İLK CÜMHURİYYƏTİMİZ: OLMUŞLAR VƏ DÜŞÜNCƏLƏR

Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, onlarla və bu günümüzlə fəxr edək!

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

İKİ TARİXİ GÜN

28 May və 27 aprel, milli Azərbaycanın qurtuluş tarixində iki mühüm tarixi günlərdir: Qurtuluş və əsarət. Bu, zahirən öylə gözüküyorsa da, fəqət bu iki tarixi hadisəni incə və dərin tədqiq edərkən biz görüyoruz ki, 27 aprel tarixi intibahı millinin və qəti istiqlal mücadiləsinin başlanğıcını təşkil ediyor.

Azərbaycan hərəkatı milliyəsi Rusya inqilabı zamanında Rusyadan xilas olmaq üçün kəndi məcrayi-təbiisini bulmuş idi. Fəqət xüsusi şərait, vəziyətin tamamən tövzihinə (aydınlaşmasına) mane oldu. Yalnız təvali (amansız davam) edən siyasi hadisat Rusyanın vəziyətini təyin etdi. Azərbaycan ciddi bir mübarizə yapmadan kəndi istiqlaliyyətinə nail oldu. Rusya kəndisi çəkildi və 28 Mayıs 13-də yalnız elani istiqlal Misaqının ehrazı zəhmətinə qatlandı. Qan tökülməzliyin bir inqilab və qansız bir istiqlaliyyətin sonu, Azərbaycan tarixində görüldüyü vəchilə, pək qanlı oldu.

"Yeni Qafqasiya", 27 Nisan 1927, №15

QARA BİR İL DÖNÜMÜ

Tam 7 sənə əvvəl Azərbaycan Cümhuriyyəti istilaya uğradı. Milli haqqından bil-istifadə, istiqlalını elan edən bu ilk Türk və Müsəlman Cümhuriyyəti, Rusya Çarlığının mənfur istilasından hənuz qurtulmuş ikən eyni imperyalizmin bu dəfə Qızıl İstilal kisvəsinə bürünmüş yağmaçı sürüləri tərəfindən təkrar işğal olundu.

Azərbaycan xalqında çox böyük qurbanlar, saya gəlməyən hədsiz ziyanlar bahasına mal olan bu işğal, Rus bolşeviklərinin bir Şərq məmləkətini nasıl "xilas" etdikləri haqqında, Azərbaycan üçün əlim olsa da pək parlaq bir misal təşkil eyləmişdir. Bolşevik Rus xilaskarlığının bir milləti maddi və mənəvi hər türlü sərvət və dəyərdən ayıraraq, sözün tam mənası ilə, yağma və istismar etdiyi "klassik" Azərbaycan misalında isbat olunmuşdur. Bu misaldan qonşu İran və Türkiyə bir taqım müfit nəticələr almışsalar da bundan bir az gec də olsa, eyni ziyada dərs alanlar yenə Azərbaycanlılar olmuşdur.

Digər səhifələrimizdə mündəric müxtəlif məqalə və fəqərələri oxuyan müdəqqiq oxucular, şübhəsiz kəndilərini fərəvan etmək (həyəcanlandırmaq) üzərə bulunan təhtəl-ərz (yeraltı) müdhiş bir hərəkat qarşısında hiss edəcəklərdir. Bu hərəkat, Azərbaycan istiqlalçılığıdır. O istiqlalçılıq ki hürriyət istiqlallarını iqtisab edən (ələ keçirən) digər mədəni millətlər kibi Azərbaycanın, kəndi haqqını yalnız mücadilə və fədakarlıq sayəsində alacağına iman etmiş mömün bir zümrə tərəfindən sövq və idarə olunuyor. Mavi, qırmızı və yaşıl... İştə müqəddəs bir bayraq ki təkrar Azərbaycan üfüqlərində ehtizaz etmədikcə bu hərəkatın durdurulacağını bəkləmək əbəsdir. Köksünü bu 3 boyalı rəmzlə süsləyən bir Azərbaycanlının qəlbində Türkün əbədi düşməni Rusyaya qarşı, hər hankı bir sahədə və hər hankı bir şəkildə olsa da, barışmaq hissinin təsəvvürü qətiyən qabil degildir. Bu ruhu, Azərbaycan Türk gəncliyinə aşılayan hadisələr arasında 27 aprel tarixinin rolu pək böyükdür. Hətta deyə biləriz ki, qətidir.

