı araşdırmasını oxuyandan sonra Beyrəyin ölümünün əsl səbəbi bizə məlum oldu. Kamal Abdulla Beyrəyin ölümünün səbəbini onun bakirə kafir qızına onu xilas etməsinin müqabilində qayıdıb onu aparacağına söz verib, and içməsi və sonradan bu andına xilaf çıxması ilə bağlayırdı. Beyrək andına, dolayısı ilə mifə xəyanət etmişdi. Kamal Abdullaya görə, məhz bu səbəbdən Beyrək ölümə məhkum idi. Xatırlayıram, o vaxt biz o fikirləri oxuyarkən cavabsız sualımıza cavab tapmışdıq. Beyrəyin ölümünün, bəlkə də "haqlı" olaraq ona verilən cəza olduğunu anlamışdıq. Və bizi elə o vaxtdan Kamal müəllimin "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı sanki hər kəsin dastanda gördüyü, ancaq eyni zamanda görə bilmədiyi "gizli", "sirriçindəlikli" məqamları müşahidə etmək bacarığı heyrətləndirmişdi.

Sonralar da zaman-zaman akademik Kamal Abdulla "Kitabi-Dədə Qorqud" ilə bağlı bir sıra tədqiqatlar apardı, yeni-yeni nəticələr əldə etdi. Və Kamal müəllimin "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı düşüncələri onun yazıçılıq istedadını də rahat buraxmadı, ona da siraət etdi. Etiraf edək ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" ilə bağlı müəllifin yazdığı bədii əsərlər də ideya, məzmun baxımından öz orijinallığı ilə seçilə bildi. Onun yazdığı "Yarımçıq əlyazma" romanı, "Casus" pyesi dastanla, onun obrazları ilə bağlı düşüncələrdə yaranmış stereotipləri dağıtmaq baxımından kifayət qədər cəsarətli addımlar idi və cəmiyyətdə də ciddi rezonans doğurdu.

Elə bu yaxınlarda da Kamal Abdulla "Gizli Dədə Qorqud" silsiləsindən olan çalışmalarının davamı olan, lakin tamamilə yeni bir baxış açısı sərgiləyən "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş. Dansökülən variant" kitabını oxucuların ixtiyarına təqdim etdi. Bu əsər də elm aləmində və cəmiyyətdə kifayət qədər maraqla qarşılandı. Onunla bağlı mətbuatda xeyli rəylər işıq üzü gördü. Bu əsərin əsas özəlliyi ondan ibarətdir ki, burada müəllif tərəfindən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının poetik qatının orijinal və yeni təhlil üsulu təqdim edilir. Və etiraf edək ki, elə ilk öncə kitab üçün müəllifin seçdiyi addakı - "poetikasına giriş", "dansökülən variant" sözləri diqqəti cəlb etdi. Niyə məhz "poetikası" yox, "poetikasına giriş" və "dansökülən variant" nə demək idi? Diqqətli oxucunu (diqqətli təyini Kamal Abdullanın öz təbirincədir) bu sualların düşündürəcəyini əvvəlcədən təxmin edən müəllif elə kitabın müqəddimə hissəsində bu məsələlərə aydınlıq gətitir. Kamal müəllim yazır: "Giriş" sözü ilə bağlı bu ona görə belə oldu ki, təqdim edilən ad (yəni "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş. Dansökülən variant") bizcə, daha iddiasızdır. Bütöv poetikanın bir sistem kimi araşdırılması hansısa məqamın və ya məqamların "unudulmasının" qarşısını ala bilməzdi. İkinci, bu ona görə belədir ki, "poetika" müstəvisinin məhz nəzərdə tutulan bəlli bir kəsiyi, məlum bir hissəsi, başqa sözlə desək, qədim bədiilik xüsusiyyətləri bizim üçün maraqlıdır" (s. 8).

