Əbu Turxan fenomeni və ya kimdir Əbu
Turxan?!
Professor Səlahəddin Xəlilovla söhbət
İllər öncə mətbuatda, sosial və yazılı mediada bir imza "peyda oldu": Əbu Turxan. Onun cəmiyyət, insan, mənəviyyat, əxlaq, sevgi, ağıl və sair haqqındakı aforizmləri, rübailəri və şeirləri qəzetlərdə çap olunurdu. Sonradan "Əbu Turxanın hikmət dünyası" adlı kitab da çıxdı.
Sonralar bu aforizmlər Rusiyada və Almaniyada da kitab halında çap olundu, Türkiyədə də yayıldı. Azərbaycanda bir çox kitablara, hətta dərs kitablarına epiqraf kimi daxil edildi, kataloqlara düşdü, sosial şəbəkələrdə yayıldı, amma müəllif haqqında doğru-dürüst məlumat almaq mümkün olmadı. Əbu Turxanı ictimaiyyətə professor Səlahəddin Xəlilov təqdim etsə də, araşdırmalar bu hikmət sahibinin kimliyi haqqında bir nəticə hasil edə bilmirdi, arxiv materialları susurdu. İnternetdə, sosial mediada axtarışlar Əl-Fərabi ilə bir uyğunluq tapdığında bir çox mənbələrdə müəllif kimi Fərabi qeyd olunurdu.
Kitab haqqında düşüncələrini qələmə alan professor Tehran Əlişanoğlunun son qənaəti isə belə olub: "Kitab boyu təfsilən izlədiyimiz və hər dəfə nurlanma-işıqlanma-İdeyaların emanasiyasından həzz duyduğum mənalar aləmi, mənəviyyat fəlsəfəsi, mənimcə, məhz bundan ibarətdir. Bu, Əbu Turxan - Səlahəddin Xəlilov fəlsəfəsidir. Və burda ikincinin birinciyə nisbəti az qala Platonun Sokrata münasibəti kimi göründü mənə: fiksədirmi, fiktivdirmi... - hər halda mən axıracan anışdıra bilmədim. Çün önəmli də deyil, zənnimcə..."
Bütün bunları nəzərə alaraq, nəhayət, Əbu Turxanı ictimaiyyətə təqdim edən Səlahəddin Xəlilova suallarımızı ünvanladıq. O da bütün suallarımıza səmimiyyətlə cavab verdi:
- Səlahəddin müəllim, Əbu Turxan fəlsəfəsini ictimaiyyətə siz təqdim etdiniz. Bu, ilk başlarda insanlarda bir çaşqınlıq yaratdı. Söhbətimizə də elə bundan başlayaq: kimdir Əbu Turxan?
- Bu
sualı tez-tez verirlər. Mənim bütün
yaradıcılığım hikmətli söz və aforizmlərdən,
bayatı və rübailərdən ibarət olsaydı, təbii
ki, hər hansı təxəllüsə, psevdonimə ehtiyac
qalmazdı. Amma mən ilk növbədə
elm adamıyam, onlarca elmi-fəlsəfi kitabın, yüzlərcə
fəlsəfi əsərin müəllifiyəm. Bədii yaradıcılıq, publisistik məqalələr,
nəzəri tədqiqatlardan əxlaqi-didaktik mövzuya,
maarifçilik fəaliyyətinə keçidlər arxa planda
qalır.
Cəlaləddin
Rumi, Sədi Şirazi kimi adamların
yaradıcılığında hikmət, didaktika ön
plandadır. Qərbdə Monten, Laroşfuko,
Lixtenşteyn kimi isimlər tarixə sadəcə aforizmləri
ilə düşüblər. Amma Blez
Paskalın da, Nyutonun da, Eynşteynin də gözəl aforizmləri
var - amma onlar öncə fizikdirlər. Nizaminin,
Şekspirin, Götenin, Tolstoyun çox dərin hikmətləri
var - amma onlar öncə şair, yazıçıdırlar.
