"Mən elə maestroyam ki..."

Rəsul Rzanın "Rəng"lər melodiyasında sözlərin gəngi və rənglərin musiqsi barədə düşüncələr

ÖN SÖZDƏN BİR NEÇƏ YARPAQ...

“Sənə əl çatmaz,

ün yetməz, şəkərim!

Keçdiyin dünyadan

həsrətin getməz,

getməz, şəkərim”.

Nazim Hikmət.

... Gözlərimin "görüm günyası rənglərə, melodiyalara" bükülüb.

Özüm də sözlərə, duyumlara bükülmüşəm.

Bu sözlər, bu duyumlar "bükünüsü"nü açmaq üçün mən "həyəcanımın alovunda gilə-gilə əriyib" "ilhamı bir dost kimi imdadıma çağıraraq" "bahar kimi vəcdə gəlmişəm".

Qarşımda bütün məsuliyyəti ilə çox ağır bir vəzifə - qüvvəm daxilində rənglərin obrazını yaratmaq vəzifəsi dayanıb.

"Fikirlər kəlmə-kəlmə qaranquş kimi qonur" vərəqlərə...

..."Bir gün ömrü mənim bir ilimə bərabər" sayılan, "Azərbaycan poetik dilinin inqilabi yeniləşdiricisi" olan şair haqqında söz demək, onun "Rənglər" - tufanlar "cövlangahı"ndakı "lapar-lapar" rənglərlə mənəvi dünya arasında assosiativ əlaqələr düzümü yaratmaq, vəzni ağır, dəyəri böyük sətirlərin "insanlığın hisslər aləminə" işıq tutan çırağını yandırmaq istəyirəm.

Həm də ülviyyəti, gücü Günəş şəfəqləri altına düşmüş almaz kimi parlayan həssas, təmiz, hərarətli, tutumlu şair qəlbinin çırağını.

Bu qəlbin aləminə vaqif olanlar görərlər ki, şairin poeziyası yeni, çoxçalarlı, "musiqi dili ilə desək, polifonik poeziyadır".

Bu poeziyada nə qədər parlaq emosionallıq, şeirin ecazkar musiqisi, lirik hisslərin həzinliyi və sonsuz məhəbbət var.

Və mən də "Rənglər" silsiləsində fikirlərin fəlsəfi dərinliyini, ifadələrin dəqiqliyini, ritmin oynaqlığını könlümün gözü ilə görüb vaqif oldum və şairi həyatımızın "bugünlüyü" ilə "yanaşılaşdır"mağa cəhd göstərdim...

"UVERTÜRA"

"Rənglərin də musiqi kimi ahəngi var.

Ağrının, sevincin, ümidin də

rəngi var.

Düşündükcə açılır

əlvan səhifələri rənglərin.

Canlanır gözümüzdə rəngi

ömrün, mübarizənin,

qəlbin, nifrətin,

gecənin, səhərin

və insan taleyinin".

...Azərbaycanın çox "bəyənim"li oğlu, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Dövlət mükafatı laureatı, Xalq şairi Rəsul Rzanın adı gələndə qəlbimə onun siqlətli qələmindən xəbər verən poetik nümunələr sıralamında deyimin tutumundan, təravətindən, sözün, fikirin yeniliyindən, formanın, məzmunun orijinallığından yaranan, düşündürücü, həyəcanlandırıcı şeirlərin uzun, gödək sətirlərinə dönən misralarından ürək tellərini titrədən valehedici musiqinin və rənglər melodiyasının müxtəlif - "qaynar, soyuq, coşqun, həzin, parlaq, sönük və sairə və sairə çalarları, çeşidləri, major və minor notları axır".

Bu axınışda duyğularımda baş qaldıran "özümlü" "arzuların, ümidlərin, sevincin, kövrəlmənin, sərtliyin, riqqətin, nifrətin, məhəbbətin, ülfətin" təsiri altında söz sərrafının könül gülüstanına düşür, qiymətli incilərdən cilalanan və şeirin sehrkar dili ilə ifadə edilən yaşantıların əsiri oluram.

Verlibrin - sərbəst şeirin çox orijinal formasında yazılan, bitkin, monumental rəng duyumu və rəng görümünün poetik zirvəsi olan və adı məzmunu ilə əlaqələndirilən "Rənglər" silsiləsini və bu şeirlər haqqında Nazim Hikmətin dediklərini xatırlayıram:

"Rəsul Rza nə isə təzə bir şey yaradıb. Bu poeziyada tamamilə özünəməxsus yeni bir yoldur. "Rənglər"də Rəsul Rza özü özünü ötüb keçib".

Təkcə "Rənglər"də yox, şairin bütün yaradıcılığında, onun "özü özünü ötüb keçən" bütün misralarındakı poetik ifadə vasitələrində, dil boyalarında, şeirlərinin ritmik naxışlarında oxucunun idrak dairəsini genişləndirən, mənəvi aləmini işıqlandırıb zənginləşdirən, yaşamağa, yaratmağa, duymağa, sevməyə qüvvət verən "baxım yönləri" var.