Rusya əsarətindəki bütün Türk ellərinin müştərək bir gün kibi bənimsədikləri bu matəm gününün 7-ci il dönümündə duyduğumuz mütəzad hisləri ifadə edə bilmək üçün, Fransa tarixində məşhur bir cümləni təğyir ilə edəriz ki "İstiqlal ilğa edildi, yaşasın istiqlal!"

"Yeni Qafqasiya", 27 Nisan 1927 sənə, №15 (84)

AZƏRBAYCAN İSTİQLAL GÜNÜNÜN TƏSİDİ

28 May, Azərbaycan istiqlal günü münasibətilə milliyyətçi Azərilər hər tərəfdə təsid mərasimi icra eyhləmiş, vətənlərinin Rusya əsarətindən və Qızıl Ordu işğalından xilası üçün təmənnilərdə bulunduqları kibi, istiqlal və hürriyyət şəhidlərinin qüdsi xatirələrini yad ilə mücadilədə səbat üçün təcdidi-əhd eyləmişlərdir.

İstanbulda "Yeni Qafqasiya" idarəxanəsində

İstanbulda müqim (yaşayan) milliyyətpərvər Azərilər saat 17-dən (5-dən) etibarən "Yeni Qafqasiya" idarəxanəsində ictima ilə 28 May gününü həyəcanla təsid eyləmişlərdir. İdarəxanənin böyük salonu bu günə məxsus olaraq Azərbaycan və Türk bayraqları ilə donatılmış, salonun divarları müxtəlif tablolar, qrafiklər, xəritələr və fotoqraflarla süslənmişdi. Salonun bir köşəsi milli Azərbaycan nəşriyatı ilə müxtəlif zamanlarda və məkanlarda təb və nəşr olunan propağanda materyalına təxsis olunmuşdu. Bu günə məxsus olaraq intişar edən "Yeni Qafqasiya" nüsxələrilə yenə bu gün münasibəti ilə intişar edən "Azərbaycan Misaqi Millisi" nam risalə və Parisdə təb olunan fransızca "Azərbaycan" məcmuəsinin May nüsxəsi dəxi əllərdə dolaşıyordu.

Saat 17:05-ə doğru salondakı bütün yerlər dolmuş, müsafirlərdən bir qismi ayaqta qalmışlardı. Saat 18-ə doğru mərasim baş mühərririmiz Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Bəyin yarım saat qədər sürən hərarətli nitqi ilə başlamış oldu.

Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Bəyin xitabəsi

Əmin Bəy dedi ki:

"Xanımlar, bəylər! 10-cu sənəyə giriyoruz. Azərbaycan Cümhuriyyətinin elanından şimdi tam 9 sənədir keçiyor. 2 sənəsi həyati istiqlal, 7 sənəsi də işğal və istila ilə keçən bu müddət inqitaya uğramayan (arası kəsilməyən) bir cidal və mübarizə dövründən ibarət olmuşdur. Bundan 9 sənə əvvəl 28 Mayda elan olunan İstiqlal Bəyannaməsi ilə Azərbaycan Türkü kəndisinin milliyət dövründən çıxaraq artıq rüst (inkişaf) və kamalını bulmuş bir millət olduğunu dərk və müstəqil bir həyat ilə yaşamaq əzmində olduğunu bütün cahana qarşı elan eyləmişdir. Azərbaycan Cümhuriyətinin elanı ilə beynəlmiləl cahan tarixi Hərbi-Ümumidən sonra qeyd və təsbid etmək məcburiyətində qaldığı böyük hərəkatın pək mühüm bir təzahürünü ilk Türk və İslam Cümhuriyətinin doğulduğunu təsbid ediyordu.

Heyhat, qısa bir müddətdən sonra, hürriyət və istiqlal həyatını hənuz tərk edən bu cümhuriyət xalqı yeni imtəhanlara məruz qaldı. Qızıl ixtilal kisvəsinə (qiyafəsinə) bürünən Rusluq təkrar Qafqasiyaya endi. Tarixi epizodun əbus (tamah) çöhrəsi Azərinin bayram nəşəsi ilə şənlənən həyatını təkrar siyahlara bürüdü. İstiqlal bayramımız həzin bir şəkil aldı.

