Rəsul Rza və Maqsud Şeyxzadə poeziyada qoşa zirvə kimi

YAXUD MƏŞHUR POETİK BİOQRAFİYALAR MÜQAYİSƏLİ TƏHLİL MÜSTƏVİSİNDƏ

Türk xalqlarının ədəbiyyatı tarixində oxşar etno-poetik missiyanı yerinə yetirən böyük şəxsiyyətlər az olmamışdır. Poeziyamızın inkişaf tarixinə, yüksəliş mərhələlərinə nəzər saldıqda bu cür paralel istedadların ardıcıllığı bariz şəkildə görünür. Söz mədəniyyətimiz tarixində XX yüzil də bu cəhətdən istisna deyil.

Rəsul Rza və Maqsud Şeyxzadə türk xalqları poeziyazında məhz belə qoşa zirvələrdən biridir. Bu iki sənətkarın yaradıcılıq yolundakı həmahənglik və tipoloji oxşarlıqlar müasirlərin və tədqiqatçıların nəzər-diqqətini cəlb edib. Onların bir insan və sənətkar kimi talelərindəki bənzərliklər də qəlbimizi riqqətə gətirir. Bildiyiniz kimi, Maqsud Şeyxzadə və Rəsul Rza ötən yüzilin əvvəllərində şairlər vətəni Şirvanda, belə demək mümkünsə, Şirvanın qərbində dünyaya göz açmışlar. Maqsud Şeyxzadə Ağdaşda, Rəsul Rza isə Göyçayda doğulub. Onların dünyaya gəlişi ilə sanki Azərbaycanın poeziya xəritəsində ciddi dəyişiklik baş verir...

Maqsud Şeyxzadə irsini dərindən araşdıran, xüsusən, onun erkən lirikası toplanmış "Şeyxzadə dəftəri"ni elm aləminə məlum edən xalq şairimiz, filologiya elmləri doktoru, professor Xəlil Rza Ulutürk 20-ci illərdəki Azərbaycan ədəbi mühiti ilə gənc şairin möhkəm bağlılığına diqqəti cəlb edərək, yeniyetmə Maqsudun iyirminci illərin əvvəllərində - 1922-ci ildə çap etdirdiyi misraları: "Yeni dünya istəriz, Ölkəmizin içində Ən şərəfli ərləriz. Ey qərbin cəlladı, qaç Önümüzdən! Gəliriz, Bandaları dağıdıb, Yürəgini dəliriz", - misal gətirib, onları iyirminci illər ədəbiyyatı və xüsusən, poeziyası üçün səciyyəvi hesab edir.

Xəlil Rza Ulutürk gənc şairin azərbaycanca əsərlərinin mühüm bir qisminin toplandığı "Şeyxzadə dəftəri"ndən daha maraqlı bir nümunəni təqdim edərək aşağıdakıları yazmışdır: "Dərdimizdən biri də..." şeiri bu baxımdan nəzəri cəlb edir. Burada söhbət inqilabdan əvvəl öz yurdundan didərgin salınmış və evi yağma edilmiş uşaqlı bir qadından gedir". Alim, gənc Şeyxzadənin həmin şeirini: "Dəniz sahilində gördüm mən onu Qəfildən başıma dünya dar oldu. Sanki Qara dəniz şahə qalxaraq lal bir gurultuyla köksümə doldu. Əl açmaq istədi. Əli gəlmədi, Həyadan alışıb yanırdı üzü. Mənə: "Bəy əfəndim!" söyləyə bildi, Bir dastana döndü üç kəlmə sözü. Məsumdu qoynunda uyuyan körpə, Zəif, solğun cocuq susur, baxırdı. Onların gözləri qupquru, yaşsız, Mənimsə gözümdən qan-yaş axırdı..." sətirlərini misal gətirərək, M.Ə.Sabirin məşhur misraları ilə müqayisə edir:

Ey ehtişami-milləti talan olan cocuq,

Ey dərbədər gəzib, ürəyi qan olan cocuq!

