Uzaq və yaxın Meksika
Meksika ilə ilk tanışlıq
Latın Amerikasının ən böyük dövlətlərindən
biri, Mərkəzi Amerikanın isə aparıcı dövləti
olan Meksika ilə tanışlığım yeniyetməliyimdən
- bu ölkənin romantik kinofilmlərindən
başlamışdı.
"Məhəbbət görüşü" filminin
qəhrəmanı, inqilabçı Roman, ölüm təhlükəsinə
baxmayaraq, vurulduğu qıza söz verdiyinə görə
onunla rəqs etmək üçün görüşə gəlmiş
və orada həlak olmuşdu. O, öz mərdliyinə sadiqliyini həyatına
olacaq qəsddən də yüksək tutmuşdu. Bir obrazda meksikalılara xas olan nəcib xüsusiyyətlərin
ümumiləşdirilməsi qənaətinə gəlmişdim.
Böyük sovet kinorejissoru Sergey Eyzenşteynin
"Meksika" sənədli filmi də bu ölkə və
yenilməz xalq haqqında təsəvvürlərimi genişləndirmişdi.
Sonralar isə Nobel mükafatı laureatı
Oktavio Pasın poeziyası da mənə güclü təsir
göstərməmiş qalmamışdı.
Meksikalılarla yaxın tanışlığım isə
1983-cü ildə SSRİ-yə qonaq gəlmiş Meksika
parlament nümayəndələri ilə görüş və
bir neçə gün davam edən ünsiyyət hesabına
mümkün olmuşdu. 1982-ci ildə Heydər Əliyevin
başçılıq etdiyi SSRİ Ali Sovetinin nümayəndə
heyəti Meksikada səfərdə olmuş və eyni səviyyədəki
nümayəndə heyətinin SSRİ-yə və həmçinin,
Azərbaycana gəlməsi dəvətini o, Meksika Konqressinə
çatdırmışdı.
Sonrakı ili meksikalıların səfəri
baş tutmuşdu və onları SSRİ Ali Sovetinin Millətlər
Sovetinin sədr müavini və SSRİ Meyvə-Tərəvəz
Təsərrüfatı nazirinin birinci müavini
N.M.Zayçenko və SSRİ-nin Meksikadakı səfiri
R.A.Sergeyev müşayiət edirdilər. Heydər Əliev isə
Azərbaycana rəhbərliyini artıq başa vurmuşdu,
ölkə miqyasında yüksək vəzifəyə irəli
çəkilərək, Siyasi Büronun üzvü və
SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi Moskvada
işləyirdi. Meksika parlamentinin nümayəndə
heyəti Moskvaya gəldikdən sonra səfər proqramına
müvafiq olaraq Bakıya təşrif buyurmuşdu.
Mərkəzi Komitə Bürosunun qərarı ilə
Azərbaycanda nümayəndə heyəti ilə işləmək
mənə həvalə olunmuşdu. Çünki xarici qonaqlarla, biznes
dairəsinin aparıcı adamları ilə artıq müəyyən
iş təcrübəm var idi. Bir neçə il əvvəl Bakıya gəlmiş
ABŞ-ın görkəmli iş adamı Con Kristalı uzun
müddətli səfərdə müşayiət etmək
eyni qaydada mənə tapşırılmışdı. Con
Kristalın o dövrdə Sov. İKP MK katibi
olan M.S.Qorbaçovla xoş münasibətləri var idi və
onun əmisi, həm də var-dövlətinə varis
olduğu Qarst Ayova ştatında vaxtilə iri
taxılçılıq təsərrüfatlarının
sahibi olmuşdu və N.S.Xruşşov ABŞ-da səfərdə
olduğu vaxt onun qarğıdalı plantasiyasına da
getmişdi. Qarstın dünyada
tanınması isə bir fotoşəkillə əlaqədar
idi. Xruşşov plantasiyaya girəndə
jürnalistlər də tarlaya hücum çəkmiş,
qarğıdalı bitkisinin gövdələrini tapdaladıqda,
Qarst bir qarğıdalı kolunu çıxarıb, onunla
jurnalistləri döyüb, sahədən qovmağa
başlamışdı. Bu fotoşəkil
bütün dünya mətbuatını
dolaşmışdı və qocaman fermeri beləcə məşhurlaşmışdı.
