525 yaşlı Füzuli... Və Anarın kədəri...

Füzulinin 525 yaşı tamam olurmuş... Məni şair haqqında yenidən düşünməyə və yazmağa vadar edən həm də bu rəqəmdi, şübhəsiz. Axı hər vaxt qismət olmayan işdir ki, dahi sənətkar sənin üçün sənət simvoluna çevrilmiş rəqəmə - yaşa çatsın.

Ona görə bu xəbəri eşidən kimi sevimli şairimin simvolik rəqəmə yetişməsini öz üsulumla, bildiyim, anladığım şəkildə qeyd etmək qərarına gəldim. Və elə bugünlərdə professor Cahangir Məmmədlinin "Anlamaq dərdi"ni anlamaq dərdi" məqaləsi işıq üzü gördü. Müəllimim 150 yaşlı Mirzə Cəlili çağdaş gəncliyə Anarın 50 il qabaq yazdığı "Anlamaq dərdi" essesi vasitəsiylə öyrədirdi. Əslində, məqalənin də, Cahangir müəllimin ideyasının da kökləri dərindir. Anarın Mirzə Cəlilə sevgisi və o illərdə bu esseni yazması təsadüf olmadığı kimi, Cahangir müəllimin də məhz bu məqamda mövzuya, dahi ədibin yubileyinə bu tərəfdən yanaşması elə-belə deyil. Məsələ burasındadır ki, Anar zaman-zaman ən müxtəlif sənətkarların şəxsiyyətinin və yaradıcılığının üzərinə gur işıq salıb yazıları ilə, filmləri ilə isə iri planda göstərib onları, tanıdıb və şablon yanaşmaları dağıdıb. Əslində, biz nə qədər "Sovet dövrü" ifadəsi altında qəlizliyi, məhdudiyyətləri ümumiləşdirsək də, məncə, hansısa sənətkarı (söhbət əsl sənətkardan, gerçək sənətdən gedir) anlamaq bütün zamanlarda sadə məsələ deyil. Və söhbət Füzuli kimi dahidən - türk poeziyası sütunlarından birindən gedirsə, bu çətinlik xeyli artır. Beləliklə, o dövrdə açıq mübarizə simvolu olan Mirzə Cəlil haqqında "Anlamaq dərdi" yazmaq böyük cəsarət tələb edirdisə, zahirən eşq şairi olan Füzuli barəsində "Şairin kədəri" essesini qələmə almaq da sadə məsələ deyildi. Ona görə Füzulinin 525 yaşını müəllimim Cahangir Məmmədlinin üsulu ilə, ustadım Anarın "Şairin kədəri" essesinə müraciətlə qeyd etmək istədim.

Füzulidən və "Şairin kədəri"ndən danışmazdan öncə deməliyəm ki, Anarın sayəsində bir çox qəlizləri anlamaq sadə olub məndən ötəri. İki dili bilmək yetər ki, (Azərbaycanca və rusca yazılarını oxumaq üçün) Anarın təqdimatında ən qəliz sənət həqiqətləri taybatay açılsın üzünə. "Kitabi-Dədə Qorqud"un qədim dili çətin gəlirsə, "Dədə Qorqud dünyası"nı diqqətlə oxu, bu dastanın nə qədər BİZİMKİ olduğunu anlayacaqsan. Bəs Üzeyir bəyin doğmadan doğma musiqisi necə, hansı baryerləri aşıb gəlib bu günümüzə, təsəvvür etmirsən, eləmi?! Yerini rahat elə və "Üzeyir ömrü" filminə diqqətlə bax. Səttar Bəhlulzadənin Abşeron kimi sərt rənglərinin içərisində gizlənənləri görə bilmirsən?! "Bu, Səttar Bəhlulzadədir" filmini axtar google-da, çox şeylər aydın olacaq. Siyahını o qədər uzada bilərəm ki, qəzet səhifəsi dolar və Füzulinin 525 yaşı gələn nömrəyə qalar. Hə, deməyim odur ki, Anarın təqdimatında bir çox sənət nümunələrini və sənətkarları ayrı yöndən, başqa cür öyrənmək mümkündür. Təxminən mənimlə yaşıd olan "Şairin kədəri" essesi də Füzulini tamam fərqli izah, şərh edir.

Anarın bu cür şərti olaraq "portret" adlandıra biləcəyimiz yazılarının məndən ötrü başlıca üstünlüyü qəhrəmanını canlı, dipdiri göstərməsidir. Füzuli, Mirzə Cəlil, Üzeyir bəy, Şah İsmayıl Xətai, Nazım Hikmət, Rəsul Rza canlı adamlardı, sənətkar "plakatı" deyillər. Füzuli hansısa əsrlərin o tayında qalmış əmmaməli qoca deyil Anardan ötrü, müasirimizdir, bu günün adamıdır və çox aktual ideyaları olan qələm əhlidir. Bu mənada "Şairin kədəri" essesi müasir insanla Füzulini xeyli doğmalaşdırır.