Əvət, bayramımız həzin və ələmidir. Fəqət bu ələm yas verici, dondurucu ələmlərdən deyil, yaradıcı və ümid verici ələmlərdəndir. Bu ələm bizi yaxın mazidə nəşəsini daddığımız şanlı istiqbal ümidi ilə yılmaz bir mücadiləyə sövq eyləmişdir. Bu mücadilənin şanlı qəhrəmanları əmsalı cahan tarixində görülməyən məzalim qarşısında əzim və imanlarına, bir an içində olsun, futur verməyərək böyük və müqəddəs mücadilələrində davam ediyorlar. 28 May nəsli namını verəcəgimiz bu yeni azərbaycanlılar yeni fəlsəfei-həyatla yaşıyor, vücudlarını vicdanlarına fəda ediyorlar. İştə qanlı "Çeka"nın təhdidi altında, bolşevik zindanlarında məhbus bulunan bu gəncliyin səsi.... O səs diyor ki:

"... Bəlkə mən məhv olaram, sarsılmaz vicdanım,

Bunu əmr mənə, hörmətli yasam: Quranım:

O böyük Türk elinin oğlu olur, yeltənməz?

Çeynənir kəndisi, vicdanı onun çeynənməz!"

İştə əfəndilər hər məğlubiyyət və inhizam qəti bir məğlubiyət və inhizam (basılma) olaraq tələqqi ediləməz. Müqəddəs qayələrinə çatmış məsud millətlərin tarixi zəfər yolunun çox vicahi (ziddiyyətli) olduğunu bizə anlatmaqda, nihayi zəfərə çatmadan əvvəl millətlərin az inhizamlara (məğlubiyətə) uğramadığını göstərməkdədir. Vicdanını çeynətməkdən isə kəndisini çeynətməyi tərcih edən mücahid bir nəsil yetişdirən Azərbaycan böylə bir zəfərə namizəddir, əfəndilər! (Alqışlar)

Böyük məqsədin təhəkkümünə bağladığımız ümidin bilxassə şu sırada qüvvətləndiyini təsbid edə biliriz. Qızıl Rusya kəndisinə müqəddər zavala yaxınlaşıyor. Bu sistem müdhiş bir uçurumun kənarına gəlməkdədir. Qızıl sistemlə bərabər Rusya istilasının da sonu gələcək. Rus çəmbəri içərisində əzilən millətlər hürriyət və istiqlallarını kəsb edəcəklərdir. Rusya parçalanacaqdır.

Çarizmin süqutu Rusyanın qərbindəki millətlərin xilasına mucib oldu. Komunizmin süqutu da Qafqasiya, Ukrayna və Türkistan ellərinin xilası ilə nəticələnəcəkdir. Bu mənzərə yalnız qızılları deyil, böyük Rusya xülyasından vaz keçməyən Bəyazları da qorxuduyor.

İngilis-Rus inqitatının (arası kəsilməsinin) bir hərbə müncər olub-olmayacağı haqqında qəti bir şey söyləmək caiz deyilsə də, bu hadisənin Rusya Beynəlmiləl vəziyətinin qəti bir böhran səfhəsinə girdiyini göstərdiyindən qətiyən şübhə ediləməz.

Qızıl Rusyanın təhəddüs edən (üzə çıxan) Beynəlmiləl vəziyət daxilində keçirdiyi indiki halı ilə Çar Rusiyasının 1917 sənəsində keçirdiyi halı arasında böyük bir şəbahət (oxşarlıq) vardır. Bu şəbahəti eyni zamanda Rusyadan ayrılmaq sədədində bulunan millətlərin, əz-cümlə Qafqasiya ilə Azərbaycanın vəziyətinə də təşmil etmək olur. Bu qədər fərqlə ki Qafqasiya, Ukrayna və Türkistanda olduğu kibi, Azərbaycanda da milliyətçilik və istiqlalçılıq cərəyanı 1917-də olduğundan daha qüvvətli və daha fəaldır. Əvət, sərih (aydın) bir qayəyə, milli bayrağa və "canını canana vermək" üçün mühəyya idealist bir gəncliyə malik Azərbaycan şübhəsiz ki inkişafı möhtəməl hadisatdan, keçirdiyi təcrübənin verdiyi bəsirət və idrakla istifadə edərək və bəlkə də 28 Mayın 10-cu il dönümünü kəmali sürur və qürurla təsid edəcəkdir (Sürəkli alqışlar).

Təbrik teleqrafları

Nitqini mütəaqib Əmin Bəy ətrafdan bu günə məxsus bir çox təbrik teleqrafları gəldiyini bəyan ilə bunlardan bir qismini oxuyur (Teleqraflar qismi məxsusimizdə mündəricdir).

