Yaqub Məmmədov: Yerlə göy arasında

"Mən bilirəm ki, Bakıda nə vaxtsa "Musiqiçilərin bağı" ("Filarmoniyanın bağı" nəzərdə tutulur - Ə.H.) deyilən bir yer olub. Bu bağın indi qalıb-qalmamasından xəbərim yoxdur. Amma o bağ durursa, orda olmaq və dahi Azərbaycan vokalçısı Yaqub Məmmədovun ecazkar bir ustalıqla oxuduğu "Mənsuriyyə"ni məhz o bağın sehirli aurasında bir də dinləmək ən böyük arzumdur".

Yelena BARANÇIKOVA

Rusiyalı yazıçı-dramaturq

... O vaxtlar idi ki, hələ internet-filan, smartfon, virtual ünsiyyət məkanı kimi anlayışlar nəinki dilimizin lüğət fondunun həndəvərində də fırlanmırdı, onların, necə deyərlər, heç "proyekti" də yox idi və məhəbbət, eşq, estetik zövq kimi mənəvi-ruhi sferalarda sözün yaxşı mənasında bir tamarzılıq, görməmişlik sindromu hökm sürürdü (Yeri gəlmişkən deyim ki, bizdə bu anlayışları mənfi çalarda yozmaq həvəsi güclüdür. Ünlü filosofumuz Niyazi Mehdi ilk dərə bu sözləri başqa bir müstəvidə çözərək onları sevgi, ruhi təmas anlayışların təməlinə qoydu, dilimizə yeni diskurs gətirdi. Buna görə Niyazi müəllimə bir yağlı "sağ ol"umu çatdırıram). Bizlər - hələ sənət roluna girib meydanda at oynadan antisənət eyforiyasında başını itirməyən gənclər əsl dəyərlərin tamarzısı idik, bu dəyərlərə görməmişlikdən əziyyət çəkirdik - yaratdıqları sənət sehrinin cazibəsində məst olduğumuz sənətkarların simasını heç olmasa televiziya ekranlarında görmək, səslərini heç olmasa radio dalğalarında eşitmək istəyimiz o qədər güclü idi ki, hər həftənin şənbə günləri aramızda "Proqram qəzeti" dediyimiz qəzeti gözümüzə təpirdik və həmin qəzetin səhifələri səsinə, ifalarına susadığımız sənətkarların konsertlərinin vaxtlarını bildirən qısa cümlələrin altından çəkilmiş xətlərlə naxışlanırdı... (Yəqin ki, dediklərim TV kanallarının, radioların proqramsız-filansız, ekspront fəaliyyət göstərdiyi indiki dövrün gənclərinə nağıl kimi görünəcək).

Maddi rifahımızın o qədər də yüksək olmadığı, yaşamaq üçün gərəkli olan bir çox şeylərin adlarını eşidib üzünü görmədiyimiz həmin o illərdə mənim daha çox "görməmişi" olduğum sənətçi və sənətlərdən biri Yaqub Məmmədov və onun bənzərsiz ifaları idi. Onun İlahidən gələn bir şövq və eşqlə oxuduğu "Mənsuriyyə" vokal ifaçılığı sənətimizin kəhkəşanında "Böyük partlayış" effekti yaradıb az qala bütün Azərbaycanın ruhuna çökəndən sonra Yaqub Məmmədov bir çoxları kimi mənim üçün də "Yer adamı"ndan "Göy adamı"na çevrilmiş, əlçatmaz, ünyetməz bir ucalığa yüksəlmişdi (və yatsam, heç yuxuma da girməzdi ki, bu "mistik" şəxs sən demə, adidən adi, sadəlövh, iddiasız bir adam imiş). Di gəl, o illərin bəzi sənətkarları kimi onun da ifalarını az-çox efir vasitəsi ilə eşitsəm də, simasını vizual şəkildə görmək mənə nəsib olmurdu. Ali təhsil almaq üçün Bakıya gələndən sonra da nə sirdirsə, mən Yaqub Məmmədovla canlı ünsiyyətdə ola bilmədim və bu, məni indi də sızıldadır.

Azərbaycanda muğam, xalq mahnıları oxuyan ustad xanəndələr az deyil. Lakin öz sənəti, yaradıcılığı ilə islahatçı sənətkar, ustad məqamına yetişmiş dühalar təbii ki, tək-tükdür və mənim qənaətimə görə, onlardan biri də Yaqub Məmmədovdur. Mənəvi sərvətlərimizə həmişə yüksək dəyər verən xanəndə M.İbrahimov televiziya ilə çıxışlarının birində onu Şərqin böyük sənətkarı kimi xarakterizə etdi. Düşünürəm ki, bu sözlər Y.Məmmədov sənətinin vüsəti, gördüyü işlərin miqyası barədə dolğun və aydın təsəvvür yaradan dəqiq bir ifadədir.