Yazıçı dövrün sənətkara təsirindən və sənətkarın zamanı yönləndirməsindən danışıb Füzulinin XVI əsrdəki izlərini vurğulayır. Və mən oxuduqca düşünürəm məgər beş əsrdən çox zaman keçsə də, nə isə dəyişibmi?! Əslində, Anar bu esse ilə - həm şairdən gətirdiyi nümunələr, həm də öz şərhləri ilə sıradan çıxmayan bəlalara və dəyişilməyən dəyərlərə diqqət çəkir.

"Böyük sələfləri Nəsimi və Xətai kimi Füzuli də, yalnız şair deyildi, həm də mütəfəkkir idi. Bir mütəfəkkir kimi Nəsimini daha artıq fəlsəfi mətləblər, təsəvvüf konsepsiyası, hürufilik təlimi düşündürürdüsə, Xətai şiəlik ideyalarına, siyasi problemlərə meyl göstərirdisə, Füzulini daha artıq məşğul edən ədəbiyyat nəzəriyyəsi, poetik dil məsələləri idi..."

Anarın essesindən gətirdiyim parçada Füzuli sələfləri ilə müqayisə olunur və şairin sirri, köhnəlməməsinin səbəbi açılır əslində; "Zira ki elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur"... Zamanla, yaşadıqca hisslərlə ağılın, sənətlə elmin vəhdətinin sarsılmaz olduğunu anlayır adam. Və çox bəsit söyləsək, Füzuli elə buna görə təptəzədir həmişə. Anarın qeyd etdiyi kimi "poetik dil" ilə "ədəbiyyat nəzəriyyəsini" vəhdətdə "təqdim etdiyi" üçün. Şair özü axtarışlarını, "ənənə və müasirlik" problemini farsca divanının dibaçəsində etiraf etmişdi. Yazırdı ki, ondan əvvəlki şairlər "hər gözəl ibarəni, incə məzmunu elə gözəl istifadə etmişlər ki, geriyə heç nə qalmamışdır". Bəli, Füzuli "elə zamanlar olmuşdur ki, gecəni sübhə qədər oyaqlıq zəhərini dadmışdır", "söz almazı ilə məna gövhərini deşmişdir", yeni poetik tərz, ifadə yazmışdı. Amma bu dəfə də "belə məzmun anlaşıqlı deyil" söylənəndə yazdığı gözündən düşmüşdü. O zamanlar "Nə qəribə haldır,söylənmiş söz əvvəlcədən söylənmişdir deyə, söylənməmiş söz də əvvəlcədən söylənməmişdir deyə yazılmır" demişdi.Bu gün əlinə qələm alan və öz üslubunu tapmağa, yolunu cızmağa çalışan hər yazıçı Füzulinin bu "problemini" bölüşər. Elə ona görə də dahi, əlçatmaz, ucalığından enməyən böyük sənətkarın etirafı onu bizlərlə yaxınlaşdırır. Anar şairi tanıtmaq üçün bu nümunələri də boşuna gətirmir. Həmçinin, Füzulinin "Salam verdim, rüşvət deyildir deyə almadılar" ideyası vasitəsiylə ictimai-siyasi xadim xarakterini də qabardır:

"Bu ölməz kəlamla dövrünün bürokratik sistemini damğalayan şair rüşvət bəlasının nə qədər dəhşətli bir fəlakət olduğunu müxtəlif səpkilərdə göstərir. "Şikayətnamə"də müəllif ovqat məmurlarının özbaşınalığını ifşa etməklə bunun səbəblərini də açır..."

Beləliklə Anar, daha çox romantik, aşiqanə əsərləriylə sevilən şairin nə qədər müasir səslənsə də, vətəndaş mövqeyini göstərmiş olur. Və şairin əbədi ideyasını bircə beytlə əsaslandırır:

Cənnəti almaq olmaz ağça ilə,

Girmək olmaz behiştə rüşvət ilə...

Amma bütün hallarda "Məcnundan füzun aşiqlik istedadı" olan şair sevgini, eşqi necə yazmasıyla, daha doğrusu, hansı ucalığa qaldırması ilə qeyri-adidir, üstündür, dahidir. Anar şairin dil məsələsinə münasibətini, türkcə yazmasını anlatmaq üçün nümünə gətirir. Ərəbcə yazmasını yaşadığı yerlə, türkcə əsərlərini aid olduğu millətə sadiqliyi ilə bağlayır və yazır ki, Füzulinin farsca yazmaq fikri bəlkə heç yoxmuş. Və şairin farsca yazmasının səbəbini divanın dibaçəsindən gətirdiyi parça ilə izah edir:

"Bir gün bir məktəbə yolum düşdü. Orada farsnəsilli, pəriüzlü bir sərv-qamət gördüm. Bir neçə beyt oxumağımı istədi. Mən də ərəbcə, türkcə şeirlərimdən bir neçə beyt oxudum. Dedi ki bunlar mənim dilimdə yazılmayıbdır, karıma gəlməz. Mənə farsca ciyər yandıran qəzəllər oxumalısan... Bu söz məni utandırdı, könlümə bir atəş düşdü ki, indiyəcən yığmış olduğum xırmanlara od vurub yandırdı və xəyalımın otağını farsca qəzəl söyləmək məhəbbətinin şamı ilə işıqlandırdı. Bir neçə gecə özümü təfəkkür atəşi içində əritdim və fars qəzəlləri divanını tərtib etdim..."