Ədəbiyat fakültəsindən Fazil Bəyin nitqi

Teleqrafların elanından sonra söz Ədəbiyat fakültəsindən Türkiyəli Fazil Bəyə verilir. Fazil Bəy, Türkiyə ilə Azərbaycanı bu 2 türk elini bir yurd kibi tələqqi edərək biri yurdun qərbində, digəri də şərqində 2 müqəddəs gün mövcud olduğunu zikr ediyor. Bu günlərdən birincisi 23 Nisan, ikincisi də 28 Maydır. Fazil Bəy yas içində bulunan Azərbaycanlı qardaşlarını təşci üçün Qazinin nitqindən alınma bir cümlədən istinadla "Hakimiyət öylə bir nurdur ki, onun qarşısında zəncirlər əriyir, tac və taxtlar yanar, məhv olur, millətlərin əsarəti üzərinə qurulan müəssisələr hər tərəfdə yıxılmağa məhkumdurlar" diyor və "Azərbaycanlı qardaşlara" xitabla "Siz intiqamınızı unutmayınız, zamanı gələcək hürriyət, hakimiyət sizin olacaqdır" deyə nitqini alqışlar arasında bitiriyor.

Şimali Qafqasiya naminə Səid Şamil Bəyin təbriki

Fazil Bəyi mütəaqib söz Şimali Qafqasiya naminə Səid Şamil Bəyə veriliyor: Şamil Bəy, qısa fəqət məczub (cəzb edici) nitqində Azərbaycan istiqlal gününü Şimali Qafqasiyalılar naminə təbrik və əz-cümlə diyor ki: "Azərbaycanın səadəti bizim səadətimiz, Azərbaycanın fəlakəti bizim fəlakətimizdir. Yaşasın Azərbaycan istiqlalı". Səid Bəyin hərarətlə söylənən bu sözü salonun gurultulu alqışları ilə qarşılanıyor.

Mdivani Əfəndinin nitqi

Bədə xəstə olduğundan ictimaya gələmiyən Semyon Mdivani Əfəndinin, Əmin Bəyə xitabən göndərdiyi məktubun məali (yüksək fikirlər) Rəis Bəy tərəfindən haziruna ərz olunur. Mdivani yazır ki:

"Qripdən xəstə olaraq yataqda bulunduğumdan bu günkü ictimaya gələ bilmədim. Bəlkə də kəndimi zorlar, xəstə hal ilə olsa da gələrdim. Fəqət düşündüm kəndimi Bakıda 28 May istiqlal mərasimində hazır bulunmaq zövqündən məhrum qılmaq təhlükəsinə məruz buraxmamaq üçün buna cəsarət etmədim.

Azərbaycanın mücadiləsi Gürcüstanın mücadiləsidir. Bu iki millət Rusya istilasına qarşı mücadilələri sayəsində yekdigəri ilə daha ziyadə birləşmiş, yekvücud bir hala gəlmişlərdir. Qafqasiya millətlərinin daha ziyadə ittihad və səmimiyətlə müştərək mücadilə uğrunda birləşdikləri şu sırada qardaş Azərbaycan millətini elani istiqlal günü münasibətilə təbrik etmək mənə ayrıca bir zövq və nəşə verməkdədir. Gürcü şairi Akaki Tseretelinin sözlərini xatırlayıram. Şair deyir ki:

"Birlik sizi taxta, ayrılıq da tabuta götürür!"

Yaşasın Azərbaycan Cümhuriyəti, Yaşasın müttəhid Qafqasiya Konfederasyonu!

Müsyo Mdivaninin məktubu şiddətli alqışlarla qarşılanıyor.

Türkistan Müməssili Osman Bəyin nitqi

Bədə (sonra) söz Türkistan müməssili Osman Bəyə veriliyor. Osman Bəy böyük türk filosofu Əbu Əli Sinanın adəm haqqındakı nəzəriyəsini nəql ilə, təbiətdə adəm degil, yalnız qeybubətin var olduğunu iləri sürərək müvəqqəti bir zaman üçün infisalə (süquta) uğrayan digər təbirlə "qeyb" olan Azərbaycan istiqlalının təkrar bulunacağına qane olduğunu bəyan ediyor. Fəqət bu məsud hadisənin bir an əvvəl hülulunu təmin üçün Osman Bəy, Azərbaycan mühitində və ədəbiyatında qeyd və təsbid etdigi mücadilənin bütün qüvvət və ciddiyətlə davamını arzu ediyor. Bu mücadilənin ən böyük şüarı isə rusluqla mücadilə və rus kulturunun müəzzəm bir qüvvət olduğu haqqındakı müzurr zehniyətlə mübarizə olmalıdır. Bunun üçün də "Məhv olsun Rusya, bitsin rusluğu əzəm edən zehniyyət" (Alqışlar).