Müəllif daha sonra "KDQ "poetika"sına həsr olunmuş bir sıra tədqiqatlar barədə ümumi şəkildə məlumat verir və qeyd edir ki, bu sahədə nəzərə çarpan ən böyük qüsur odur ki, KDQ poetikası adı altında təqdim edilən bəzən ciddi, bəzən də qeyri-ciddi əsərlərin, demək olar ki, hamısı tam "qətiyyət"li və "inamlı" şəkildə KDQ mətninin bütöv poetikasını öyrənməyi qarşısına məqsəd qoyur, amma nəticədə isə KDQ-nin qədim dövrünün qatı ilə yeni (nisbətən yeni) dövrü bir-biri ilə qarşılaşdırılır və ortaya bütöv, səlis və sistemli nəzəri-metodoloji baxış qoyula bilmir. "Bu yazılarda "poetika" adına yalnız sonradan yaranmış bədii arsenal (klassik poetizmlər) təhlil edilir. Daha qədim immanent KDQ nümunələri (bədiipoetik ünsürlər) əvəzinə, məhz bu artıq püxtələşmiş klassik dövr poetik material təqdim olunur. Belə təhlil isə KDQ poetikasının bütöv və adekvat ola bilməz" (s. 29).

Kamal Abdulla, həmçinin, "Poetika problemləri" adı altında bir vaxtlar gündəmdə olan başqa bir istiqamətə, KDQ mətninin nəzmlə, yoxsa nəsrlə olması ilə bağlı aparılan diskussiyalara da toxunur və onların heç bir nəticə gətirməyən yazılar olduğunu vurğulayır. Bu münasibətlə yazılmış və vaxtilə uzun müddət beyinlərə hakim kəsilən Steblevanın "türk epik mətnləri poetik mətndir" müddəasını xatırlayır (s. 29).

Bu kimi tədqiqatlardan bəhs edən Kamal Abdulla qeyd edir ki, əslində poetika anlayışı öz içərisinə daha geniş tədqiqat səviyyələrini alır. Konkret KDQ-nin poetikası isə - onun mifoloji layını, daha sonra isə epik mətn kimi struktur, tipoloji, ideya-bədii, məzmun, süjet, motiv, obraz və s. kimi səviyyələrdə tədqiqatının cəmini əhatə etməlidir ki, məhz bundan sonra KDQ-nin bütöv poetikasının tədqiqatının yekunlaşdığından söhbət gedə bilər. Kamal Abdullanın təqdim etdiyi sözügedən əsərin isə əsas obyekti hələ ki, yalnız və yalnız KDQ-nin mif dövrünün əlamətlərini yaradan və yaşadan qatıdır. Məhz bu səbəbdən müəllif bu əsərini "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş. Dansökülən variant" adlandırır.

Onu da qeyd edək ki, Kamal Abdulla KDQ-dəki mövcud mif qatının özünün də bir neçə laylara bölündüyünü bildirir. O mifoloji qatlardan birincisini, ilk qatı müəllif şərti olaraq "mifoloji dansökülən" qatı adlandırır. Və müəllifin fikrincə, mifoloji dansökülən insan təsəvvürlərinin, onun ibtidai görüşlərinin ən ilkin çağıdır. Və bu əsərdə, əsasən, KDQ-dəki həmin mif qatının əlamətləri orijinal və yeni üsulla təhlil edilir. Bu dövrü müəllif autentik mif dövrü kimi də qeyd edir. Bu dövr insanın mifi nəinki yaratmaqla təhrif etmədiyi, mifin içində yaşadığı dövrdür. "Mifoloji dansökülən mifoloji günortaca, oradan da mifoloji qüruba keçəcək. Hələ isə Tarixdən əvvəlki, kosmoloji dövrdür, mifi yaşayırlar, onu yaratmır, onu təsvir etmirlər. Yaratmaq da, təsvir etmək də mifin içindən çıxandan (onu yaşayandan) sonra baş verəcək..." (s.55) "Birinci halda (mifoloji dansöküləndə - N.Q.) insan mifin içində yaşayır, ikinci halda isə (mifoloji günortacda - N.Q) insan mif barədə əvvəlcə eşidir, sonra isə bu eşitdiyini yenidən yaradır və yaxud əlyazma şəklində oxuyur, bəlkə də ona amfiteatrda tamaşa edir. Başqa sözlə, mif təsvirinin içində olur" (s.54). Göründüyü kimi, Kamal Abdulla özünün də qeyd etdiyi kimi, "dansökülən" deyərkən KDQ mətnində bu və ya digər (implisit və ya eksplisit) şəkildə təzahür edən (bəzən isə təzahürsüz, yəni onun təzahürünü bərpa etmək, "gizləndiyi" dərindən aşkara çıxarmaq lazımdır) mifin ən qədim element və ya ünsürlərini nəzərdə tutur, onları tədqiqata cəlb etmək məqsədini güdür.

