Əlimərdan bəy Topçubaşovun İstanbul görüşləri: Erməni məkri ilə üz-üzə

Vilayət QULİYEV

Diplomatik fəaliyyətinin İstanbul dövründə (sentyabr, 1918 - mart, 1919) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə həmsərhəd dövlətlərin - Rusiya, İran, Osmanlı imperatorluğu və Gürcüstan nümayəndələri ilə görüşüb gələcək münasibətlərə dair prinsipial fikir mübadiləsi aparan Əlimərdan bəy Topçubaşov Ermənistan təmsilçisi ilə dialoq imkanından da istifadə etməyi unutmamışdı.

Bu məqsədlə Bakıdan və Tiflisdən yaxşı tanıdığı erməni ictimai-siyasi xadimi, tanınmış yazıçı-publisist Avetis Aqaronyanla (1866-1948) görüşmüşdü. A.Aqaronyan Türkiyənin İqdır əyalətində doğulmuşdu. 1918-ci il mayın 28-də Ermənistanın dövlət müstəqilliyini elan edən erməni Milli Şurasının sədri idi. 1919-cu ilin avqustundan 1920-ci ilin dekabrına - bolşevik işğalına qədər Ermənistan Parlamentinin fəaliyyətinə rəhbərlik etmişdi. Paris sülh konfransının iştirakçısı olmuş, Ermənistan adından bədnam Sevr müqaviləsini imzalamışdı. Fransada yaşadığı mühacirət illərində fəal siyasi mübarizədən qismən çəkilmişdi. Birinci Ermənistan Respublikasının və XX əsr erməni milli hərəkatının tarixçisi olmağı daha üstün tutmuşdu.

1919-cu ilin yanvarında, Paris sülh konfransına yola düşmək üçün gəldiyi İstanbulda Avetis Aqaronyan Osmanlı ermənilərinin sahib olduğu məşhur Tokatlian otelində qalırdı. Lakin Əlimərdan bəyin onunla görüşmək istədiyini, üstəlik də xəstə olduğunu biləndən sonra özü azərbaycanlı həmkarının yanına - “Pera Palas” otelinə gəlmişdi. Söhbətin gedişindən də göründüyü kimi, aralarında normal münasibət vardı. Ümumilikdə isə Ə.Topçubaşov milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, Qafqaz siyasətçiləri arasında böyük hörmət sahibi idi. Onun biliyi, təcrübəsi, nüfuzu, ən başlıcası isə obyektivliyi və ədalət hissi ilə hesablaşırdılar.

Söhbət başdan-başa Qafqaz məsələlərinə, yəni erməni-gürcü və erməni-azərbaycanlı münasibətlərinə həsr olunmuşdu. Əlimərdan bəyin simasında mədəni dinləyici tapmış Avetis Aqaronyan gürcülərdən xeyli qeybət etmiş, onların qonaqpərvər olmadıqları, ermənilərə saymazyana münasibət bəslədikləri haqqında acı-acı danışmış, ermənilərin tərk edib gedəcəkləri təqdirdə Tiflisin tezliklə şəhər simasını itirəcəyi, böyük bir gürcü kəndinə çevriləcəyi, bəlkə də bütünlüklə yer üzündən silinəcəyi barəsində sərsəmcəsinə uzaqgörənlik etmişdi.

Gürcülərlə müqayisədə azərbaycanlılar haqqında guya daha pozitiv tonda danışması isə əslində, gözdən pərdə asmaq məqsədi daşıyırdı. Aqaronyanın söhbətində bir nüans da diqqəti cəlb edir - bu da onun ilk baş nazirimiz Fətəli xan Xoyski haqqında dedikləridir. Əslində, il yarım sonra Tiflisdə Fətəli xana atılan erməni gülləsinin trayektoriyasını həmin sözlərdən, onlarda öz əksini tapmış ittihamdan cızmaq mümkündür. F.Xoyski Bakının erməni-bolşevik işğalından azad olunması zamanı ermənilərlə qəddar davranışda ittiham edilirdi - guya o, istəsəydi, Azərbaycan türklərinin torpağını, sərvətini, malını, keçmişini və gələcəyini ələ keçirmək istəyən ermənilərə aman verilə bilərdi. Əslində, humanist bir Azərbaycan vətənpərvəri olan Fətəli xan hökumət başçısı kimi erməni soyqırımının qarşısını almaq üçün mümkün olan hər şeyi etmişdi. Amma bu nəcibliyi və insanpərvərliyi də ona erməni terrorçularının arxadan atdıqları güllədən yayınmaq imkanı verməmişdi. Bu siyasi qətlin anonsunu isə hələ 1919-cu ilin yanvarında Erməni Milli Şurasının sədri Avetis Aqaronyan açıqlamışdı...