Kazanlı Abdullah Seyid Battal Bəyin nitqi

Osman Bəydən sonra söz Kazanlı Abdullah Seyid Battal Bəyə veriliyor. Battal Bəy hürriyət və istiqlalın ancaq mücadilə ilə iqtisab ediləcəgi tezisini iləri sürüyor və bu tezisini tənvir üçün Rusyadan ayrılıq səadətinə nail olan Baltik sahilindəki millətlər ilə Lehistanın mücadilə tarixlərindən misallar zikr ediyor və nəticədə gərək daxildə və gərək xaricdə bu mücadilə ruh və taxtigi ilə istiqlal yolunun yolçusu olan qardaş azərbaycanlıların mühəqqəq zəfərə namizəd olduqlarını təbşir ilə, 28 Mayıs istiqlal gününü Kazan məfkurəçiligi naminə təbrik ediyor. Bu təbrik alqışlarla qarşılanıyor.

İstanbul Darülfünunu Tibb Fakültəsindən Nicati Ziya Bəyin xitabəsi

Battal Bəydən sonra söz İstanbul Tibb Fakültəsindən Nicati Ziya Bəyə veriliyor.

Bu gün aramızda ən qüvvətli bağlardan biri olan 28 Mayıs, bizi yenə hərarətilə burada topladı, birləşdirdi. 4 milyon Türkün qurtuluşunun və tarixdə ilk Türk Cümhuriyətinin ifadəsi olan 28 Mayıs şübhəsiz bütün Türklər kibi bizim üçün də bir böyük bayramdır. Fəqət doğduğu, həyat bulduğu yerdə, Bakıda təsid edəmədigimiz üçün həzin bir bayram.

Sevinclə acının hüdudları bir-birinə qarışmış olan böylə nazik bir dəqiqədə bir-birinə dünyadakı hislərin ən nəcibi ilə, milliyət hissiylə bağlanmış olan bizlər bu salon içində bir kərə daha müştərək sevgimizi təkrarlaya biliriz.

Əngin Türk tarixinə baxdığımız zaman ən böyük ən ilahi məfaxirlə (iftixarlarla) bərabər həzin bir həqiqət görüyoruz. Dünyanın mühüm bir qisminə yayılmış olan Türk milləti müxtəlif qollar halında müxtəlif diyarlarda ayrı-ayrı tarixlər yaratmışdır. Kəndinə müştərək və yekparə bir tarix yolu cızmamışdır.

Azərbaycan Türklügünün bu həzin bayramında Bakının öz qardaşı İstanbulda, əllərimizi, qəlblərimizi bir-birinə verərkən biz gənclər, Anadoluya, Azərbaycana, Türkistana, Çin Türkistanına yayılmış olan böyük Türk millətinin ən böyük qurtuluşunu müjdələyən məfkurəyi bütün həyəcanımızla təyid etmək istiyoruz. Bu gün Anadolu müstəsna olmaq üzərə bəlli-başlı türk diyarları əsirdir. Onün üçün acımız dinməmişdir. Vüslat (vüsal) anına daha çox uzağız.

Fəqət 28 Mayısda, bu bayram günündə bizdə doğan bir məfkurənin duyğuları ilə, iştiyaqları ilə ən böyük bayramı yapa biliriz. Bu gün Anadolunun məktəblərindəki çocuqlar Oğuz Xandan həyat bulduqlarını öyrəniyorlar. Bakıda "Çeka"nın inlətdigi, qəhr etdigi gənclər Oğuz Xanın təhəqqüq etdirdigi böyük qurtuluşun istiqbalda da həqiqət olacağına iman ediyorlar. Asiya bozqırlarında sürülərini sövq edən çobanlar kitabsız, qələmsiz Oğuz Xan dastanını dildən-dilə nəql ediyorlar. Çin Türkistanındakı millət çocuqları Ergenekondan sonra kəndilərinin mənsub olduqları Türk millətinin hər bucağa yayıldıqlarını biliyorlar, uzaq diyarlardakı qardaşlarının Bakının, İstanbulun həsrətini duyuyorlar.