Həmin "baxım yönləri"ndə poetik düzümlərin ifadə etdiyi hisslərin, duyğuların və "çırpınışlar"ın insanın iç dünyasında doğurduğu müxtəlif ehtisasat elə bir ilham təravətidir ki, bu təravət Rəsul Rza şeirlərinin əlvan və ətirli çiçəklərindən gələn rayihələrdən yaranıb. Bu şeirlərin musiqisi məhz Rəsul Rza şeirlərinin füsunkar çeşməsinin səsidir.

Mənim təsəvvürümdə Rəsul Rzanın ecazkar qəlbinin möcüzəli qüdrəti ilə yaranmış əzəmətli poeziyası insanı heyran edən əsrarəngiz göy qurşağının palitrasına bənzəyir. Elə bir qövsi-qüzeh yaraşıqlı palitraya ki, onun tükənməz, bənzərsiz rənglərində, bu rənglərin də ən zərif və mehriban çalarlarında haqq, ədalət, həqiqət, yüksək humanizm şəfəqləri bərq vurur.

İnsana həyatın munis hərarətini, gözəl sadəliyini, dərin səmimiyyətini aşılayan həmin palitrada görə və eşidə biləcəyimiz nəhayətsiz zənginliyin, ahəngin, səsin, ünün, pıçıltının və duyğuların ləngər təlatümü, mübarizə fırtınası, "insanı təsir qüvvəsinin məngənəsinə alıb uzun müddət əsir edən" xoş, cazibədar rayihə, məstedici qoxu var.

Xəyallarım isti qəlbi arzularla, açıq ala gözləri Günəşlə, sinəsi bu günün və sabahın sözüylə dolu, "kimsənin çala bilmədiyi telləri dindirən maestro"nun "Rənglər" kahkəşanına daxil olan, "rəsmdən fəlsəfəyə doğru hərəkətdə birləşən" poetik və dialektik bir cığır kimi səciyyələnən şeirlərinin rəng çalarlarına bənzəyir: ağ, şirmayı, boz, gümüşü, püstəyi, mavi, xurmayı, tünd qəhvəyi, narıncı, kürən, qızılı, sarı, bənövşəyi, badımcanı, sürməyi, çəhrayı, firuzəyi, innabı, sumağı, qara, al qırmızı...

Elə bil işıqların şərqisidir bu rənglər!

Həqiqətən də Rəsul Rza "gözəl kosmik fenomenimizin - Yer kürəsinin əlvan boyalarının bütöv bir şairanə rənglər palitrasının nəğməkarı"dır.

Azərbaycan şeir qalaktikasının iri, parlaq ulduzlarından biri olan şairin sözləri düşüncələrimə işıq tutur:

"Söz o zaman poetik məna, qüvvət, təsir gücü qazanır ki, bir qəlbin, bir könülün kədər və sevincini, ümid və inamını, həvəs və göynəyini min-min insan qəlbinə yetirə bilsin, insanı düşündürsün, onun həyata bağlılığını artırsın, insanda daha artıq insanlıq oyatsın".

İnsanı fikirləndirən, hərarətləndirən və bilgi məcmusunu zənginləndirən bu şeir-rənglərin "musiqi kimi ahəngi, uvertürası" melodiyaların "özümlü" səsi ilə şüurumda "əlvan səhifələr açıb" canlandırır desəm, düz olar.

Virtuoz ifalar nəinki bu şeir-rəngləri mənalandırır, rövnəqləndirir, həm də misralardakı gizli və qeyri-adi cizgiləri - "arzuları, həsrəti, dərdləri" üzə çıxarır, psixoloji məqamları, dərin hissləri qabardır.

Düşünürəm ki, melodiyaların da rəssam fırçasına bənzəri var: birində müxtəlif musiqi çalarları, digərində isə rənglərin çeşid əlvanlığı. Hər ikisi insan əlləri ilə nəfəs alır, insan əlləri ilə danışır, sənətin xariqüladə qüvvəsini insan əlləri ilə göstərir. Rənglərdə - musiqi, melodiyalarda - rəng.

Yazılarımın birində - təkrar da olsa - belə bir fikir vurğulamışam ki, yəqin rəssamlıq sənəti haqqında gedən söhbətlərdə, mübahisələrdə, habelə sərgi salonlarında tez-tez işlənən bu cür ifadələr eşitmisiniz: "oxuyan rənglər", "sakit rənglər", "qışqıran rənglər", "isti rənglər". Bu deyilənlər hər şeydən əvvəl, təsviri sənətlə musiqi sənətinin bir-birinə nə qədər yaxın və doğma olduğunu göstərmirmi?

Sakit və isti rənglər tamaşaçının gözlərini oxşamaqla yanaşı, qulaqlarında da həzin və ahəngdar melodiyalar kimi səslənir. Belə rənglər kövrək musiqi parçası kimi əsəbləri sakitləşdirir, insanları harasa uzaqlara, doğma və əziz xatirələrin qoynuna aparır. Musiqinin səsi də, çalğısı da belədir. Onun melodiya fırçası rəngləri bütün çalarları, bütün ahəngdarlığı ilə "səsləndirir".