Bu lirik nümunələr arasında ciddi uyğunluqlar axtaran və tapan görkəmli şair - alim yalnız müqayisəli paralellər aparmaqla kifayətlənmir. Eyni zamanda, Maqsud Şeyxzadə poeziyasının mənbəyi və mənşəyi barəsində düşündürücü mülahizələr irəli sürür: "Sabir şeirindəki bu cocuq Maqsud şeirindəki cocuğun eynidir, yaxud onun tale qardaşıdır. M.Ə.Sabir əruz vəznində, gənc Maqsud heca vəznində qələm çalmasına baxmayaraq, onları xalq taleyindən eyni nigaranlıq, eyni mütəfəkkirlik və eyni dərd birləşdirir. Ümumiyyətlə, M.Ə.Sabir həm bir sənətkar, həm də vətəndaş və şəxsiyyət kimi gənc Maqsudun diqqət mərkəzindədir. "Şeyxzadə dəftəri"ndəki ən yaxşı şeirlərdən birinin "Böyük Ələkbər Sabirə" adlandırılması təsadüfi deyil..." (Xəlil Rza. Maqsud Şeyxzadə. Bakı, 1978. səh.10.).

Rəsul Rzanın da Sabir şeiriyyətinə və şəxsiyyətinə məhəbbəti xalqımıza yaxşı məlumdur. Bir çox şeirlərində Mirzə Cəlili və M.Ə.Sabiri o, böyük sevgiylə xatırlamış, tərənnüm etmişdir. Şair ulu ustadları "Nəsimiyə, Füzuliyə, Sabirə açıq məktub" şeirində ürək yanğısıyla yazırdı: "İran, Türkiyə, Hindistan Yaxın, uzaq qonşular Ortada Azərbaycan Çəkilməz dərdləri, göynəkləri, müsibətləri sənə ağır gəlirdi. İnsan-qardaş deyəndə gözünün qarşısında mübarizə yolunda canlarından keçənlər, Yoxsul, fağır gəlirdi. Sağ olun! Çox yaşayın, əziz böyük babalar! Sözünüzdə nə qərəz, nə başqa xalqa nifrət var, Canlı ürək var. Böyük amal, sərt həqiqət var... Sağ olun, var olun! Əziz böyük babalar! Sizə ustadım, sizə babam deməyə, sizə atam deməyə haqqım var". Bu da təsadüfi deyildir ki, xalq şairi Rəsul Rza öz yaradıcılığına bilavasitə təsir edən görkəmli sənətkarlardan biri və birincisi kimi ustad Sabirin də adını həmişə vurğulamışdır: "Mənim ilk əsərlərimə ən dərin təsiri bizim milli ədəbiyyatımız və ilk növbədə Sabir yaradıcılığı göstərmişdir. Bu da çox təbiidir". Rəsul Rza ustadı M.Ə.Sabirə şeirlər ithaf etməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda, onun üslubunda onlarla satirik şeirlər yazmışdır.

Maqsud Şeyxzadənin yeniyetməlik şövqü və Vətən yanğısıyla yazılmış "Böyük Ələkbər Sabirə" şeirində də yüksək milli ideallara sədaqətdən söhbət gedir. Gənc şairin Sabir yolu ilə gedəcəyinə, Vətənə Sabir kimi xidmət edəcəyinə əhdi qəlbinizə qürur bəxş edir. Sabir eşqi, Sabir şöhrəti ötən yüzilin əvvəlində öz zirvəsində idi. İyirminci illərin əvvəllərində sənət aləminə gələnlər onun yaradıcılığına pərəstiş edir, ən müqəddəs ədəbi ünvanlardan biri kimi Sabir şeiriyyətinə üz tuturdular. Xəlil Rza Ulutürk yazdığı kimi, Azərbaycanda o dövrdə M.Ə.Sabir, M.Hadi, M.Möcüz kimi klassiklərin adı ilə bağlı olan bu vətəndaş poeziyası dünya ədəbiyyatının yeni və yüksək mərhələsindən xəbər verirdi; özünün bir sıra yaşıdları kimi gənc Maqsudun böyük ustadı M.Ə.Sabirdən təsirlənməsi, onun vətəndaş poeziyası ənənələrini tamamilə yeni biçimdə, yeni ruhda davam etdirməyə təşəbbüs göstərməsi təbii idi. "Böyük Ələkbər Sabirə" şeiri gənc müəllifin Sabirin şeir yoluna məhəbbətini əks etdirməklə kifayətlənmir. Başdan-ayağa pak və səmimi sevgi ilə yoğrulmuş bu şeir gənc qələm sahibinin həm də ədəbi arzularının, yaradıcılıq kredosunun ötkəm, ehtiraslı ifadəsidir.