Kamal Abdullaya görə, KDQ-nin "dansökülən" dövrünün əsas əlamətlərindən biri də odur ki, bu tipli ibtidai dönəm mətnləri üçün "proza-poeziya" birliyi səciyyəvidir, belə ki, burada prozaya xas olan bədiilik xüsusiyyətləri və poeziyaya xas olan poetiklik xüsusiyyətləri əvvəlcədən məhz birikmiş "bədii-poetik" şəkildədir. Daha sonralar proza ilə poeziya hər biri öz sərhədlərini qurub bir-birindən ayrıldıqdan sonra bu birikmiş variant "bədiilik" və "poetiklik" olaraq iki yerə ayrılır. Bədiilik prozaya, poetiklik isə poeziyaya aidliyini qoruyub saxlayır. Məhz bu səbəbdən də Kamal Abdulla bu tədqiqatında qədim, primitiv dövrə aid məqamlar ilə bağlı "bədii-poetiklik" ifadəsindən istifadə edir (s.15).

Bütün bunlarla yanaşı, Kamal Abdulla KDQ mətninin qədimlik baxımından yekrəng olmadığını da vurğulayır və qeyd edir ki, məlum həqiqətdir ki, KDQ-nin quruluşunda həm ilkin, ibtidai, bədii-poetik elementlərin və imkanların, həm də bununla yanaşı, daha müasir, artıq ədəbi-bədii şüurumuza tanış olan klassik poetik nümunələrin olduğu özünü göstərir.

Bu iki dövrə aid mənəvi məkanları Kamal Abdulla onların aparıcı, daxili semantikalarına uyğun və ona aid olan təyinlərlə səciyyələndirir və şərti adlarla adlandırır. Tədqiqat boyu müəllif 1-ci ibtidai dövrü (və məkanı) Dəşti-Müstəqimiyyə, 2-ci klassik dövrü (və məkanı) isə Dəşti-Məcaziyyə adlandırır. Dəşti-Müstəqimiyyəyə mifoloji bədii-poetiklik ünsür və vasitələri, dansökülən mərhələdə müstəqim deyimlərin bədii-poetiklik "iddiasında" olan ünsürləri daxildir. Bu məkan, əslində, tarixəqədərki mifoloji təsəvvürlər dövrünə və tarixi mif yaradıcılığı dövrünə məxsus bədii-poetik elementləri öz içinə yığır. "Dəşti-Müstəqimiyyə dövrünə, yaxud qatına təmiz mifoloji elementlərdən ibarət olan mif mətninin dövrü kimi baxmaq olar. Bu elementlər ibtidai bədii-poetik və kvazibədii-poetik (özünün hətta "klassik" formasında!) elementlərdir. Onlar autentik mif düşüncəsinin məhsulu və autentik mif dövrünün (miflə reallığın üst-üstə düşdüyü dövrün!) əlamətləridir. Autentik mifin belə deyək, ibtidai nüvəsi, özəyidir" (s.22).