Con Kristal
ucaboylu, iri bədənli adam idi. Biz onunla Lənkəranda olduq və yerli təbiət,
Qızılağac qoruğu, Xanbulan süni gölü ona
çox xoş gəlmişdi, həm də mətbəx
nümunələri onu xeyli təəccübləndirmişdi.
Meşədəki bulaq başında təşkil
olunan piknik isə ona əsl ləzzət vermişdi.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda olmağından çox razı
qalmış və respublika rəhbərliyinə göndərdiyi
məktubda razılığını bildirmiş və onu
müşayiət edənə təşəkkürünü
çatdırmaq sözlərini əlavə etməyi də
unutmamışdı.
Bundan başqa, İsveçrə, Fransa, İtaliya və
Yunanıstan işgüzar dairələri ilə
danışıqlar aparmış, onlarla iqtisadi əməkdaşlığın
bünövrəsini qoymuşduq. İsveçrədən
konserv sənayesi üçün avadanlıq, İtaliyadan
bizim təklifimizlə müvafiq texnologiya işlənib
hazırlandıqdan sonra nar emalı üçün iki
bütöv zavod alınmışdı. Bu, nar şirəsinin
keyfiyyətinin xeyli yaxşılaşmasına şərait
yaratmaqla yanaşı, zavodlar
işə düşdükdən sonra əhalidən Azərittifaq
tərəfindən tədarük edilən 100 min ton
miqdarındakı narın elə mövsüm ərzində
sürətli və çox keyfiyyətli emalını
mümkün etmişdi. Fındığın
çeşidlənməsi və emalı üçün
İtaliyanın başqa firmasından fındıq zavodu,
Yunanıstandan isə zeytun yağı istehsal edən zavod
alınmışdı. Bu tədbirlər
respublikada konserv və digər emal müəssisələrini
geniş tərəqqi yoluna çıxarmışdı.
Bakıda fransız iş adamları ilə
görüşümüz olmuş, onlarla işgüzar əlaqələr
yaratmışdıq. Beləliklə, əcnəbi qonaqlarla və
iş adamları ilə təmasda olmaq adi bir praktiki iş
sferasına daxil olmuşdu. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, 1980-ci illərin birinci yarısında
respublika rəhbərliyi aqrar-sənaye kompleksinin sürətli
inkişafına böyük diqqət və qayğı
göstərirdi, bizim bu sahədəki müsbət təşəbbüslərimizə
də daim dəstək verirdi. Respublika rəhbəri kimi
Heydər Əliyev bütün sahələrdə olduğu
kimi, bu kompleksdəki novator dəyişikliklərin
başında dururdu, onun əli daim iqtisadiyyatın geniş
sferasının nəbzi üzərində olurdu. Respublikada bu ənənə tam intensivliklə olmasa
da, Qorbaçov ölkə rəhbərliyinə gələnə
qədər davam etdi. Azərbaycanda işlərin
yüksək səmərəliliyini görən İttifaq
nazirliyi də investitsiya və xarici valyuta ayrılması barədəki
xahişlərimizi müsbət qarşılayırdı.
Qorbaçov hakimiyyətə gələndə
isə iqtisadi inkişafı "sürətləndirmə"
şüarını irəli sürsə də, reallıqda
onun əməli inkişafa "dayan" göstərişinə
çevrilmişdi. İqtisadi tənəzzül
böyük sürət götürdü, ölkədə
ciddi ərzaq qıtlığı yarandı, bunlara
özü bilavasitə günahkar olduğu halda, onun mənbəyi
timsalında diqqəti, Brejnev dövrünün
özünün adlandırdığı
"durğunluğuğuna" yönəltməyə cəlb
etmək yolunu tutmuşdu. Ölkədə nüfuzu kəskin
surətdə aşağı düşdüyü halda, Qərbdə
Qorbaçov (onu pərəstiş ifadəsi kimi orada
"Qorbi" adlandırırdılar) az
qala qəhrəman qiyafəsində təsvir edilirdi.