İstanbuldakı söhbət zahirən pozitiv notlar üzərində köklənsə də, birincilər sırasında qatıldığı Paris sülh konfransında (Azərbaycan nümayəndələri həmin vaxt hələ fransız vizası almaq üçün çalışırdılar) öz həqiqi simasını göstərmişdi. Parisdə də Əlimərdan bəy erməni həmkarı ilə dəfələrlə üz-üzə gəlmiş, onun əsl türk düşmənçiliyinin və “Böyük Ermənistan” xülyasının şahidi olmuşdu. Bu siyasi fikir toqquşmaları Parisdən Azərbaycan hökumətinə göndərilmiş əhatəli məlumatlarda öz obyektiv və prinsipial əksini tapmışdı. Uzun illər boyu Qafqaz xalqlarını İsveçrə konfederasiyasi kimi bir dövlətdə birləşdirmək arzusu ilə yaşayan Əlimərdan bəy qarşısında bugünkü erməni separatçılarının babası adlandırıla biləcək bir bölücünün, separatçı və türk düşməninin dayandığını bütün kəskinliyi ilə Parisdə müşahidə və hiss etmişdi.

Aşağıda Ə.Topçubaşovun aşağı-yuxarı 99 il əvvəl erməni siyasi elitasının aparıcı simalarından biri olan A.Aqaronyanla söhbətinin mətni verilir.

16 yanvar 1919-cu il

Saat 12.00-13.30

Pera Palas oteli

Ayın 14-də səhər qəzetlərində Parisə gedən A.Aqaronyanın bura gəldiyini oxudum. Nə vaxt görüşə biləcəyimizi öyrənmək üçün dərhal katibim Haşım bəyi Tokatlian otelinə göndərdim. Cənab Aqaronyan ertəsi gün saat 3-də gəlməyimi xahiş etdi. Lakin bərk zökəm olduğumdan soyuğa çıxsam, xəstəliyimin daha da şiddətlənəcəyindən qorxub deyilən vaxtda görüşə getmədim. Məktub yazıb üzr istədim və xahiş elədim ki, əgər imkanı olsa o, mənim yanıma gəlsin. Cənab Aqaronyan lütfkarlıq göstərib katibi (Tiflisdəndir, sifətdən tanıyıram, lakin soyadını unutmuşam) ilə birlikdə qaldığım otelə gəldi.

Aqaronyan: Salam, Əlimərdan bəy! Sizə nə olub? Görürəm, öskürürsünüz. Bu heç də xoşagələn hal deyil. Amma ümumən oktyabrdakından qat-qat yaxşı görünürsünüz. Gərək özünüzü qoruyasınız, indi burada çoxlu müxtəlif xəstəliklər yayılıb. Tezliklə sağalmağınızı arzu edirəm.

Mən: Çox sağ olun. Narahatlıq yaratdığıma görə üzr istəyirəm. Gəldiyiniz üçün minnətdaram. Mən burada demək olar, hər şeydən təcrid olunmuşam. Heç nədən xəbərim yoxdur. Ona görə də fürsətdən istifadə edib Qafqazdakı yeniliklər barədə sizdən eşitmək istəyirəm.

Aqaronyan: Lütfən, heç bir üzrxahlıq lazım deyil. Onsuz da sizinlə görüşmədən buradan getmək fikrində deyildim. Son vaxtlarda baş verən hadisələr haqda qısaca danışaram. Amma haradan başlamalı?

Mən: Məsələn, indi gürcülərlə münasibətiniz necədir?

Aqaronyan: Düzünü desəm, çox pisdir. Çünki gürcülər bizə qarşı əməlli-başlı savaş açmışdılar. Hərbi əməliyyatlar son günlərə qədər davam edirdi. Hamısı da Lari ilə Borçalının üstündə...

Bilirsiniz ki, bu ərazilər əsasən ermənilər, qismən də müsəlmanlarla məskundur. Gürcülərin sayı lap azdır. Hələ iki ay əvvəl gürcü hökuməti Borçalı qəzasına hərbi ekspedisiya göndərmişdi. Ekspedisiyanın tərkibində almanlar vardı. Həmin vaxt üstəlik 5 müsəlman kəndi də dağıdılmışdı. Bu da təbii ki, gürcülərə qarşı müsəlmanlarla ermənilər arasında böyük narazılıq yaratmışdı.