Bügünkü qazancımız cüzidir. Türk millətinin ən böyük qurtuluşu bu böyük məfkurənin bizdə tövlid etdiyi (vücuda gətirdiyi) fədakarlıqların, cəhətlərin, həsrətlərin bir şah əsəri olaraq doğacaqdır.

Qəlblərimizin hərəmində (möhtərəm yerində) yaşayan bu canlı məfkurəyə rəğmən biliyoruz: Türk diyarları bu gün bir-birinə əllərini uzatamıyor. Anadolu Azərbaycana, Azərbaycan Anadoluya rəsmi lisanları ilə "qardaşım, canım" deyəmiyorlar, bir-birinə sarılmıyorlar.

28 Mayısda təkrar etməliyiz ki: bu bizi məyus etməsin. Bunlar için-için bir-biri uğruna öldükləri halda, sevgilərini tökəməyən qəlblərində düyümləyən sevgililərə bənzərlər. Dünyanın ən böyük eşqlərinə baxalım. Hankısı böylə degildir? Leyli ilə Məcnunda bunu görmüyormuyuz? Aradakı münafiqlərin (riyakarların), həsudların (həsəd aparanların) və zalım hadisələrin təsiri ilə böyük eşqlərdə görüyoruz ki sevgililər bir-birindən qaçarlar, eyni yerdə bulunmaq istəməzlər, hətta bir-birindən nifrət etdiklərini söylərlər. Kim deyə bilir ki bunlar bir-birlərini sevmiyor.

Ey istiqlal gününü həzin bir matəm içində yaşayan sevgili Azərbaycan, sən və Anadolu böylə sevgililərsiniz. Türkə yaraşan böylə böyük və dərin bir eşqdir. Şübhəsiz vüslat da (vüsal da) qaçmalar, həsrətlər, acılar nisbətində dərin və candan olacaqdır.

Sevgili Azərbaycan, inan ki həyatın bütün çətinliklərinə rəğmən hala sənin qurtuluşuna və böyük ideala inanan və bu uğurda can vermək yövmününü edən gənclər var. İstiqbala sevgilinin başına yapılan böyük yəmin ilə gediyoruz və yarın 28 Mayıs kibi ən böyük qurtuluşun həqiqət olacağına inanıyoruz.

Müztərib istiqlal günü, müztərib (həyəcanlanmış) Azərbaycan, müztərib Türk diyarları böyük Türk məfkurəsi üçün yüksək Azərbaycan şairi Füzulinin lisanı ilə yövmin ediyoruz:

Verməyən canın sana bulmaz həyati-cavidan

Zindeyi-cavid ona derlər ki, qurbandır sana...

Nicati Bəyin xitabəsi hərarətlə alqışlanıyor!..

Əhməd Şəkuri Bəyin nitqi

Bədə Türkistanlı tələbədən Əhməd Şəkuri Bəy söz söylüyor. Şəkuri Bəy, biri Çarizm, digəri də komunizm dövrünə aid iki tarixi vaqei anladaraq bu vaqeələrdə Türkistanı idarəyə qalxışan rusların nə kibi karikatur bir vəziyətdə olduqlarını təsvir etdikdən sonra bu süni vəziyətin bərdəvam olamayacağını və bu "Karikatur" idarənin behəmhal çökəcəyini təbşir ilə Azərbaycan istiqlalını təbrik ediyor. Hazirun Şəkuri Bəyin bu nüqtəli (incə) nitqini alqışlarla qarşılıyor.

Azəri Gənclər Birliyinin səsi

Bundan sonra söz Azəri Gənclər Birliyi rəisi Məhəmməd Sadıq Bəyə verilir. Məhəmməd Sadıq Bəy, Azərbaycan gəncliyinin hürriyət və istiqlal mücadiləsindəki rolunu təsvir ilə "Biz böyük günün şərəfini qurtarmaq üçün yapdığımız əhdi qanımızla imzaladıq. Bu gənclik üçün "ölmək var, fəqət istiqlal yolundan dönmək yoxdur" demiş və həyəcanlı nitqini alqışlar arasında bitirmişdir.