Mən ustadın ifalarının əldə olan bütün audio və video yazılarına istinadən sübut edə bilərəm ki, o, muğamlarımızı forma və sərhədləri əvvəlcədən cızılmış hazır şablonlar, bir-birini təkrar edən sxemlər üzrə yox, bədəhətən (!), intuitiv fəhmlə yenidən yaradan nadir xanəndə idi. Bəli, Y.Məmmədovu digər həmkarlarından fərqləndirən ən mühüm cəhət bu idi ki, o, muğamları sadəcə oxumur, ifa etmirdi, hər dəfə hansısa muğamı istər forma, istərsə də məzmun planında qəlibə salınmış kompozisiya kimi yox, bədii-fəlsəfi mündəricəsi axıra qədər açılmamış sirli bir mətn kimi yeni bir nəfəslə yenidən yaradırdı. Muğamlarımız onun ifasında yeni sima, yeni gözəllik qazanırdı. Mən ustadın ifasında "Mirzə Hüseyn Segahı", "Rast" dəstgahlarının ayrı-ayrı vaxtlarda lentə alınmış bir neçə variantını dinləmişəm. Onların heç birində təkrar, oxşar xallar, üst-üstə düşən boğazlar yoxdur. Xanəndə hər dəfə muğamı yeni yozumda təqdim edir. Bu mənada Y.Məmmədov öz ifalarının, necə deyərlər, ifaçısı olmaqla yanaşı, həm də orijinal təfsirini verən dirijorudur - desəm qətiyyən yanılmaram. Bu mənada klassik muğam ifaçılığı sənətində Y.Məmmədovla müqayisə oluna biləcək xanəndələr barmaqla sayılacaq dərəcədə azdır (sayını qoy oxucular özləri müəyyən etsinlər).

Unudulmaz Habil Əliyevin müşayiəti ilə yaratdığı şedevr - xalq musiqi xəzinəmizin bəzəyinə çevrilmiş "Mənsuriyyə" dediklərimə parlaq misal ola bilər. Tam əminliklə deyirəm ki, Y.Məmmədov öz "Mənsuriyyə"sini intuitiv fəhmlə - bədahətən yaradıb, üsyankar "Çahargah" ladından iniltili, yanıqlı "Segah"a keçid, oradan yenidən "Çahargah"a qayıdış hansısa qudsal bir məkandan gələn "göstəriş" əsasında mümkün olub.

Rusiyada yaşayan Yelena Barançikova adlı dramaturq-esseçi dostum bu yaxınlarda məndən muğamlarımızın vokal ifası barədə dolğun təəssürat yaradan ifaların internet ünvanlarını ona göndərməyimi xahiş etmişdi və mən tərəddüd etmədən Yaqub Məmmədovun "Mirzə Hüseyn segahı"nı, "Rast"ini və əlbəttə, "Mənsuriyyə"sini, Qədir Rüstəmovun "Sona bülbüllər"ini, "Çahargah"ını ona göndərdim və tezliklə aldığım cavab məni sözün yaxşı mənasında sarsıtdı. Buyurun siz də oxuyun: "Yaqub Məmmədovun oxuması uçuşa bənzəyir, o, sanki bir anlığa donur, nəfəs almır. Onun ilahidən gələn səsi quş kimi pərvazlanıb bütün fəzanı fəth edir, həyat haqqında bilmədiyimiz hansısa sirlərdən danışır. Onun oxumasında ilahi başlanğıc duyulur. Yaqub Məmmədovun "Mənsuriyyə"si bir-birinə can atan Yerlə Göyün bir-birinə qovuşduğu məqamın səs obrazıdır. Onun səsi Yerin elçisi kimi Göyə üz tutub bizi də Allaha tərəf aparan yolun yolçusu olmağa dəvət edir".

Bu tamam başqa bir mədəniyyətin yetişdirdiyi, tamam başq bir musiqi düşüncəsinə malik bir əcnəbinin bizim muğam dünyasının sirli aurasına daxil olub Y.Məmmədovun şəxsində Azərbaycan ruhuna vurğunluğuna, muğam sənətini ilahi başlanğıcına şəhadət verməklə yanaşı, bu ruhun həm də nə qədər bəşəri məzmun daşıdığına parlaq misaldır.