Meksikalı qonaqlar o vaxtlar ən yaxşı otel
sayılan "Moskva" mehmanxanasında yerləşdirilmişdilər. Otelin restoranında ilk nahar
vaxtı mən mayyaları, astekləri,
axırıncıların paytaxtı Tenoçtitlanı
"xoş gəldiniz!" sağlığında
xatırlayanda, qonaqlar təəccüblərini gizlətməyərək,
doğma ölkələri haqqında xoş sözlərdən
məmnunluqlarını bildirdilər. Bu da
aramızda səmimi münasibətin yaranmasına səbəb
oldu. Yəqin ki, İttifaq nazirinin
müavini olan Zayçenko da məni xeyli müddət
tanıdığından, onlarla müəyyən fikir
mübadiləsi aparıbmış. Bakını
xeyli gəzdilər və bir gün biz Neft Daşlarına
getdik. Xəzər dəniz Neft Birliyinin rəisi,
məşhur neftçi, mərhum Qurban Abbasovun özü də
yaxtasında bizimlə gedirdi. Biz estakadaya qədəm
basdıqda, bu, meksikalılara elə bir təsir
bağışlamadı, axı o vaxtlar artıq Meksika
körfəzində su altındakı dərin qatlardan neft
çıxaran iri, müasir platformalar mövcud idi. Xəzərdə isə neft 10-15 metrlik su
qatının altından çıxarılırdı. Lakin Azərbaycanın dəniz nefti hasilatına
görə öyünməyə də haqqı var idi, 1949-cu
ildə buranın işə salınması ilə
respublikamız bu qeyri-adi, həm də mühüm işin
pionerlərindən biri olmuşdu. Texniki tərəqqidə
isə biz geri qalırdıq və hətta "Amerika"
jurnalının 1972-ci ildəki SSRİ-nin 50 illiyinə həsr
olunmuş xüsusi nömrəsində ölkənin nailiyyətləri
istehza qaydasında təhlil edildiyindən, Neft Daşları
da dünyanın digər dəniz neft yataqları ilə
müqayisədə, müasir zavodların fonundakı köhnə
su dəyirmanı kimi lağ obyektinə çevrilmişdi.
1970-ci illərin sonunda Azərbaycanda fransızların köməyi ilə Dərin Özüllər zavodu tikilməyə başlandı və Xəzərdə dərin su qatı altında neft hasilatına imkan verən müasir qazma-buruq platformaları istehsal edilməsinə start verildi. İndi Xəzər qazmaçıları üçün yeni daha məhsuldar yataqlarda 150 metrlik su qatı altından neft çıxarmaq da elə bir problem deyildir. 1984-cü ildən geniş fəaliyyətə başlayan Dərin Özüllər zavodu indi nəinki ölkəmizin, hətta bütün Xəzər hövzəsinin ən iri və müasir texnologiyaları tətbiq etməsi və sənaye potensialının çox böyük miqyası ilə seçilən müəssisəsidir. Bugünkü dəniz neftçilərinin karbohidrogenlər hasilatında qazandıqları nailiyyətlərdə Dərin Özüllər zavodu fəhlələrinin, mühəndis-texniki işçilərinin, bu böyük kollektivin hər bir üzvünün, mübaliğəsiz olaraq, samballı payı vardır və əldə edilən uğurlarla geoloqlar, qazmaçılar və hasilatçılar kimi onların da öyünməyə haqları olduğunu inkar etmək olmaz. XXI əsrin birinci onilliyində Azərbaycanda neft istehsalı sıçrayışla inkişaf edib, 2010-cu ildə 50 milyon ton səviyyəsinə çatması aparılan digər səmərəli işlərlə yanaşı, dənizdə yeni daha zəngin yataqların kəşfi və onların istehsal dövriyyəsinə daxil edilməsinin birbaşa nəticəsi idi.
