Nəsimi və aşıq
yaradıcılığı
Anadilli
poeziyamızda fəlsəfi qəzəlin və qəsidənin,
Aşıq yaradıcılığında qıfılbənd
deyişmələrin, "Əlif-lam" və "Tərs əlifba"nın
banisi, qoşma və divani kimi janrların təkamülünə
təkan verən, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində
müstəzad, mürəbbe və tərcibəndlərin
yaradıcısı Nəsimi klassik poeziyamızı və
aşıq yaradıcılığını məzmun və
ideya baxımından zənginləşdirən, məktəb
yaradan nəhəng şairimizdir.
Ədəbi-bədii fikir tariximizdə müstəsna
missiyası olan Nəsimi bədii ideyalarını, humanist
görüşlərini bu gün də anlaşıqlı
bir dildə ehtiva etmiş, özünün genetik
yaddaşına həkk olunmuş xalq, el-oba düşüncəsinin
daşıyıcısı olan poetik sistem
yaratmışdır. Başqa sözlə desək, yüzlərlə ibrətamiz
xalq ifadələrinə, kəlmələrə, atalar
sözlərinə füsunkar poeziyasında həyat
vermişdir:
Çün
hər nə kim əkərsən, axır
biçərsən anı.
Söz bilənə yetər, bir söz, özgə sualə
düşməsin.
Ey Nəsimi,
aqibət verər yelə,
Bivəfa ilə yeyən nanu nəmək.
Şair
yeri gəldikcə məharətlə sinonimlərdən,
antonimlərdən və s. bol-bol istifadə edir:
Çün bəqasızdır cahanın mülkü
malü dövləti.
Tükəndi əqlimin səbri, qərarı qalmadı
canın. və s.
Şairin
indiyə qədər yalnız AMEA-nın Əlyazmaları
İnstitutunda bir cüngdə təsadüf edilən, İraq
Divan nüsxəsində yer alan "Olmaz"
rədifli şeiri də deyilənləri təsdiqləyir:
Kişi kim mərifətdə kamil olmaz,
Ona nuri inayət hasil olmaz.
Şəriətdə
mükəmməl olan adəm,
Təriqət aləmində qafil olmaz.
Xüdayə,
verməgil cahilə dövlət
Cahilə dövlət billahi layiq olmaz.
Xəlayiq
qüssə ilən oldu ağü ah
Qəmü qüssədən nəsnə hasil olmaz.
Hünər
babında laf etmə, Nəsimi!
Özün öyən kişilər aqil olmaz.
Nəsimi yaradıcılığı şifahi xalq ədəbiyyatı
və aşıq poeziyası ilə qoşa inkişaf
etmiş, aşıq yaradıcılığına yeni janrlar
gətirmiş, formaca onun inkişafına təkan
vermişdir.
Bu təsiri şairin qıfılbənd bağlamalarında
bariz şəkildə görmək olur:
Niyə dörd oldu suyu irmağın?
Səkkiz oldu qapısı uçmağın?
Tuba ağacının nədir yemişi?
Həq onu ər yaratdı, yoxsa dişi?
Şairin "Divani" üstündə yazılmış
bağlamaları da çoxdur. Çox böyük və
maraqlı "Nədir" bağlamasından verdiyimiz misralar
şairin bağlamaları haqqında dolğun təsəvvür
yaradır:
Doqquz ata,
yedi ana, dörd dayədən ver xəbər,
Du çəharü pəncü şeşin saqi, binasi
nədir?
Yedi yer
gög, yedi dərya, yedi ayət, yedi xət,
Yedi müshəf, Musaya, çün yedi bəyzası nədir?
Ordubadlı Aşıq Kərim (XVII əsr) və
göyçəli Aşıq Ələsgərin
"Yeddidi" qıfılbəndləri Nəsiminin
bağlamalarına çox bənzəyir, Nəsimi
şeirinin poetik intonasiyası, "janr yaddaşı" dərhal
duyulur.
Ordubadlı
Kərimin qıfılbəndindən:
Məndən
salam olsun Məlik paşaya,
Nə şəcərdi, onun budağı yeddi?