"Rənglər"dəki şerlərin fikir naxışlarında, ahəngdar misralarında, mövzu diapazonunun genişliyində, poetik dünyagörüşünün zərgər incəliyində, deyimində duyumönü xəyalımla könül-könül gəzirəm "insanda daha artıq bir insan" oyadan neçə-neçə gözəl musiqi aləmini, oktava içində nəfəs alıb rayihələnən nəğmələr, melodiyalar gülxanəsini...

Rəsul Rzanın sözü olmasın, mən peşəkar musiqi nəzəriyyəsi mütəxəssisi deyiləm. Söylədiklərimdə yalnız zövq, "bəyənim" mühüm rol oynaya bilər. Duyumlarım "özümlü"dür, fərdidir. Bunlar mənim hisslərimdir. Bir başqası bəlkə də eyni sözü, eyni ifanı, eyni çalğını başqa mətləblərə yoza bilər. Çox mümkündür ki, bu "dinləyiş"dən sizdə də eyni təsir oyanmasın, olar bilər. Musiqinin ehtiraslı vurğunçusu kimi mən ancaq öz təəssüratımı deyirəm.

Mən sözlərin rənglərini, rənglərin isə qəlbimdə yaratdığı yeni assosiativ əlaqələr düzümünün, insanlığın hisslər aləminin melodiyalar vasitəsilə iç dünyamda oyatdığı duyumları, qəlbimdə hərəkətə gətirdiyi həyəcanları ifadə edirəm.

Ona görə ki, muğamatın, bir musiqi poeması kimi inkişafında əsas melodik xəttin - "enişi, qalxışı, haçalanması, birləşməsi, rəngləri, diringiləri olduğu kimi", Rəsul Rza şerinin də müxtəlif çalarları, həzinliyi, major və minor notları var...

"AĞ RƏNG"

"İnsan səadətinə səbəb olan

hər şey...

Bir də

insan ülfəti".

..."Rast" ailəsinə mənsub olub öz üsyankarlığı ilə fərqlənən, olduqca gümrah, coşqun və təntənəli səciyyə daşıyan "Orta Mahur" dəstgahı...

Tarın orta registrində ifa olunduğuna görə xalq musiqiçiləri ona "Orta Mahur" adı veriblər.

Bu muğam ifaçıdan uzun nəfəs, uğultulu, gurlayıcı zəngulə, boğazda qaynatmalar və yüksək vokal texnika tələb etdiyinə görə hər xanəndə onu oxumağa girişmir.

Muğam tariximizə "Orta Mahur"un ən məharətli ifaçısı kimi xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun adı düşüb.

Çalğı musiqimizin tarixində isə bu muğamın ən mahir ifaçısı Xalq artisti, tarzən Hacı Məmmədov olub.

Muğamdakı çətin və mürəkkəb gəzişmələr, melodik ifadələrin müxtəlif variantları Hacının çalğısında çox səlis, aydın və təntənə ilə səslənir.

Tarzənin zəngin istedadı və özünəməxsus ifaçılıq manerası, ehtiraslı improvizasiya qabiliyyəti, tarın bütün açıq simlərindən istifadə etməklə muğamı dolğun, əzəmətli, coşqun və mənalı səsləndirməsi musiqisevərləri zaman-zaman heyran qoyub.

Təsadüfi deyil ki, ana musiqimizin peyğəmbəri Üzeyir Hacıbəyli Hacı Məmmədovun çalğısındakı texniki ustalıqla bədii ifaçılıq elementlərinin çox yüksək vəhdətini və cazibədarlığını görüb ümumittifaq baxış müsabiqəsində "Orta Mahur" çalmağı məhz ona həvalə edib.

Mahir tarzən muğamdakı hissləri bütün qəlbi ilə yaşayıb, dəstgahın daxili, gizli, dəruni fikir axarına həssaslıqla yol tapıb.

Onun güclü bilənglə, sanballı mizrablarla çalğıda işlətdiyi üsullar, ştrixlər bədii və təsirli boyalarla muğama qüdrət və qüvvət verib.

"Orta Mahur"un "Şikəsteyi-fars" şöbəsində Hacı Məmmədov daha dolğun və tərs mizrablarla vurduğu son dərəcə emosional və misilsiz barmaqlarla tarzənlik sənətini ən yüksək zirvəyə qaldırıb.

Və tarzənlər arasında "Orta Mahur"u onun kimi çalan olmayıb!

Bu nadir, təkrarolunmaz tarzənin bir sənətkar kimi böyüklüyü onda olub ki, o barmaqlarını hər dəfə tarın pərdələrində gəzişdirdikcə adamların ürəyini nikbin, coşqun hisslərlə döyündürüb, arzularını coşdurub.

Unudulmaz maestro Niyazi Hacı Məmmədovu xatırlayarkən həmişə deyib ki, "mən onun çalğısından doymuram. O, Azərbaycan muğamının iftixarı, şöhrəti və zinətidir".

Sözsüz ki, bu, belədir!

(Ardı var)

Rafiq Hacıyev

525-ci qəzet.- 2018.- 16 yanvar.- S.6.