Meksikalıların marağına estakadada əkilmiş aqavalar səbəb oldu və onlar zarafatla dedilər ki, siz onun kökündən tekila arağı da istehsal edə bilərsiniz. Qonaqlar Azərbaycan dəniz neftçilərinin, Xəzərin şıltaqlığına baxmayaraq, çətin şəraitdə yanacaq hasil etmələrini həqiqi qəhrəmanlıq nümunəsi kimi qeyd etdilər və səfərdən bütünlüklə razı qaldıqlarını bildirdilər. Doğrudan da, dəniz neftçiləri Xəzərdə stixiyanın qəddar vendettasına qarşı mübarizədə bəzən hətta qurbanlar versələr də, axı onlar özlərini daim təbiətin qəddarlığı timsalındakı Stsilla və Xaribda arasına düşmüş kimi hiss edirlər, Heraklın igidlikləri ilə müqayisə edilə biləcək fədəkarlıq və yenilməzlik göstərirlər. Bu nəcib insanların böyük fayda verən dəlisovluğu himnlərdə vəsf olunmağa layiqdir. Dəniz allahı Poseydon belə, bunu müşahidə etdikcə, yəqin ki, vəcdə gəlir, Xəzər neftçilərinin bu igidliyinə biganə qalmaq istəmir. Bethoven kimi qüdrətli bəstəkarımız olsaydı, onların şərəfinə onunkuna bənzər bir "Sevincə həsr olunan oda" yazardı, özü də onu təkcə öz adamlarımız oxumazdı, bu şərqi ən azı neft istehsalında bizimlə əməkdaşlıq edən digər ölkələrə də yayılardı.
Yeddi il sonra, 1990-cı ilin noyabrında Meksikada Azərbaycan mədəniyyəti günləri keçirildi və nümayəndə heyətinə rəhbərlik Mərkəzi Komitə katibi kimi mənə etibar edilmişdi. Nümayəndə heyətinin tərkibinə rəssam Oqtay Sadıqzadə, mərhum bəstəkar Ramiz Mirişli, AzərTAc-ın mərhum sədri Azad Şərifov, görkəmli müğənni Fidan Qasımova daxil idi. 11 il əvvəl mən Niderlandda Azərbaycan günləri keçirilərkən də qrupa rəhbərlik etmiş, bu səfərdə də mərhum bəstəkar Tofiq Quliyevin rəhbərlik etdiyi musiqiçilər kollektivinin, məşhur tarzən Ramiz Quliyev və kamançaçı Şəfiqə Eyvazovanın ecazkar sənəti holland tamaşaçılarına güclü təsir göstərmişdi.
Biz Moskvadan təyyarə ilə Meksikaya uzun yol getməli idik. Əvvəlcə İrlandiyanın Şennon təyyarə limanında olduq, sonra Atlantik okeanı üzərindən uçub keçəndən sonra Kubanın Havana beynəlxalq limanına endik və bir saat ərzində dəhşətli rütubətli və isti havadan cana doyub, Mexikoya yollandıq. Beynəlxalq aeroport meqapolisin kənarında, şəhərin daxilindədir. Bizi çox sayda jurnalistlər qarşıladı və pilləkəndən düşən kimi mənimlə intervyünü videoyaya çəkdilər və bizi ölkələrinə dəvət edən ev sahiblərinin dediyinə görə, bir neçə televiziya kanalı bizim gəlişimizi və intervyünü həmin axşam göstəribmiş.
Lakin Mexikonun da isti havası bizi boğazın ağrıması, öskürəyə tutulmaqla qarşıladı və bu vəziyyət iki gün davam etdi. Bizi başa saldılar ki, bu şəhərdəki smoqun təsirinin əlamətidir və tanış olmayanlar üçün adi haldır. Boğucu havaya da öyrənmək olur və ondan sonra elə bir diskomfort hiss etmirsən. Bu yerdə məşhur fransız filosofu Şarl Monteskyenin "Qanunların ruhu" əsərindəki bir epizod yada düşür. Şimali Amerikanın cənubundakı Missisipi deltası olan ərazini də əhatə edən Luiziananı fransızlar məskunlaşdırdıqdan sonra bataqlıqdakı metan qazını udan hindulara yazıqları gəldi və onları bataqlıq sahədən çıxarıb, təmiz havası olan dağ yamacına köçürdülər. Hindular xəstələnib ölürdülər. Məlum oldu ki, hinduların ağ ciyərləri metan qazına necə öyrənmişdirsə, dağın təmiz havası ilə nəfəs almağı bacarmır və bu, onların xəstələnmələrinə səbəb olur. İndi də biz Mexikonun nəfəs almaq üçün çətin olan çirkli havasına bronxlarımızı və ağciyərlərimizi adət etməyə öyrədə bilmişdik.
(Ardı
var)
Telman
ORUCOV
525-ci qəzet.- 2019.- 6 aprel.-S.22.