Yüz
iyirmi dörd min şahın içində,
Yanıb şölə çəkər
çırağı yeddi?
Nə
güldü ki, aləm doymaz iyindən,
Necə
doymaz Leyli Məcnun xoyundan,
Nə
çeşmədi içmək olmaz suyundan,
Başı birdi, başdan ayağa yeddi?
Aşıq
Ələsgərin qıfılbəndindən:
Məğrurluq
eyləyib ustadam deyən,
O
hansı ağacdı, tağı yeddidi?
O
ağacda bir quş yuva salıbdı,
Çarpaz sinəsinin dağı yeddidi?
Nəsiminin
"bağlamalar"ına rübailərində
daha çox təsadüf edilir:
Əlləm əl-əsma ibarətdir nədən?
Sureyi-taha işarətdir nədən?
Adəmi-xaki kinayətdir nədən?
Lovhi-məhfuzi bəşarətdir nədən?
***
Ol nədir ki, hayu-huyi altıdur?
Kim görübdür bir sədəfdə altı
dür?
Bistü
həştdən dişxarı heç nəsnə yox,
Fövq başı, təht ayağı altıdur?
***
Həq
dedi kim, yer yedivü göy yedi,
Laməkan taxtında gizlidir yedi.
Gizlü
aləmdə əyan
oldu yedi.
Dörd yedi bir kəz nədən oldu yedi? və s.
(Bax: Həmid
Araslı. Azərbaycan ədəbiyyatı: Tarixi və problemləri.
Bakı, "Gənclik", 1998, səh.283;
İmadəddin Nəsimi. Seçilmiş əsərləri.
Bakı, "Azərnəşr", 1973, səh. 583, 605, 609).
Nəsiminin qıfılbənd bağlamaları demək
olar ki, bütün görkəmli aşıqlara təsir
edibdir. Biz
görkəmli aşıqlar deyəndə bütün
aşıq şeirinin ecazkar nümunələrini yaradan,
ağır məclisləri yola verən, dastan qoşan,
"bağlama deyişmələr"də cəsarətlə
iştirak edən, bədahətən şeir demək qabiliyyətini
nümayiş etdirən, aşıq şeir şəkillərindən
yerli-yerində istifadə edə bilən, bütün
aşıq havalarından xəbərdar olan, özü
aşıq havaları yaradan "Dədə"
aşıqları nəzərdə tuturuq. Hər
aşıq "qıfılbənd bağlama" yarada bilməz.
Bağlamaları yaratmaq və dərk etmək
üçün gərəkdir ki, "Şəriət"
və "Təriqət" elmindən xəbərdar olasan. Ordubadlı Kərim (XVII əsr), Xəstə
Qasım (XVIII əsr), Ləzgi Əhməd (XVIII əsr),
Meşkinli Məhəmməd (XIX əsr), Şəmkirli
Hüseyn (XIX əsr), Aşıq Ələsgər və
Bozalqanlı Hüseyn hər iki elm sahəsini mükəmməl
bilən qıfılbənd ustaları kimi məşhur olmuşlar.
Ləzgi
Əhmədlə Xəstə Qasımın "Bağlama
deyişmə"si deyilənlərə əyani sübutdur:
Ləzgi
Əhməd:
O nədir
ki, dayanıbdır dayaqsız?
O nədir
ki, boyanıbdır boyaqsız?
O nədir
ki, doğar əlsiz-ayaqsız?
Üç ay keçər ayağı var, əli var?
Xəstə
Qasım:
Göy bir çadır, dayanıbdır dayaqsız.
Ayla-Gündü, boyanıbdır boyaqsız.
Qurbağadır, doğar əlsiz-ayaqsız.
Üç ay keçər, ayağı var, əli var.
"Qıfılbənd
bağlama"lar çağdaş
aşıq-şairlərimizin yaradıcılığında
da geniş yayılmışdır. Aşıq Şəmşir,
Mikayıl Azaflı, Aşıq Ədalət, Aşıq
Qurban, Narınc Xatun və başqaları bu janrda qələm
çalmış və uğur qazanmışlar.