Mərasimin xitamı

Nəhayət, Əmin Bəy qiyam edərək (ayağa qalxaraq) "İctimamıza nihayət vermədən və bu gün münasibətilə hüzurları ilə bizi şərəfləndirən möhtərəm müsafirlərə təşəkkür etmədən əvvəl təsid etdigimiz böyük hərəkat naminə kəndilərinə medyuni-şükran olduğumuz əziz vücudları xatırlatmaq zəruriyətindəyiz" dedi və əlbətdə Azərbaycan istiqlal yolunda fədayi-can edən müəzzəz şəhidlərdən bəhs edəcəyini təxmin ediyorsunuz" deyə haziruni qiyama dəvət etdi.

Tək bir adam kibi qiyam edən salon bir qaç dəqiqəsini huşu içində keçirdikdən sonra, Əmin Bəy, türkiyəli qardaşlara, Qafqasiyalı qonşulara, türkistanlı və Kazanlı arqadaşlara təşəkkür və imtinanı mütəzəmmin cümlələr ilə müqabilədə bulunaraq "Yeni Qafqasiya" heyəti-təhririyəsi naminə məclisi təşrifləri ilə təzyin edən bütün müsafirlərə ərzi-təşəkkür ilə sürəkli alqışlar arasında mərasimə xitam vermişdir.

Bu sırada azərbaycanlı tələbədən Nəzihə Qasım Xanım "Bayrağıma" mənzuməsini inşad ilə alqışlanmışdır.

Bundan sonra "Tar" çalınaraq müxtəlif Azərbaycan nəğmələri tərənnüm edilmiş və gənclər xanım, ərkək ta son saatlara qədər əylənmişlərdir.

Müsafirlərə çay verilmiş və pastalarla ikram edilmişdir.

İdarəxanəmizə Gələn Təbrik Teleqrafları

Parisdən teleqraflar: Bu tarixi gündə sizləri təbrik edəriz. İstiqlal mücadiləmizə, zəfər imanımız qəvidir. İstiqbal vəhdəti-milliyyənindir.

Heyəti-Mürəxxəsə

Əziz gündə ruhum sizlərlə vətəndədir.

Mustafa

Almaniyadan teleqraf: Sevgili vətənimizin 28 Mayıs istiqlal günü münasibətilə mücahid arqadaşları atəşin salamlarla təbrik ediriz.

Almaniyada Azərbaycan

İstiqlal Komitəsi

Tehrandan teleqraf: İstiqlal günü münasibətilə ərzi-təbrik edəriz.

Dəmirçi oğlu

Təbrizdən teleqraf: Yaşasın 28 Mayıs İstiqlal günü!

Yafəs

Vyanadan teleqraf: Azəri istiqlal günümüzü təbrik edirəm.

İsmayıl

Zonquldaqdan teleqraf: Azəri Türklərinin yövmi istiqlalını təbrik edəriz. Böyük bayramımızı bərabər keçirmədiyimizə mütəəssiriz, hörmətlər!

Böyük və Çingiz

"Yeni Qafqasiya", 18 Həziran 1927, №18 (87)

DÖRD ŞƏHİD ARQADAŞI DÜŞÜNÜRKƏN!

Dörd əziz sima, dörd əziz şəhid, dörd qəhrəman məfkurəçi daha əbədiyət yolçularına qarışdı. Əlimdə qələm, başımı sarsan ələm ildırımları içində titriyoram. Gözümün önünə artıq dünyadan çəkilmiş bulunan şəhid alayları gəliyor. Həpsinin alınlarında ilahi bir nur, həpsinin gözlərində istiqlal qayəsinin uğrunda can verdikləri milli əməlin günəşləri parlıyor. Dörd əziz şəhid, dörd əziz sima, dörd qəhrəman məfkurəçi də şimdi o alayların səfləri arasındadır.

Vətənin bu dörd çocuğu mənim həyatımda nə müstəsna bir mövqeyə sahib idilər. Onların ziyayı ilə anasını, qardaşını qeyb eyləyən bir yetimdən daha fəna vəziyətə uğradım. Qəlbimdə dalğalanan ələm qasırğasına güclüklə müqavimət ediyor, kəndi kəndimə ümid və təsəlli verməyə uğraşıyoram.

Ruhumun əsrarlı bir köşəsində xatifi bir səs hayqırıyor: "Sən dörd arqadaşının şəhadəti qarşısında həddindən fəzlə təsirə qapılıyorsan, bu təsirin onların əziz ruhlarına bir həqarət olmuyormu? Bundan başqa sənin ürəyin yalnız dörd arqadaşının ələmiyləmi çarpacaq? Ən böyük Ana, sevimli müqəddəs Azərbaycanın deyilmi? Və hər azərbaycanlı çocuq öz qardaşın sayılmazmı?"

