Əhməd bəyin nihilizmi?

Əhməd bəy Ağaoğlu-150

XX əsrin başlanğıcında Avropa klassikasından ilk nümunələr Azərbaycan türkcəsinə çevriləndə mütərəqqi həmişə Qərb dəyərlərinə mühüm önəm verən Əhməd bəy sevincini gizlətməmişdi. Hətta bir qədər maksimalizmə yuvarlanaraq "Mən bu tərcümələrdən çox şey, lap çox şey gözləyirəm - məktəblərin verəcəyindən də, qəzetlərin gətirəcəyindən də çox şey! Orijinal əsərlərə gəldikdə isə, fikrimcə, onların çoxu hər hansı bir Avropa klassikindən edilmiş tərcümənin yarım səhifəsinə də dəyməz" - deyə yazmaqdan da çəkinməmişdi.

Belə məqamda istər-istəməz Mirzə Fətəlinin "Füzuli şair deyil, xəyalatında əsla təsir yoxdur. Ancaq nazimi-ustaddır" - sözlərini xatırlamamaq olmur.

Yeri gəlmişkən, Füzuli irsinə münasibət məsələsində də Əhməd bəy müəyyən mənada M.F.Axundzadənin mövqeyinə tərəfdar çıxmışdı. Böyük şairin irsindən yalnız aydın sosial məzmuna və kəskin ictimai-mənəvi mündəricəyə malik ifşaçı ruhlu "Şikayətnamə" əsərinə yüksək dəyər vermişdi. Oğlu Səməd atası ilə ümumtürk ədəbiyyatı haqdakı davamlı söhbətlərindən onun Füzuli yaradıcılığı ilə bağlı aşağıdakı sözlərini diqqətə çatdırırdı: "Füzuli "Şikayətnaməsi" ilə bir dövr açmaq istədi. Əgər bu yol davam etsəydi, bu gün dünyanın ən qabaqcıl ədəbiyyatına biz türklər sahib olacaqdıq. Ədəbiyyat şeir və roman şəklində bir millətin ruhunun ifadəsidir. Bir millətin ruhu isə o milləti formalaşdıran fəlakət və ya səadət dolu hadisələrlə yaşamaq haqqı qazanır. O halda bu ruhdan uzaq bir ədəbiyyat nə qədər gözəl də olsa, yaddaşlarda iz buraxa bilməz. Füzuli içərisində yaşadığı cəmiyyətin bütün fərdlərini bürüyən müştərək bir xəstəliyi ruha xitab edən şeir və ədəbiyyat ilə meydana atdığı üçündür ki, "Şikayətnaməsi" ilə əbədi qalacaq və fəqət qəzəlləri ilə yaşamaq bir yana dursun, undulacaqdır.

Həqiqi inqilabları bu ruha xitab etməyi bacaran adamlar edərlər. Bizdə belə adamlar hənuz yetişməmişdir".

Fikrimiz burada M.F.Axundzadənin, yaxud Ə.Ağaoğlunun Füzuliyə münasibətinin yanlışlığı barəsində mübahisə açmaq, onlara bəraət axtarmaq deyil. Sadəcə, yaşadığı dövrün şərtləri, mənsub olduğu xalqın vəziyyəti ilə əlaqədar Əhməd bəy ədəbiyyatdan ciddi sosial məzmun, tərbiyəvi əhəmiyyət, tarixi baxış, ictimai ruh və yenilikçi əhval-ruhiyyə tələb edirdi. Azərbaycan şair və yazıçılarının həyatın ortaya atdığı təxirəsalınmaz məsələlərə fəal müdaxiləsini, cəmiyyətin müəllimlərinə, dəyişikliklərin bayraqdarına çevrilmələrini istəyirdi. Milli ədəbiyyatda böyük bəşəri ehtiraslarla yaşayan güclü xarakterlərin, milyonlarla insanı yerindən oynatmağa qadir süjet, mövzu və kolliziyaların olmasını arzulayırdı. Və öz ədəbiyyatımızın bu tələblərə cavab vermədiyini görəndə dünya təcrübəsini öyrənməyi, çiy əsərlər yazmaq əvəzinə zəhmət çəkib Avropa klassikasını ana dilinə tərcümə etməyin vacibliyini vurğulayırdı.