Dəşti-Məcaziyyə isə tarixi dövrün mif yaradıcılığından sonrakı təsvir etmə dönəmindəki bütün və hər cür məcazlaşmaları və klassik poetik örnəkləri ehtiva edir (s.21). "Dəşti-Məcaziyyə dövrünə, yaxud qatına sonralar yaranacaq Yazı mədəniyyətinin məhsulu olan klassik poetizmlər daxil edilir. Dərindən nəzər salınsa görünər ki, burada da kvazibədiipoetik elementlər yox deyil və onlar sonrakı Yazı dövründə naqis poetizmlər kimi qiymətləndiriləcək. Bu dövrün də ünsür və vasitələri özünəməxsusdur. Eyni zamanda bu dövrün güclü daxili energiyasını şərtləndirən bəzi dil (leksik-qrammatik) əlamətləri də meydana çıxır. Onların içində öz mövcudluğu ilə geniş və dərin müqayisələrə meydan açan poetik genişliyin əvəzolunmaz kimi qoş-masını xüsusi qeyd eləmək lazımdır" (s.23). Müəllifin qənaətinə görə, KDQ-də tarixəqədərki mif yaradıcılığı dövrünü təmsil edən Dəşti-Müstəqimiyyə ilə tarixi mif təsviri dövrünü təmsil edən Dəşti Məcaziyyə üzbəüz dayanmışdır.

Kamal Abdullanın bu tədqiqatda qarşıya qoyduğu və cavab tapmağa çalışdığı maraqlı suallardan biri də KDQ mətninin yarandığı ilkin məkanın hara olması ilə bağlı sualdır. Müəllif qeyd edir ki, "dastan şəklində təzahür edən bu yaranış bir hadisə olaraq görəsən harada, hansı şəraitdə baş verir" sualı əhəmiyyət kəsb edir. "Mifoloji mətn dediyimiz hadisə necə - o harada baş verir? Müəllimin (bu həm də Müəllif ola bilər) dərs dediyi "auditoriya"damı (bu auditoriya hansı parametrlərə malikdir? O bəlkə hansısa mağaranın bir küncüdür?) yoxsa mədrəsə hücrəsində yaranandan sonramı yazıya alınır, ya bəlkə yazıda fiksə olandan sonra hər hansı şifahi ötürmələrə imkan açılır?!"(s.73). Kamal Abdullanın qənaətinə görə, qədim, ibtidai mətnin yaranma şəraiti və mühitini ümumiləşdirilmiş şəkildə Mağara mühiti adlandırmaq olar. "Əlbəttə, bu, o demək deyildir ki, KDQ və onun kimi qədim mətnlər özünün bütün variantlarında (əvvəlindən axırına, dərinindən aşkarına qədər) məhz mağarada yaradılıb. İnsan və ya insanabənzər məxluq meşədən çıxandan sonra məhz mağaraya daxil olur, onun özünə məskən bildiyi, yatan yeri məhz mağara olur. Meşədə onun mifoloji təsəvvürləri formalaşmağa başlayırdı. Bu qədim, primitiv təsəvvürlərin Təbiət dönəmində formalaşmasından sonra xətti narrativ parçalara çevrilməsi və beləliklə, mifoloji mətnin ilkin variantının yaranması yeri isə fikrimizcə, mağara sayıla bilər" (s.74).

Müəllifin fikrincə, mağara indiyədək yalnız və yalnız rəsm nümunələrinin (qayaüstü və divar rəsmlərinin) yer aldığı bir mədəniyyət məkanı hesab edilmişdir. Lakin mağaradaxili "mədəni intibah", başqa sözlə, Mağara mədəniyyəti yalnız təsviri sənətlə, rəssamlıqla məhdudlaşmır. "Mağara həm də qədim (primitiv) ədəbi nümunənin formalaşdığı məskən olmuşdur. Buradakı qayaüstü şəkillərin fonunda Mağarada Müəllim-Kahin (həm də Müəllif) tərəfindən mağaradaşlara müəyyən real dərslər verilmişdir. Mağara bu dərslərin özü ilə gətirdiyi mənəvi mahiyyətin də vətəninə çevrilmişdir. Mağara sözün cilalandığı, üslubun formalaşdığı bir məskən idi. Meşədə ilkin təsəvvürlər külçə şəklində formalaşırdı, sonrakı mağara dövründə isə bu təsəvvürlər ibtidai xətti mətn parçalarına çevrilməyə başladı".