Türklər Axalkələk və Axalsıq əyalətlərindən çəkiləndən sonra gürcülərlə münasibətlərimiz daha da pisləşdi. Təxminən elə həmin ərəfədə Lorinin erməni kəndlərinin hansındasa bir gürcü zabiti öldürülmüş, yaxud yaralanmışdı. Gürcülər Sulukidzenin komandası altında həmin əraziyə qoşun, artilleriya və zirehli maşınlar yeritdilər. Aydın məsələdir ki, ermənilər də qoşun gətirdilər. Arasında Andranikin dəstəsi də vardı. Biz gürcüləri darmadağın etdik, 1500 nəfər əsir alındı, çoxlu top, silah və üç zirehli maşın qənimət götürüldü. Ermənilər o maşınların yolunu dağdan yuvarladıqları iri qaya parçaları ilə kəsmişdilər. Ardınca gürcülər Şulaveriyə hücum etdilər, oranı tamam yandırdılar. Sonra Müttəfiq qüvvələr işə qarışdı və hərbi əməliyyatlar dayandırıldı.

Mən: Bir sözlə, hər şey haqqımızda beynəlxalq aləmdə yayılmış fikrə uyğundur: çox pis başlamışıq, pis məktəb keçmişik.

Aqaronyan: Doğrudan da məhz belədir. Tək gürcüləri günahlandırmaq istəmirəm. Gərək bizimkilər də özlərini saxlayaydılar. Bir sözlə, Papacanovla birlikdə bura gələndə Qarakilsəyə döndük. Döyüşlər getdiyindən yolumuza davam edə bilmədik. Dilicana qayıtmağa məcbur olduq, oradan da Qazaxa adladıq. Qazaxda benzinimiz qurtardı. Amma müsəlmanlar çox böyük yaxşılıq eləyib benzin verdilər. Özümüzü Ağstafaya çatdırdıq. Sonra da qatara əyləşib rahatca Tiflisə gəldik. Tiflis isə od tutub yanırdı...

Mən: (sözünü kəsərək) Necə? Haranısa yandırmışdılar?

Aqaronyan: Yox, ehtirasların alovlanması mənasında deyirəm. Sən demə, orada kütləvi erməni ovu gedirmiş. Əllərinə düşən ermənilərin hamısını həbs edir, məhbəsə atırdılar. Minlərlə erməni tutmuşdular. Gürcü Qırmızı qvardiyası əməlli-başlı meydan sulayırdı. Düşmən saydıqları erməniləri yaxalayır, çox vaxt pullarını alıb sonra sərbəst buraxırdılar. Həm də az pul almırdılar. Məsələn, Kələntərovdan 30 min, başqa birisindən 15 min və s. götürmüşdülər. Tutulanların çoxunu sonra Kutaisiyə, hansısa işlərdə işlətməyə aparırdılar. Axırda da məsələn, əllərinə belə bir arayış verirdilər: filan erməni bir daha həbs edilə bilməz. Bir sözlə, indi münasibətlər son həddə qədər gərginləşib.

Mən Jordaniyanın yanında oldum, ondan bütün bu özbaşınalıqları, ilk növbədə isə hərbi əməliyyatları durdurmağı tələb etdim. İngilis və fransızların iştirakı ilə iclas keçirdilər, onlar da silahlı münaqişənin dərhal dayandırılması təklifində israr etdilər. Razılıq əldə olundu. Nəticədə qarışıq komissiya (ingilislər, fransızlar, müsəlmanlar, ermənilər) yaradıldı. Sülh konqresində Lori məsələsinin həllinə qədər neytral zonanın idarəçiliyi komissiyanın əlində olacaq.

Ümumiyyətlə, bütün bunlar heç ürək açan işlər deyil. Gürcülərin bizə - 12 nəfərdən ibarət erməni nümayəndə heyətinə münasibətində də xoşa gələn bir şey yox idi. Heyətimizə ikinci dərəcəli, çirkli bir vaqonda kupe ayırmışdılar. Həmin vaqondan əvvəllər deyəsən ərzaq daşımaq üçün istifadə etmişdilər. 18 nəfərlik gürcü heyətinin bütün üzvləri (Çxeidze, Sereteli, Nakaşidze, Nikoladze, Qambaşidze və b.) isə birinci dərəcəli vaqonla gedirdilər. Başqa fakt: təxminən noyabrın 20-də, hələ İrəvanda olanda gürcü hökumətindən Tiflisdə Azərbaycan və Şimali Qafqazla birlikdə keçirilən konfransa dəvət aldım. Dəvətnamədə konfransın tarixi və müzakirəyə çıxarılan məsələlər də artıq göstərilmişdi. Belə münasibət, yəni başımızın üstündən bu cür iş görülməsi xoşuma gəlmədi. Ona görə də dəvəti qəbul etmədik, konfransda iştirakdan boyun qaçırdıq.