İçimdə coşan üsyan nəhri, mövcudiyətmi başdan başa istila ediyor. Gözlərimdən axan yaşları durdurmağa çabalıyoram. Ruhumun əsrarlı guşəsindən yüksələn fəryada cavab veriyoram:

"Xayır, mənim göz yaşlarım mənim iztirablarım bu dörd şəhidin arxasından axmıyor. Bu şəhidlər həyatımın ən yaxın və ən səmimi rüknlərindəndir (istinadgahlarıdırlar). Mən onların əbədiyətə qarışmalarını intac (nəticə) eyləyən fəlakət müvacehəsində (üzbəüz dayanmasında) bütün Azərbaycanı, yekparə Azərbaycanı düşündüm. Bu yekparə Azərbaycanın halası naminə tökülən qanları, əriyən qəhrəman bədənlərini xatırladım. Və dörd şəhidin sevgili dostlarımdan olması dəhrin (zamanın) vəlvələlərində boğulan diqqətimi təkrar gərginləşdirdi və ona bir an belə tərk eyləmədigimiz hədəfi göstərdi".

Əvət, bu gün heç kimsə fərdlərin müqəddəratına heyflənmək haqqını haiz bulunamaz. Bu gün müqəddəratı mövzui-bəhs olan fərdlər degil, qosqoca bir cəmiyət tarixi ilə, ənənələri ilə, hal və istiqbalı ilə Azərbaycan, məsum, məzlum Azərbaycandır.

Oh sevgili ölkə, müəzzəz ölkə, müqəddəs ölkə. Sənin məğrur dağlarına, ilahi səmalarına qanadlarını gərən bayquş, hala qəhredici bir zərbə ilə yuvarlanmadımı! Quzğun dənizin mavi sularını ləkələyən şimal heyulasının (əcaibinin) yerin dibinə gedəcəyi mövud an gəlmədimi?

İçimdən, ruhumun əsrarlı guşəsindən yüksələn səs mənə cavab veriyor. Bu səs yenə məndən çıxıyor və yenə mənə cavab veriyor. Bu səsin hüviyətini təşxisə çalışıyor və müvəffəq oluyoram. Anlıyoram ki, o fərdimin degil fərdiyətimi müqəddəs ümmanına çəkən, xudbinliyimi öldürən, məfkurəmin atəşin xitabıdır. Bu atəşin məfkurə kəndisi uğrunda daha çox qurbanlar gedəcəgini, qiymətinin tanınmasını və iləridə çox qısqanclıqla müdafiə edilməsi üçün daha pək çox əziz vücudlardan ayrılmamız icab eyləyəcəgini ixtar ediyor.

"Milli ruhlar fəlakətlərin verdigi dərslərdən doğar, qüvvətlənir və böyüyür. Aranızdan əksilənlərə öldü deməyiniz. Onlar ülvi bir həyat ilə yaşamaqdadırlar. Onlar vətənin mənəvi vəhdətinə qarışdılar. Onlar sizin mövcudiyətinizə daxil oldular. Və bizzat sizin mənsub olduğunuz kütləyi təşkil etdilər. Onlar fani kölgələrini həqiqi əsillərilə dəyişdilər və böyləcə milliyyətlərinin sirri-əbədiyətinə yetişdilər. Kim bu sirri-əbədiyətə yetişməgə cəhd edərsə bəxtiyardır və həqiqi həyatı bulacaqdır. Kim ondan uzaqlaşırsa şübhənin, yasın əziyətli pəncəsinə düşəcək və xüsran (yanılma, ziyan) içində qıvranacaqdır".

Bu xitab mənə nə nihayətsiz bir sükun təmin ediyor...

Mən onun tunc ahəngini dinlədikdən sonra istiqbala imanla baxıyor və bu imanla hayqırıyoram:

Vətənin səlaməti naminə can verənlər hakimiyətdə ölmədilər. Onlar sevgili Azərbaycanın mənəvi varlığında yaşayacaqlardır. O halda yaşasın Azərbaycan!

Kamal

"Yeni Qafqasiya", 15 təşrini-əvvəl 1927, №2 (95)

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 27 aprel.- S.20-21.