Kamal Abdullanın Dədə Qorqudun bir müəllim və eyni zamanda, müəllif statusu ilə bağlı fikirləri də maraq doğurur. Onun fikrincə, maraqlıdır ki, nə üçün və hansı məziyyətlərinə görə məhz Dədə Qorqud müəllimlik zirvəsinə qalxa bilmişdir?! Bu dərslərin müəllimi niyə Dədə Qorquddur, tutalım ki, Şirşəmsəddin, yaxud Qılbaş deyil?! Kamal Abdulla qoyduğu bu suala maraqlı cavab verir. O qeyd edir ki, əslində, Dədə Qorqud şərti bir obrazdır, hətta konkret bir şəxsiyyət deyil, daha çox bir prinsip və ya mifoloji dövrün atributudur. "Mağara şəraitində Mifoloji dövrə, autentik mif əhatəsinə cəmiyyəti alışdıran və öyrədən, onu həyatın qorxulu və keşməkeşli mərhələlərindən keçirən bir müəllim lazım idi. Oğuz məkanında mif dövrü bunu Dədə Qorqudu icad eləməklə qazandı. Beləliklə, Dədə Qorqud miflə Oğuz arasında ötürücü oldu. Mifin qadağa və yasaqlarını, məqbul və uyğunlarını, cəmiyyət üçün müəyyənləşdirdiyi norma və qaydaları məhz müəllim (kahin) Dədə Qorqud mağara şəraitində cəmiyyətə ötürməyə və izah etməyə başladı. Öz içində olan, bəlkə də, Mifin gizli xətlərlə ona "göndərdiyi" (mifoloji təsəvvürlərin hesabına öyrəndiyi) informasiyanı mağaradaşlara ötürməyə, bu şəkildə onları... işıqlı, obyektiv dünyadan hali eləməyə başladı. Dədə Qorqud bu baxımdan Prometey funksiyasını yerinə yetirirdi və sözün əsl mənasında mədəni qəhrəman idi..." (s. 96).

Həqiqətən də, Kamal Abdullanın gəldiyi doğru qənaətə görə, KDQ-də Dədə Qorqudun dilindən deyilən: "Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz", "Ulaşıban sular daşsa dəniz olmaz, Yapa-yapa qarlar yağsa yaza qalmaz, Yapağulu gökcə çəmən güzə qalmaz", "At yeməyən acı otlar bitincə bitməsə yey, Getdikcə yerin otlaqların keyik bilir, Ayrı-ayrı yollar izin dəvə bilir" və s. kimi bu qəbildən olan yüzlərlə informasiya dolu olan kəlamlar, əslində Dədə Qorqudun öz mağaradaşlarına verdiyi "həyat dərsləri" idi, onları həyatın əsl mahiyyəti və həqiqətləri ilə tanış etmək cəhdi idi. Bu baxımdan, Dədə Qorqud müəllif olduğu qədər də müəllim idi.

Kamal Abdullanın gəldiyi digər bir maraqlı qənaətə görə, KDQ-nin qədimliyini sübut edən faktlardan biri də dastan mətnində olan: "Qarşı yatan ala dağ", "Babasına, anasına haber oldı, ap alaca ordısına şiven girdi", "Kan Turalının uyhusı geldi, uyudı", "Gözüm döndi, könlüm gitdi", "Şarabın itisi başına çıktı", "Derelerde, depelerde kafire qırğın girdi", "Dede Korkut gine soylamış, görelim, hanum ne soylamış”... kimi deyimlərdə Dəşti-Müstəqimiyyə dövrünün bədii-poetiklik elementləri öz izlərini göstərməkdədir. Kamal Abdulla qeyd edir ki, bu deyimlərdəki dağın yatması, sözün görünməsi, şivənin, qırğının girməsi, şərabın başa çıxması kimi cismaniləşdirilmiş məqamların KDQ mətninin mifoloji qatına (bədii-poetik dəyərlər sisteminə) aid olmaları şübhəsizdir. "... deyə bilərik ki, bu şəkildə müstəqimliyin nümayişi qədim insanın obrazlı düşüncə tərzinə malik olmasının işarəsidir... Bu isə əlbəttə ki, xüsusi qurma vasitəsi kimi mümkün olub mətndə ilkin, ibtidai bədii-poetizm əlamətlərinin mövcudluğunu bir daha bu istiqamətdən təsdiqləyir" (s. 145).