Mən: Bütün bunlar nə qədər də xoşagəlməzdir! Bəs bizimlə necə, hələ də müharibə edirsiniz? Azərbaycanla münasibət necədir?

Aqaronyan: Sizinlə münasibətlərimiz daha yaxşıdır. Düzgün istiqamətdə qurulur. İlk növbədə onu deyim ki, indiyə qədər qarşılıqlı təmsilçilik məsələsi həllini tapmayıb. Nə bizdə, İrəvanda, nə də sizdə, Bakıda hələ diplomatik nümayəndəlik yoxdur. Buna isə çox ehtiyac var. Səbəb Azərbaycan hökumətinin göndərmək istədiyimiz diplomatik nümayəndə Bekzadyanın namizədliyini qəbul etməkdən boyun qaçırmasıdır. Hökumət hələ Yelizavetpolda olanda onun təyinatına razılıq verilmişdi. Amma Bakıya köçəndən sonra hansı səbəbdənsə münasib bilinmədi. Bundan əlavə, ermənilər, ələlxüsus tanınmış şəxslər hələ də Bakıda görünməyə, xüsusən Zaqafqaziya dəmir yolunun sizə məxsus hissəsində səfərə çıxmağa qorxurlar. Çünki burada bəzən ermənilərlə müsəlmanlar arasında toqquşma hallarına təsadüf olunmuşdur.

Azərbaycan hökuməti ermənilərə 3 nazir vəzifəsi, Parlamentdə isə deyəsən, 30-dan çox deputat yeri verib. Lakin onlar təkliflərdən boyun qaçırıblar. Bəlkə də parlamentdə ermənilər var. Lakin kimdirlər və neçə nəfərdirlər? Doğrusu, xəbərim yoxdur. Nazir vəzifəsindən isə birmənalı imtina ediblər.

Mən: Bəs özlərinin bu addımlarını nə ilə əsaslandırırlar?

Aqaronyan: Bilirsiniz, hökumət başçısı vəzifəsində Fətəli xan Xoyskinin qaldığı müddət ərzində ermənilərin Azərbaycan hakimiyyətinə münasibəti formal xarakter daşıyacaq. Çünki onlar Xoyskini sentyabrda Bakının alınması zamanı çoxsaylı ermənilərin öldürülməsinin və güc tətbiq olunmasının əsas günahkarı sayırlar. Bizimkilər fikirləşirlər ki, buna yol verməyə də bilərdi.

Mən: Lütfən, axı deyəsən, şəhərə girən qoşunlar Bakını iki aydan çox mühasirədə saxlamışdılar. Mənim dəqiq məlumatım yoxdur.

Aqaronyan: (sözümü kəsərək) Hadisələr məhz sizin burada olduğunuz vaxt baş vermişdi. Çox pis şeylər danışırlar... Amma istənilən halda, heç nəyə baxmayaraq, aramızdakı münasibətlər düzəlməlidir.

Mən: Lakin bunu orada, yerində etmək lazımdır.

Aqaronyan: Çox təəssüf ki, alınmadı. İndi bütün ümid getməyimizin mütləq, zəruri olduğu sülh konqresinə qalıb. Sizin də nümayəndə heyəti seçilib. Bildiyim qədər tərkibi çox böyükdür. Deyəsən, 30 nəfərdir. Heyətin sədri kim olacaq - bax bunu unutmuşam.

Katib: Əlimərdan bəyin özü. Erməni qəzetləri həmin nümayəndələrin siyahısını çap ediblər. Məndə qəzet var.

Mən: Kimlərin gedəcəyindən tam xəbərsizəm. Özümün sədr olduğumu isə indi təsadüfən sizdən öyrəndim. Bizim nümayəndələrin adlarını desəniz, çox məmnun olaram. Amma nəyə görə bu qədər çoxdurlar?

Aqaronyan: Mən də hesab edirəm ki, çoxdurlar. Məsələn, gürcülər 18 nəfərlə getmək istəyirdilər. Lakin Batumda ingilislər onlara təklif etdilər ki, həmin sayı 12-yə endirsinlər.

Mən: Bəs qəzetlərdə bizim heyətin yola düşmə vaxtı göstərilib?