Beləliklə, Sabir hər iki gənc şirvanlı şairin - Rəsul Rza və Maqsud Şeyxzadənin ilkin ədəbi təmas nöqtələri, başlanğıc poetik uyğunluq hədəfləri kimi diqqəti cəlb edir. Maraqlıdır ki, sonrakı həyat və yaradıcılıq mərhələlərində də, xüsusən, 30-cu illərdə bu iki müəllifin yaradıcılıq fəaliyyətində mənəvi həmahəngliklər davam edir. Daha doğrusu, Maqsud Şeyxzadə və Rəsul Rza məkanca, məsafəcə bir-birindən uzaqlaşsalar da, onların mənəvi axtarışları, yazı və yaradıcılıq ünvanları bir-birinə yaxınlaşır. Bu cəhətdən Rəsul Rzanın otuzuncu illərdə Bakı ədəbi mühitində, Maqsud Şeyxzadənin isə Daşkənddəki bədii fəaliyyətləri arasında oxşar, biri digərini tamamlayan xüsusiyyətlər çoxdur. Hər iki şairin ədəbi şəxsiyyət kimi qəti şəkildə formalaşması, yetkin bədii manifestlərinin meydana çıxması, zamanın möhtəşəm poetik simfoniyasında özünə-məxsus solo avazlar kimi səslənmələri və qəbul edilmələri məhz bu dövrdə baş verir.

Rəsul Rza və Maqsud Şeyxzadə təkcə Azərbaycan şeirinin xəritəsində deyil, ümumtürk poeziyasının məna və mahiyyətində köklü təzələşmənin baniləri kimi şöhrətlənirlər. Onlar yeni epoxanın yeni söz sənətini yaradanların öncüllərinə çevrildilər. Amma bu misilsiz estetik missiyanı Rəsul Rza Azərbaycanda, Maqsud Şeyxzadə isə Özbəkistan ədəbi mühitində həyata keçirdi...

Maqsud Şeyxzadə 1928-ci ildən etibarən Daşkəndə köçür, qardaş özbək paytaxtında yaşamağa və yaradıcılıq fəaliyyətinə başlayır. Bir müddət N.Nərimanov adına məktəbdə müəllim kimi çalışdıqdan sonra jurnalistika sahəsində uğurlu əmək fəaliyyətinə girişir. İyirmi yaşlı Maqsud tezliklə özbək həyatına və bədii mühitinə uyğunlaşır. Onun "Şərq həqiqəti", "Qızıl Özbəkistan", "Yaş leninçi" ("Gənc leninçi") qəzetləri redaksiyalarındakı zəhmət illəri həyatının gərgin və coşqun dövrü kimi tərcümeyi-halının ayrılmaz bir hissəsinə çevrilir. Xüsusən, "Gənc leninçi"də qızğın çalışan Maqsud Şeyxzadənin qələmi bu qəzetin səhifələrində bir jurnalist və publisist kimi püxtələşir. Məhz mətbuatda çalışdığı həmin illərdə Maqsud Şeyxzadə XX əsr özbək şeirinin gələcək lider və flaqmanları Qafur Qulam, Aybək, Həmid Alimcan, Osman Nasir, Qeyrəti, Uyğun, Mirtemir və başqaları ilə tanış olur, dostlaşır. Jurnalistika fəaliyyəti, eyni zamanda, Özbəkistan həyatı ilə yaxından təmasda olmağa imkan verir. Xalqın yeni həyat quruculuğu sahəsindəki coşqun əməyini gənc qələm sahibi öz gözləriylə və bilavasitə müşahidə edir.Yeni cəmiyyət, yeni insan münasibətləri formalaşdırmaq uğrunda gedən mübarizə dalğaları gənc Şeyxzadəni də öz ağuşuna alır. O da özünün əksəriyyət yaşıdları kimi, bütün varlığı, istedadı və qələmi ilə yeni həyat quruculuğu işinə sidqi-ürəkdən qoşulur. Məqalə, reportaj və başqa publisist yazıları ilə yanaşı, müəllifin özbək dilindəki ilk qələm təcrübələri olan şeirləri də bu dövrdən başlayaraq mətbuatda çap olunmağa başlayır. Ümumən, Maqsud Şeyxzadənin bədii əsərlərinin Özbəkistan mətbuatında işıq üzü görməsi 1929-cu ilə aiddir. Gənc şair özünə qarşı tələbkarlıq və səmimi təvəzökarlıq nümayiş etdirib, hələ bu qələm təcrübələrini həqiqi şeiriyyət nümunələri, əsl poeziya hesab etmirdi. Şair özünün şeiriyyət sahəsindəki ilk addımlarını "Yeni həyat quruculuğunun əskəri olan bir jurnalistin iş prosesində bəzən şairanə xitab və səmimi poetik hayqırıq ilə yeni-yeni qələbələrə çağırmaq ehtiyacından doğulan qələm məhsulları" adlandırmışdı.