Hətta Aşıq Şəmşir aşıq
yaradıcılığının zirvəsi olan təcnislə
5 bəndlik qıfılbənd yaratmışdır. Aşıq-şairin təcnis-qıfılbəndindən
bir bəndi təqdim edirik:
Doxsan
dörd min səcdə qılır birinə,
Otuz mini ikram edir pirinə.
On ikisi tac qoyubdu sərinə
Altısı gəşt edir qaş arasında.
Azaflı Mikayılın da qıfılbəndləri,
"bağlama deyişmə"ləri çoxdur. XX əsrin
2-ci yarısında yazıb-yaradan bu aşığın da
qıfılbəndləri, "bağlama-deyişmələri"
dinlə, təbiətlə, dünyanın gedişatı ilə
bağlıdır.
Aşıq-şair Səlyan aşıqları Ədalət,
Qurban və Neftçaladan Narınc Xatunun qıfılbəndlərini
açmışdır. Qıfılbəndlər aşıq
yaradıcılığında sınaq meydanıdır.
Burada nümunə üçün Aşıq Ədalətin
beş bəndlik qıfılbəndinin 2 bəndini
və Mikayıl Azaflının açmasını verməyi
münasib bildik:
Aşıq
Ədalət:
Bir
ağacdı, iki budaq, dörd də nar,
Dörd bağçadı, dörd bağbandı,
dörd də nar.
Dörd almadı, dörd heyvadı, dörd də nar.
O nardan
bir dəstə üz mənə göndər.
Mikayıl
Azaflı:
Bir ay iki
yarım, ay həftəsi dörd,
Adınası dörd, çərşənbə
dörd, xası dörd.
Şənbəsi
dörd, bazarı dörd, dəsi dörd,
Bir ildə dörd fəsil, döz, göndərirəm.
Aşıq
Ədalət:
Ədalət
sirrini eyləməz aşkar,
O nədir
könüldə tutmayır qərar?
O nədir
hər şeydən çox tələb sorar,
Bilməsən sözümü saz mənə göndər.
Mikayıl
Azaflı:
Azaflı
Mikayıl eyləsin aşkar,
Fikirdir, tutmayır könüldə qərar.
Tamahdı,
hər şeydən çox tələb sorar
Sözlərin üstündən söz göndərirəm.
Bu
qıfılbəndin üstündə çox
dayanmağımın səbəbi var. Nəsiminin ilk nümunələrini
yaratdığı "bağlamalar", "qıfılbəndlər"
inkişaf etdirilərək o səviyyəyə
çatmışdır ki, aşıqlar zəmanəmizdə
bir-birini qıfılbəndlə imtahana çəkir.
Yaxın vaxtlara qədər qıfılbəndi aça bilməyən aşıqlar məğlub hesab edilir və sazı əlindən alınırmış. Aşıq Ədalətin qıfılbəndinin sonuncu misrası deyilənlərə sübutdur: "Bilməsən sözümü saz mənə göndər", yəni məğlub olduğuna görə sazını göndər.
Akademik Həmid Araslı "qıfılbənd bağlamalar"dan danışarkən yazır: “Nəsimi əsərlərində aşıq şeirimizdə deyişmələrdə çox istifadə olunan tapmacavari şeir növünə də təsadüf edilir” (Azərbaycan Ədəbiyyatı: Tarixi və problemləri, səh.282).
Əslində, qıfılbəndlərdə hər sətir ayrıca cavab tələb etdiyinə görə tapmaca ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Tapmacavari şeir forması isə bizim 1992-ci ildə bir janr kimi üzə çıxardığımız "bayatı-tapmacalar"dır. Bayatı-tapmacaları fərqləndirən cəhət ondan ibarətdir ki, bayatı formasında olan bu janr bir cavab tələb edir.
Məsələn:
Ya qanı; Buz bağlar;
Ver muradım, ya qanı, Qışda çaylar buz bağlar.
Dəryadan bir quş uçdu Aşıq bir hikmət görüb
Nə əti var, nə qanı. Od içində buz bağlar
(Gəmi). (Bişmiş südün qaymağı)
"Bayatı-tapmacalar"a hətta çağdaş aşıqlarımızda da təsadüf edilir. Aşıq Şəmşirdən verdiyimiz iki nümunə deyilənləri təsdiqləyir:
Ayağı-əli qandı,
Dodağı-dili qandı.