Tədqiqatın digər bir diqqətçəkən məqamı ondan ibarətdir ki, müəllifin qənaətinə görə, KDQ mətnində xüsusi ibtidai qurmalar mövcuddur ki, bunlar mifoloji mətnin arxitektonik quruluşu ilə birbaşa bağlıdırlar. Kamal Abdullaya görə, bu xüsusi bədii-poetik qurmalar, əsasən, sahmanlayıcı ünsürlər, sadəlövh suallar və mətndə müxtəlif səviyyələrdə özünü göstərən təkrarlar və bədii yasaqlardır.

Sahmanlayıcı ünsürlərlə bağlı müəllif qeyd edir ki, bütün KDQ boyu xüsusi rəngarəngliyi ilə seçilməyən, lakin qədim, ibtidai bədii-poetikliyə xidmət edən sahmanlayıcı elementlər, əsasən, üç variantda çıxış edir. O variantlar bunlardır: "məgər", "bu (ol) mahalda", "bu yanadan (bu yana)". Müəllifin fikrincə, bu ünsürlər KDQ boyu bir-birinin yanında olan informativ parçaları eyni-zamanlılıq məzmunu daşıdıqlarına görə sanki növbələşdirir və əslində, bununla müəyyən sahmana xidmət edir. Bu sahmanlayıcı ünsürlər eyni vaxtda baş verən hadisələri mətnin narrativ təsvirində bir-birinin içinə "girməyə" qoymur və sərhəd markeri kimi informativ parçaları bir-birindən ayırır. Hadisələr və onların təsviri mətn daxilində məkana görə paylanmış olur.

Qeyd etdik ki, Kamal Abdullanın fikrincə, KDQ mətnində mətnin arxitektonik quruluşu ilə bağlı olan xüsusi ibtidai qurmalar mövcuddur ki, bunlardan biri də sadəlövh suallardır (qeyd edək ki, müəllif o sualları bu günün prizmasından yanaşmaqla sadəlövh adlandırır). Bu tipli suallara mətndə olan "Yağı diyü neye dirler?", və ya "Baba, içində big yigitler öldürsələr kan sorarlarmı, davi-lerlermi?", yaxud "Mere Tersuzamış, baş kesüp kan tökmek hünermidir?" və yaxud "Ya, pes can viren, can alan Allah Taalamıdur?!" və s. kimi suallar misal olaraq göstərilir. Müəllifin fikrincə, mətndəki bu "sual-cavab" vasitəsilə əslində haqqında söhbət gedən nəsnənin mahiyyətinin daha dərin qatlarına nüfuz etmək, beləcə Oğuz cəmiyyətini vacib bilgilərlə bilgiləndirmək qarşıya məqsəd kimi qoyulur. "Nəticədə, Mağaradaş cəmiyyət üçün, özünün yaşadığı müasir (özünə görə - müasir) cəmiyyət üçün "nə etmək olar?" sualına cavablar alır... "Sadəlövh suallar" mağara dərslərinin birbaşa əsas mövzusudur. Mağaradaş onların vasitəsilə, dediyimiz kimi, ehtiyacında olduğu vacib həyat bilgisi alır. Digər tərəfdən onları bir ritual kimi yaşayır və yaşadır. Bu həyat bilgisi yağılar, öldürüləsi adamlar, başqa sözlə, törədilən cinayət, Allah, din barəsindədir. Öz dövrü üçün son dərəcə aktualdır" (s.193).