Maqsud Şeyxzadənin ilk kitabları isə otuzuncu illərin lap əvvəllərindən işıq üzü görür: o, bir-birinin ardınca "On şeir" (1932), "Ündaşlarım" (1933), "Üçüncü kitab" (1934), "Cümhuriyyət" (1935) və başqa kitablarını nəşr etdirir. Bu kitabların aparıcı pafosunu təzə həyatın tərənnümü təşkil edirdi. Gənc şair yanmayan yaşadığı, çiyin-çiyinə qurub yaratdığı yaşıdlarının, yoldaşlarının, zamandaşlarının əhvali-ruhiyyəsini əks etdirirdi. Məhz buna görə də, o, kitablarından birini elə "Ündaşlarım" adlandırmışdı. Təzəcə yaradıcılığa başlayan şair onun hayqırığına, ününə, avazına, səsinə səs verən insanları öz qəlbinə ən yaxın adamlar hesab edirdi. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, Maqsud Şeyxzadənin və Rəsul Rzanın ilk şeirlərindəki coşqun əhvali-ruhiyyənin ictimai-siyasi məzmunu da, bədii şəkli də həmahəng idi. Aşağıdakı sətirlər, həqiqətən də, yalnız Maqsud Şeyxzadə və Rəsul Rza nəslinin deyil, sonrakı neçə-neçə nəsillərin də ürək çırpıntılarının, könül səslərinin lirik ifadəsi idi: "Bir səs deyir: Rza, durma! Rza, yaz! Yaza, yaz! Qarşı gündən gülümsəyən yaraşıqlı yaza, yaz! Qırçın tarla, faraş qoza, bol pambıqlı yaza, yaz! Bu səs mənə əmr edir. Bu səs səsi səsim olan bir varlığın əmridir!" (1931).

"Ündaşlarım"la bu sətirlərin yazılış tarixi də eyni idi. Bir neçə il keçəndən sonra gənc şairin bu məşhur poetik xitabını ədəbi tənqid yüksək qiymətləndirmişdi. Akademik Məmməd Arif yazırdı ki, bu əsəri ilə şair poeziyaya özünəməxsus ifadə formasında yeni bir ruh gətirdi. Özünün təzəliyi, kəskinliyi və dolğun ideyası ilə fərqlənən bu şeir yalnız şəxsi, sevgi tematikasından kənara çıxmayan lirika deyil, tamamilə yeni məzmuna malik bir lirika idi. Böyük münəqqid başqa bir mülahizəsində Rəsul Rza poeziyasının mahiyyətini daha dəqiq səciyyələndirmişdir: "Şair öz əsrinin, dövrünün oğlu olmalıdır. Bütün dünyada ilk dəfə yeni cəmiyyəti tərənnüm edən şairin sözlərində və təfəkkür tərzində də bu ilkinlik hiss edilməlidir".

(Ardı var)

Yaşar QASIMBƏYLİ

Filologiya elmləri doktoru, AMEA-nın baş elmi işçisi

yashargasimov@mail.ru

525-ci qəzet.- 2019.- 26 aprel.- S.11.