Möcüzə dərya gördüm
Suyu duz, gülü qandı.
İki at var uzaqda,
Bərqərardı hər vaxtda.
Qarası adam yıxar
Ağı gəzər qucaqda.
(Aşıq Şəmşir. Şeirlər. "Yazıçı", 1980, səh.240-241).
Aşıq Hüseyn Şəmkirlinin (XIX əsr) heç bir aşıqda təsadüf etmədiyimiz, "Divani" aşıq havası üstündə yazılmış, qıfılbənd adı ilə təqdim edilən üç bənddən ibarət "Verir" adlı maraqlı şeiri vardır. Şeiri burada verməyi münasib bildik:
Bu gün bir heyvanat gördüm, zənbur kimi şan verir,
Xörəyi yük ilə gəlir, nəfəsi duman verir.
Dindirirsən
danışmağa, nalə verir asmana,
Nə yerdədi, nə göydədi, sədri üstə
yan verir.
Bir
başı var, bir ayağı, gör neçə
damağı var,
İki qolu, bir boğazı, tək bircə
dodağı var.
Əyləşibdi
bir məqamda, neçə min oylağı var,
Qoy
eşitsin, hamı bilsin, hər gələnə nan verir.
Gəl
biçarə Aşıq Hüseyn, qıl sözünü
müxtəsər,
Abı onun bol olanda olur dəli, dəngəsər.
Eşidənlər,
fikir verin bu sözümə sərbəsər,
Əgər ki, ağam olmasa, sidqinə güman verir.
(Bax:
Aşıq ədəbiyyatı antologiyası. Bakı,
2017, səh.202).
Məlumdur ki, qıfılbənd qoşma üstə
yazılır və hər sətri cavab tələb edir. Lakin üç bənddən
ibarət "Verir" şeirinin yalnız bir cavabı var: -
"Dəyirman". Göründüyü
kimi, ustad aşıq yaradıcılıq
axtarışında olmuş, aşıq
yaradıcılığını zənginləşdirmişdir.
Nəsiminin aşıq yaradıcılığına gətirdiyi
yeniliklərdən biri də "Əlif-lam" və "Tərs
əlifba"dır. Akademik Həmid Araslı şairin üç
"Əlif-lam" və iki "Tərs əlifba"sını
vermişdir (Bax: Nəsimi. Seçilmiş əsərləri.
Bakı, "Azərnəşr", 1973, səh.527-538).
"Əlif-lam"da hər misranın ilk kəlməsinin
ilk hərfi ərəb əlifbasının sıra ilə
düzülüşü əsasında verilir. Məsələn:
Əlif -
Əla qamətin hər kim görər
bican olur,
Bey - Bəşarət
buldu hər kim dilbəri sultan olur,
Tey - Təmənna
vəslini etdim, niyazım bax budur,
Sey - Səna etməklik üçün uş canım
qurban olur.
Cim -
Cümlə xubların sultanı sənsən, ey pəri,
Hey -
Hüsn içrə nigarım Yusifi-Kənan olur və s.
"Tərs əlifba"da isə şeir əlifbanın
son hərfi ilə başlayır və ilk hərfə
doğru gedir və "Tərs əlifba" şeir şəkli
yaranır.
Klassik ədəbiyyatımızın
və "İlahiyyat" elminin bilicisi, tanınmış
alim Hacı Firudin Qurbansoy "Əlif-lam" və "Tərs
əlifba" üzərində tədqiqat aparmış, Nəsimi
şeirlərinin poetik açmasını hürufilik
nöqteyi-nəzərindən araşdırmışdır
(Bax: Hacı Firudin Qurbansoy. İmadəddin Nəsimi.
Bakı, "Elm", 2019).
Nəsiminin "Əlif-lam" və "Tərs əlifba"sı
sayəsində Hürufizm ideyaları təkcə divan ədəbiyyatında
deyil, aşıq poeziyasında da öz əksini
tapmışdır.