Anar bu cümlələri belə şərh edir ki, şairin farsca yazması şəxsi hissləriylə, fars gözəlinə jestlə bağlıdırsa, türkcə əsərləri ictimai, tarixi və ədəbi mülahizələriylə əsaslandırılır. Mənim üçünsə bu etirafın başqa mənası var. Fikrimcə, Füzulini yalnız "İlahi eşq", "Allaha məhəbbət" motivləriylə yozanlara ən yaxşı cavab məhz bu nümunədir. Xatırlayıram ki, bir neçə il öncə Füzulinin "Canım, gözüm, əfəndim" mürəbbesini qadına yazılmış sevgi şeiri kimi yozanda klassik ədəbiyyatı çox yaxşı bilən dostlarım şərhlərimlə razılaşmadıqlarını, şairin Allaha, sultana sevgidən danışdığını demişdilər. Bəs "Sənin tək nazəninə nazənin işlər münasibdir" misrası da Allaha, sultana aiddir? - deyə soruşanda cavab almamışdım. Amma bir çox başqa Füzulişünasların da şərhlərində qadın faktorunun inkar edildiyini görüb pessimistləşmişdim. Sufi eşqi tərənnüm edən poeziyanın və Füzulinin də bu cərəyana aidliyinin əleyhinə deyiləm. Amma bütün eşqlər insandan başlanır və zənnimcə, Füzulinin də şeirlərində bütün İlahiliklər insandan keçdiyi üçün Yuxarılara çata və bizləri, sadə yer adamlarını təsirləndirə bilir. Və bu mənada Füzulinin özünün fars gözəlinin bir sözü ilə divan yazdığını etiraf etməsi məndən ötrü son dərəcə vacibdir. Bir də yalnız böyük insan, qeyri-adi kişi qadın az istəyəndə ÇOXundan keçər, özünü fəda etməyə, ürəyini verməyə hazır olar. Və bu mənada sadəcə qəzəl istəyən qadına şairin divan yazması onun şəxsiyyətini, əsl kişi xarakterini göstərir. Və məhz bu fakt sənətkara inamı möhkəmləndirir.

Ya Rəbb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni!

Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni!

- misraları da, bütün başqa sevgi kəlamları da ona görə, söylədiyim inama görə təsirlidir.

Yazımın əvvəlində Anarın Füzulini müasirimiz kimi şərh etdiyini vurğuladım. "Şairin kədəri" essesindən kiçik bir nümunə ilə bu fikrimi dəqiqləşdirmək istərdim. Anar Məcnunun "dəliliyini" sadəcə Leyliyə aşiq olmuş və sevgisinə çatmayan adamın bəlası kimi yozmur, zaman və zəmanə tərəfindən başa düşülməyən gəncin ağrısı kimi şərh edir:

"Məcnunun dövranla barışmaması, zamana etirazı, mühitlə uyuşmaması və faciəvi aqibəti N.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin bəxtsiz cavanlarının da müsibətidir. Mirzə Fətəlinin Hacı Nurusunun da, Cəfər Cabbarlının Aydınının da bir suyu Məcnuna çəkir. Füzulinin "zülmət içrə bir nur" deyə təqdim etidiyi Qeysi - Məcnun, "dəli" deyə damğalayanların xələfləri - XX əsrin işıqlı insanını - İskəndəri - Kefli İskəndər deyib lənətlədilər".

Əslində, bu gətirdiyim nümunə yalnız "şərhsiz" adı altında təqdim edilməlidir. Amma mən kiçik bir əlavə etmək istərdim. Füzulidən xeyli əsrlər sonra Anarın qələmə aldığı ən sevilən əsərinin "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" romanının təkcə epiqrafları yox, ağrısı da, problemi də "şairin kədərini" ifadə edir. Və yuxarıdakı siyahını uzadıb Anarın qəhrəmanlarını - Zauru, Təhminəni əlavə etmək olar. Sənət bütün zamanlarda bu problemlərə müraciət edəcəksə, deməli Füzuli də həmişə müasir olacaq və Anarın "Şairin kədəri" essesinin qəhrəmanı, 525 yaşlı Füzuli çağdaş sənət məbədi saydığım "525-ci qəzet"in yazarı kimi doğma, yaxın olacaq...

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2019.- 24 aprel.- S.17.