Aqaronyan: Mən Tiflisdə olanda deyirdilər ki, deputatlarınızın gəlişi gözlənilir. Onlardan ötrü hətta ayrıca vaqon da hazırlamışdılar. Sonra Batumda, yola düşməmişdən əvvəl yenə sizinkilərin tezliklə ora gələcəklərini eşitdim. Gürcülər də Batumda onların gəlişini gözləyirdi. Yəqin, bu günlərdə, bəlkə də daha tez gəlib çıxarlar.

Mən: Siz hələlik deyəsən, burada təksiniz? Papacanovu gözləyəcəksiniz? Bəs o haradadır?

Aqaronyan: Siz tərəflərə, Bakıya gedib. Çünki ailəsi oradadır. Tezliklə gəlməlidir. General Korqanov da bizə qoşulmalıdır. Amma yəqin ki, mən onları gözləməyəcəyəm. Gəmidə yer alan kimi yola düşəcəyəm. Parisə tələsmək lazımdır. Konqresə hələ çox qalsa da, siz də tezliklə ora gəlməlisiniz.

Mən: Təbii ki, getmək olar. Amma nə ilə - bax, əsas məsələ budur. Yadınızdadırsa, hələ sentyabrda, sizin gəlişinizdən əvvəl burada bizim xalqlarıın İsveçrə İttifaqı tipli federasiyada birləşməsi ilə bağlı fəaliyyət başlamışdım. O zaman Qafqazın, xüsusən də bizim Zaqafqaziyanın nicat yolunu yalnız bunda görürdüm. Əlbəttə, gürcülər, ermənilər, azərbaycanlılar daxili muxtariyyətlərini qoruyub saxlayacaqlar. Lakin İsveçrədəki kimi ümumi ittifaq təşkilatlarına malik olacaqlar. Müttəfiqlərə və neytral ölkələrə təqdim edilən memorandumda da fikirlərimi təxminən bu istiqamətdə inkişaf etdirmişəm.

Oktyabrda biz də, buradakı erməni və gürcü nümayəndələri də ümumi şəkildə federasiya ideyası ilə razılaşırdıq. Amma indi həmin məsələyə necə yanaşdığınızı bilmirəm. Bəlkə şərait dəyişilib?

Aqaronyan: Bilirsiniz, bu, çox mürəkkəb məsələdir. Yadımdadır, mən Çxenkeliyə yazmışdım, o isə belə cavab vermişdi ki, hələlik bizim ayrı-ayrı respublikalar möhkəmlənməyənə qədər federasiya haqqında düşünmək tezdir.

Mən: Qismən doğru yanaşmadır. Lakin fikrimcə, Zaqafqaziya xalqlarının nümayəndələri sülh konqresində federasiya ilə bağlı bir səslə danışmalıdır. Bunun böyük əhəmiyyəti olacaq. Və doğrusu, güman edirdim ki, siz, eləcə də Zaqafqaziya nümayəndələri bura gəlməmişdən və Parisə yola düşməmişdən əvvəl bu vacib məsələni yerlərdə müzakirə edəcəksiniz.

Aqaronyan: Çox çətin olardı. Gürcülərlə isə ümumiyyətlə mümkün deyil. Özünüz görürsünüz onlarla münasibətlərimiz necədir. Həm də bütün bunlar hamısı Tiflisə görədir. Guya biz, ermənilər ona iddiaçıyıq. Amma öz aramızda deməliyəm ki, Tiflisə heç bir iddiamız yoxdur. Onu gürcülər üçün qoyub gedirik; amma təki Tiflis Gürcüstan üçün Konstantinopolun Türkiyədən ötrü oynadığı kədərli rolu oynamasın.

Bunu Tiflisdə də demişdim: Tiflisi tamam tərk etmək qərarına gəlmişik. Bütün ermənilər oradan çıxıb gedəcəklər. Və o zaman Tiflis adi bir gürcü kəndinə çevrilib məhv olacaq... İnanın mənə, belə də olacaq.

Mən: Xalqlarımızın müstəqil həyata belə qeyri-normal şəraitdə başlaması necə də kədərləndirici haldır! Amma mən münasibətlərin yaxşılaşmasına və son hədəfimiz olan federasiyaya nail olmaq ümidimi heç zaman itirmirəm.

Aqaronyan: Gözəl ideyadır. Görək konqres nə deyəcək. Tez gəlin. Hələlik. Görüşənə qədər!

Mən: Çox güman ki, hələ burada da görüşəcəyik. Səhhətim imkan verən kimi sizə baş çəkməyə çalışaram. Gəldiyiniz üçün çox sağ olun (Koridora qədər yola salıram).

Rus dilindən tərcümə Vilayət Quliyev

525-ci qəzet 2018.- 13 yanvar.- S.19;23.