Bir az nihilizm çaları daşımasına baxmayaraq, Əhməd bəy həyatının sonuna qədər bu düşüncələrinə sadiq qalmışdı. 1930-cu ildə bir münasibətlə müraciət etdiyi Şekspir yaradıcılığının möhtəşəmliyindən, böyük ingilis dramaturqunun yaratdığı əzəmətli obrazlar qalereyasından söz açaraq yazırdı:

"Bu yüksək, ilahi iztirabları duyacaq qəlblərə malik olsaydıq, bizdə də o iztirabları təsvir edə bilən Şekspirlər yetişərdi... Biz südəmər qardaşlarını bələkdə boğduran insanların yetirmələriyik. O məsumların fəryadları da əvəzində daxilimizdəki vicdan səsini boğmuş, bizi əbədi bir lənətə məhkum etmişdir".

lll

Aşağıda tam mətnini verdiyimiz məqalədən də göründüyü kimi, Əhməd bəy Şekspirin "Otello" və Şillerin "Qaçaqlar" dramlarının Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsindən yalnız bir örnək xarakteri daşıyan diqqətəlayiq ədəbi fakt kimi söz açmışdı. Həmin tərcümələrin bədii məziyyətlərini, dil və üslub xüsusiyyətlərini, orijinala uyğunluq dərəcəsini, səhnə təcəssümünü araşdırmamışdı.

Mehdi bəy Hacınskinin Şillerdən tərcüməsinə xüsusi iradlar olmasa da, Haşım bəy Vəzirovun çevirdiyi "Otello" dövrün ədəbi ictimaiyyətində haqlı etirazlar doğurmuşdu. Həm də açığını desək, bu tərcümənin məziyyətlərindən daha çox Haşım bəyin öcəşkən, davakar təbiəti ilə bağlı olmuşdu. Yəni Mehdi bəy Hacınski iddiaları və qalmaqalları ilə ədəbi fikrin gündəmində olmadığından onun tərcüməsinin qüsurlarına da xüsusi diqqət yetirməmişdilər. Az qala hamıya ilişən Haşım bəy Vəzirova isə fərqli münasibət sərgilənmişdi.

Böyük Sabir ingilis dilini bilməsə də, 1910-cu ildə Haşım bəyin tərcüməsində teatrda "Otello" tamaşasına baxandan sonra haqlı olaraq dünyaca məşhur Şekspirin belə yazmadığı, yaza bilməyəcəyi qənaətinə gəlmiş və bir neçə gündən sonra "Molla Nəsrəddin" jurnalında məşhur

Öylə bir tərcümə ki, ruhi-Şekspir görcək,

Ağladı ruhi-Otelloyla bərabər özünə!

"Ah mütərcim! - deyə bir odlu tüpürcək atdı,

O da getdi düşdü düz tərcüməkarın gözünə - taziyanəsini çap etdirmişdi.

Həmin dövrdə Mirzə Cəlil jurnala müvəqqəti redaktorluğu Məhəmmədəli Sidqiyə tapşıraraq Tiflisdən uzaqlaşmışdı. Qarabağda, yeni evləndiyi Həmidə xanım Cavanşirin malikanəsində yaşayırdı. Hansı müəlliflərlə (onların sırasında ilk yerdə Haşım bəy Vəzirov dayanırdı) daha ehtiyatlı olmaq haqqında Sidqiyə ətraflı təlimat versə də, görünür, məsləhəti unudulmuşdu.

Təbiət etibarı ilə sərt və tündməzac adam olan Haşımbəy təbii ki, ünvanına söylənən tənqidi cavabsız qoymamışdı. Amma görünür, Sabirin dilinə düşmək istəmədiyindən cavabını Mirzə Cəlilə və Sidqiyə ünvanlamış, "Düşdü bəylik eşqinə, getdi Cəlil Gülmeşəyə, Bəyliyi sevməz imiş, leyk yalanmış nitqi" misraları ilə başlanan cavab taziyanəsini özünün "Səda" qəzetində çap etdirmişdi...

P.S. Təbii ki, məqalənin başlığındakı "tatar dili" ifadəsi altında Azərbaycan türkcəsi nəzərdə tutulur. Orijinalın ruhunu daha dəqiq əks etdirmək məqsədi ilə bu istilahı olduğu kimi saxlamaq qərarına gəldik.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2019.- 31 avqust.- S.6.