Maraqlıdır ki, "Əlif-lam" aşıqlar
arasında daha çox "Əlif-bey" kimi tanınır.
XX əsrin
2-ci yarısında Azaflı Mikayılla Molla Əhməd
arasında baş tutan, Aşıq sənətində hələlik
sonuncu olan "Bağlama-deyişmə"də bu ifadəyə
təsadüf edilir: "Azaflı
narazılığını bildirdi:
- A Molla
Əhməd, məclisin qaydası var, divanidən sonra təcnisə
keçərlər. Sən isə birbaşa
qıfılbənd bağlamaya keçdin.
Molla
Əhməd başladı əsib-coşmağa:
- Bura bax, mənə
"Əlif-bey" öyrətmə. Bağlamanın
cavabını ver, bilmirsənsə, sazını qoy get (Bax:
Mikayıl Azaflı. Qoca Azaflıyam. "Nurlan",
2008, s.580).
"Əlif-lam"ın diqqətəlayiq nümunələrini
Aşıq Ələsgər və el şairi Musa
yaratmışlar. Sayat Nova da bu janrda qələmini sınamışdır.
Təsəvvür
yaransın deyə, el şairi Musanın "Qoşma"
üstündə yazılmış
"Əlif-lam"ının 1-ci və sonuncu
misralarını təqdim edirik:
"Əlif"
- Allah ismin əzbər eylədim,
"Bey" - buyurdu lütf ehsan çağıdır.
"Yey"ə
yalvar, Musa, səni qul eylər,
Nazlı yarə yalvarmağın
çağıdır.
(Salman
Mümtaz. "Azərbaycan ədəbiyyatı
(El şairləri). Bakı, "Nurlan", 2005, səh.
233-234).
Həyatı
boyu yaradıcılıq axtarışlarında olan,
aşıq poeziyasının bütün şəkillərində
qələmini uğurla sınayan, "Şəriət"
və "Təriqət" elmini mükəmməl bilən,
qoşma, divani üstündə "Əlif-lam"ı ilə
bərabər, Dədə Ələsgər gəraylı
üstündə 36 misralıq şeirində
"Əlif-lam"ın ən gözəl nümunəsini
yaratmışdır:
İbtidakı "əlif" - Allah,
"Bey" - birliyə dəlalətdi.
"Tey" - təkdi, vahidi-yekta,
Arif bu elmə bələddi...
***
Ələsgər, tutduğun günah,
Bağışlansa, çox hörmətdi.
(Aşıq Ələsgər, I cild, Bakı, "Elm", 1973, səh.73-74).
Söhbət açdığımız bu iki aşıq şeir şəklindən - "Bağlama" və "Əlif-lam"dan, eləcə də şairin çoxsaylı divani və qoşmalarından görmək olur ki, dahi Nəsimi aşıq yaradıcılığına necə qüvvətli təsir etmişdir.
Nəsimi əsərlərinin təsir gücü hər şeydən əvvəl onun canlı xalq dilindən bəhrələnərək xalq ruhunda yazması ilə bağlı olmuşdur.
Nəsiminin zamanından altı əsrdən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, əsərlərini asanlıqla oxuyur, dilinin şirinliyinə valeh olur və sevirik.
On ildən artıq Nəsimi haqqında ikicildlik poema üzərində işləyən Xalq şairi Qabil şairin dilinin saflığına, sadəliyinə, axıcılığına həsəd apararaq yazmışdır:
O uzaq, o qədim
lisana bir bax,
Büllur bulaq kimi süzülər, çağlar.
Əsər
var yazılıb otuz il qabaq,
Otuz cür lüğətə ehtiyacı var.
Heyrətamiz poeziyası ilə dövründən
çox yüksəkdə duran Nəsimi qüdrətli
şair idi. Akademik Möhsün Nağısoyun doğru olaraq
qeyd etdiyi kimi, Nəsiminin böyüklüyü ondadır ki,
o dövrdə ana dili olan türk dilini ərəb və fars
dilləri səviyyəsinə qaldıra bilmişdi. Bu,
böyük hünər idi.
Qəzənfər
PAŞAYEV
Professor
525-ci qəzet.- 2019.- 20 aprel.- S.16-17.