Araşdırmada KDQ mətnində mətnin arxitektonik quruluşu ilə bağlı olan xüsusi və vacib ibtidai qurmalardan birinin də təkrarlar olduğu qeyd olunur. Təkrarlardan indiyədək daha çox bədii-kompozisiya vasitəsi kimi dilçilik və ədəbiyyatşünaslıqda bəhs edildiyinə baxmayaraq, Kamal Abdullanın qənaətinə görə, təkrarlar hələ lap qədim zamanlarda ibtidai autentik mifoloji mətnin qurulmasında da iştirak etmişlər. Müəllifin qənaətinə görə, təkrarların "əsil-nəcabət" tarixi məhz mağarada başlayır. Mifoloji mətnin gündəlik diqqətdə saxlanılmasının vacibliyi psixo-praqmatik faktor kimi labüd olaraq təkrar fenomeninin həm vaxtaşırı yaranmasını, həm də inkişafını şərtləndirmişdir. İnformasiya ötürücüsü (müəllim və ya müəllif) hansısa məqamın üzərində xüsusi dayanmağı vacib bilir və həmin məqamı təkrarlar vasitəsilə mağaradaşın yaddaşına pərçimləyir.

Kamal Abdulla KDQ mətnində özünü göstərən təkrarları "tam" və "natamam (yarımçıq)" deyə iki yerə bölür. Tam təkrarların ilkin bədii-poetik dövrə (autentik mif dövrünə) uyğun gəldiyini, natamam - yarımçıq təkrarların isə klassik poetik dövrə uyğun gəldiyini qeyd edir. Araşdırmanın obyektinin KDQ-nin bədii-poetik dövrü olduğunu nəzərə alaraq Kamal Abdulla tam təkrarları təhlilə cəlb edir. Tam təkrarların isə: söz səviyyəsində tam təkrar, cümlə səviyyəsində tam təkrar, cümlələr birliyi səviyyəsində tam təkrar, boy sonluqları səviyyəsində tam təkrarlar növlərini təsbit edir. Müəllif həmin təkrarlara aid KDQ mətnindən misallar gətirərək onların mifoloji mətndə həm vacib bədii-poetiklik ünsürü olduğunu, həm də mətnin arxitektonikasının formalaşmasında mühüm vasitə olduğunu qeyd etdi.

Qeyd etdiyimiz kimi, müəllifin qənaətinə görə, KDQ mətnində mifoloji mətnin arxitektonik quruluşu ilə birbaşa bağlı olan xüsusi ibtidai qurmalardan biri də bədii yasaqlardır. Bu yasaqları Kamal Abdulla şərti olaraq iki yerə ayırır: bədiipoetikliyə yasaq və reallığa yasaqlar (və bədii-poetiklik tərəfindən reallığa qoyulan yasaqlar). Müəllifin fikrincə, bu iki variant - "bədii-poetikliyə yasaq" mənası daşıyan variant və "reallığa yasaq" mənası daşıyan variant ilk baxışda bir-birini inkar edir. Amma əslində, bunlar bir-birini inkar edə-edə bir-birini tamamlayırlar. "Reallığa yasağın da, bədii-poetikliyə yasağın da öz daxillərində "material müqaviməti" var... Bu müqavimət dərk edilməmiş müqavimətdir və o, əslində, autentik mifin mövcudiyyətinə qarşıdır. Müqavimətin olması yeni, növbəti mərhələyə, yeni dövrə keçidi şərtləndirən məqamdır. Deməli, yasağın görünən tərəfi ilə yanaşı, görünməyən tərəfi də var və o, autentik mif mətnini içəridən dağıdan funksiya daşıyır, yeni dövrün gəlişini, bir növ, köhnə dövrün içindən hazırlayır" (s.229).