Y.Məmmədov vokal muğam ifaçılığı sənətimizə forma və texnika baxımından yeniliklər gətirmiş bir islahatçıdır. Bu sənətin xiridarları da təsdiq edə bilərlər ki, o, muğamlarımızın ifa texnikasını yeni dövrün musiqi dilinin tələblərinə adaptasiya edən və beləliklə də, onların ifa manerasına yeni ruh gətirən novator xanəndə kimi musiqi mədəniyyətimizdə ən uca mövqelərdə dayanan ustaddır. Yaqub müəllimin muğam ifaçılığına gətirdiyi dinamika, "elastik" ahəng qaçılmaz idi. Bu qaçılmazlığı intuitiv şəkildə hiss edən ustad instrumental ifaçılıqda tarzən Hacı Məmmədovun gördüyü işləri vokal ifaçılığında layiqincə yerinə yetirdi. O, muğamlarımızı, necə deyərlər, nəfəsini tıncıxdıran "ay aman"ların, "dəldəalan"ların, "can-can"ların caynağından xilas etdi, ifa zamanı ən çətin məqamlarda belə bu yersiz təkrarları sözlə əvəzləməyin zərurətini və mümkünlüyünü nümayiş etdirdi, mızıldamağın, inildəməyin yerini daraldıb oxumaq, yaratmaq məkanının sərhədlərini genişləndirdi.

Intuitiv fəhmlə, bədahətən yaradan sənətçilərin çox sadə, iddiasız olmaları, həmişə gözdən-könüldən uzaqda qalmağa can atmaları hamıya məlumdur. Hətta bəzən bu sadəlik o dərəcəyə çatır ki, sərhədləri aşıb qeyri-adiliyə çevrilir, sənətkar necə böyük bir missiyanı yerinə yetirdiyinin fərqinə varmır, gördüyü işlərin sanbalından söz düşəndə on ünvanlanan suallara "Əşi, mən neyləmişəm ki?" sualı cavab verir. Şəxsi tanışlığım olmasa da, əminəm ki, Y.Məmmədov da belə sənətçilərdən olub. Mən bunu onun sənət taleyinə həsr olunmuş "Mənsuriyyə sorağında" telefilminə və haçansa TV kanallarının birindəki çıxışı əsasında onun düşüncə tərzi, danışıq manerası barədə aldığım təəssüratlara əsasən deyirəm. Y.Məmmdov heç vaxt "ağıllı", "savadlı", "nəzəriyyəni yaxşı bilən" adam rolunu oynamırdı, amma sadə şəkildə bəyan etsə də, bir batmanlıq fikirləri ilə hədəfin həmişə düz "doqquzluğuna" düşürdü.

Ustadın muğam ifaçılığı sahəsində gördüyü işlərin sanbalı barədə daha dolğun təəvvür yaratmaq üçün bir məsələ barədə də fikirlərimi bildirmək istəyirəm.

Tez-tez efirdə guya milli-mənəvi sərvətlərimizə təəssübkeş münasibət sərgiləyən "Muğama toxunmaq, onu müasirləşdirmək olmaz, yalnız "dədə-baba" qaydasında oxumaq lazımdır" kimi fikirlər səslənir. Məncə, bu, tamamilə yanlış yanaşmadır və biz kor-koranə bu yolu tutub gediriksə, muğamlarımızı ekzotika faktına, muzey eksponatına çevirmək üçün əlləşməyimizin fərqinə varmırıq. Axı nə vaxtlarsa əvvəl yarandığı formada donub qalan hər hansı bir nəsnə dəyişən zaman və məkan parametrlərində yalnız keçmişdən xəbər verən fakt kimi maraq doğurur. Bu halda o, muzey sükunətində mürgüləyən ekspontdan başqa heç nə olmayacaq. Əgər biz muğamlarımızı hərəkətdə olan, yeni zaman(lar)ın dinləyicilərinə də zövq verən, gələcəyə yol alan estetik enerjiyə çevirmək istəyiriksə, onların mahiyyətini, musiqi dilinin qrammatik qanunlarını saxlamaqla avazını, intonasiyasını, səslənmə texnikasını yeni dövrə uyğunlaşdırmağa çalışmalıyıq. Bu, əlbəttə, asan deyil, steorotipləri dağıtmaq gücündə cəsarət və ustalıq tələb edir.

Y.Məmmədov bu cürətə bulundu və öz işini gördü.

Bu gün Azərbaycanda muğamı məhz Y.Məmmədov fenomeninə görə sevən xeyli sayda gənc tanıyıram ("O kişi oxuyanda muğama qulaq asıram").

Y.Məmmədov saxta muşam kultu yaradıb sənətdə baş girələyə-girələyə şöhrət qazanmaq istəyən neçə-neçə "xanəndə"yə əməlli-başlı başağrısı, onları utandıran (əlbəttə, əgər utanan üzvləri varsa) bir KİŞİDİR.

Qoy bu yazı da o kişinin ruhuna onun gördüyü işlərin dəyərini açıqlamağa çalışan (və buna nə dərəcədə nail olduğundan nigaran qalan) bir yazarın sayğısının nişanəsi olsun.

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 4 dekabr.- S.16.