Beləcə, son olaraq qeyd edək ki, akademik Kamal Abdulla bu əsərində ("Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş. Dansökülən variant") KDQ-nin daxilində olan tarixəqədərki dövrün qədim autentik mətnə aid ibtidai mifoloji təsəvvürlərini və onların təzahürlərini (etiraf edək ki, böyük zəhmət bahasına) aşkarlayıb oxuculara təqdim etdi. Özünün (kitabın "Ümumi nəticə" hissəsində) qeyd etdiyi kimi, bu tədqiqat ümumilikdə üç variantda nəzərdə tutulmuşdur ki, sözügedən tədqiqatın ("Dansökülən"in) davamı olan daha iki tədqiqat əsəri (İnşallah) ərsəyə gələcəkdir: "Günortac" və "Qürub" variantları. "Günortac"da mifoloji proseslərin qızğın dövrünün, təsəvvürdən təsvirə keçidin, qədim autentik mətnin artıq ibtidai, primitiv deyil, klassik formasının KDQ mətnindəki təzahür formalarının aşkarlanması ilə qarşılaşacağıq. "Qürub"da isə KDQ mətnindəki yazıyaqədərki mifoloji məqamlarla yazıya keçən mifoloji məqamların çulğaşmış, bir-birinin içində əridiyi dövrün izləri araşdırılacaqdır. Kamal Abdulla qeyd edir ki, bu tədqiqat əsərləri ərsəyə gələndən sonra "o zaman, həqiqətən də, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının bütöv olaraq mifologiyasının öyrənilməsinə qədər real addım atıldı, deyə, düşünə bilərik"...

Belə məlum olur ki, əlimizdə olan "Dansökülən variant" və bir müddət sonra ərsəyə gələcək iki tədqiqat əsəri ilə "Kitabi-Dədə Qorqud" mətninin yalnız və yalnız mifoloji qatının təhlili yekunlaşacaqdır. Ancaq danılmaz həqiqətdir ki, dastanımızın epik yaradıcılıqla bağlı olan formalaşma, şifahi repertuarda yaşama, yazıya alınma və s. mərhələləri də olmuşdur. Doğrudur, dastanın keçdiyi bu mərhələlərlə bağlı folklorşünaslığımızda, ədəbiyyatşünaslığımızda xeyli sayda tədqiqatlar ərsəyə gəlmişdir. Amma heç şübhə etmirəm ki, akademik Kamal Abdulla o mərhələlərlə də bağlı yenə heç kimin görmədiyi nələri isə görəcək, nələri isə aşkarlayacaq və beləcə yenə hansısa tamamilə yeni-yeni tədqiqatlar meydana gələcəkdir.

P.S. Elə bil bu gün Dədə Qorqudun bəzi missiyaları, eyni zamanda dərs vermək missiyası, sanki Kamal Abdullanın boynuna qoyulub. Eyni zamanda, Kamal müəllimin "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanını bu cür hiss etməyi, onunla bağlı heç kimin görə bilmədiklərini (gizlinləri, sirriçin-dəlikləri) görməsi, hətta dastanın yarandığı, hadisələrin baş verdiyi mağara məkanından xəbər verməsi bizdə, bəlkə də onun Dədə Qorqudla bir ruh bağlılığının olması qənaətini yaradır. Sanki Kamal Abdulla ruhən və ya xəyalən o mağaraya gedib və ya orada başverənləri öz gözü ilə görüb. İndi isə o mağarada olanları bizə danışır, bizə "həyat dərsləri" verir. Kim bilir, bəlkə o, elə Dədə Qorqudun özüdür...

Ya bəlkə Kamal Abdulla Platonun təsvir etdiyi gün işığını görən Qoruyucudur... Günəş işığını görəndən sonra geri qayıdanlardandır. Onun missiyası Günəş işığını - mağaradan kənardakı həyatı və ölümü, sevgini və nifrəti, mərhəməti və qəzəbi, yaxşını və pisi xəyali mağaradakılara anlatmaq və öyrətməkdir... Kim bilir...

Bir də onu deyim ki, zənnimcə, bu həyat dərsləri, başqa sözlə desək, "Kitabi-Dədə Qorqud" ilə bağlı söhbətlər, tədqiqatlar, araşdırmalar qiyamətədək sürəcək. Axı, "onların qiyamətədək sürəcəyi"ni "Müqəddimə"də Dədə Qorqudun özü demişdi. O, deyənlər isə şübhəsiz, düz olur...

Nail QURBANOV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA Folklor İnstitutunun "Gənc alim və mütəxəssislər" şurasının sədri

525-ci qəzet 2018.- 10 yanvar.- S.6.