Tolstoy hətta bədii əsərdə hikmətin,
aforizmlərin yer almasının əleyhinə olub.
Akademik elmi-fəlsəfi yaradıcılıqdan milli fəlsəfi
fikir müstəvisinə keçəndə istər-istəməz
xalq yaradıcılığı, şifahi xalq ədəbiyyatında
yer almış əxlaqi-fəlsəfi ideyalar və onların
açılışı da aktuallaşır. Milli təfəkkürdə
qərarlaşmış bir çox fikirlər müasir fəlsəfi
düşüncənin işığında yeni
çalarları ilə üzə çıxır və
elmi-fəlsəfi dəyər qazanır. Nəticədə
fəlsəfi mətnlərin tərkibində aforizm ola biləcək fikirlər də yer alır.
Onları seçib ayrıca nəşr eləmək - mənim
"təqdimat" adlandırdığım iş bundan ibarətdir.
Kitabın
təqdimatı belə başlayır: "Nəhayət, günlərin bir
günü fikir ənginliyinin səmasında bir səs mənə
doğma gəldi. O, mənim dilimdə
danışırdı. O, mənim kimi
düşünürdü. Omu mənim qəlbimin
bir parçası idi, mənmi onun - fərqi yoxdur. Sanki o mən idim. - Budur doğmalıq
duyğusu!.."
Yəni hikmətli fikirləri mən milli fəlsəfi
fikrimizdən arıtlayıb çıxarıram və
onları ötən əsrin 70-ci illərindən
başlayaraq mənim bütün əsərlərimdə
tapmaq mümkündür. Bu fikirlərin əsas
mətnlərdən ayrılaraq müstəqil aforizmlər
halında ortaya çıxması isə bir qədər
sonralara aiddir.
Əbu Turxan adı altındakı hikmətlərdən
çıxış edərək müasir dövrün
problematikasına nəzər salmaq, insanların fəaliyyətinə
fəlsəfə prizmasından işıq salmaq
baxımından xeyli aforizmlər toplandı. "Əbu
Turxanın hikmət dünyası" adı altında bu
kitabı çap etdirərkən özümü müəllif
kimi qeyd etməsəm də, "Prof. Dr. Səlahəddin Xəlilovun
təqdimatında" qeydini yazdım. Mən
indi də özümü müəllif saymıram,
çünki bu aforizmlər bizim milli fəlsəfi fikirdən,
xalq yaradıcılığından qaynaqlanır. Və bu əsər
bizim milli fəlsəfəmizi bir sistem halında oluşdurmaq
sahəsində fəaliyyətimin ilk addımlarından biri
oldu.
- Deməli,
Əbu Turxan sizsiniz. Hardan yarandı bu zərurət?
- Buna qədər
mənim fəlsəfə
yaradıcılığımdakı mövzu dəyişikliyindən
çıxış edərək, fizikanın fəlsəfəsi,
sonra elmin fəlsəfəsi, sonra isə bütövlükdə
təbiətin və cəmiyyətin inkişaf
qanunauyğunluqları və tərəqqinin hərəkətverici
qüvvələrini araşdırıb, nəhayət,
özümüzə qayıdaraq, Azərbaycanı dərk eləmək,
Azərbaycanın min illərdən bəri fəlsəfi
yaradıcılıq sahəsindəki potensialını
öyrənmək əsas məqsəd idi.
Qərb və Şərq dünyasında, eləcə də
İslam və Türk dünyasında fəlsəfi tədqiqatlar
hansı istiqamətdə inkişaf edib, hansı sahələrdə
geri qalıb və bu geri qalmalar bizə nə kimi ziyanlar verib? Bunları
araşdırandan sonra bütünlükdə elmin mənzərəsinin
yaradılması və elmin təşkilati
mexanizmasının müəyyənləşdirilməsi zərurətini
gördüm. Amma Azərbaycanda və
Türk dünyasında fəlsəfə ənənələrini
öyrənərkən, belə bir mənzərə ortaya
çıxdı ki, bizdə fəlsəfi fikir əsasən ədəbiyyat
üzərindən ortaya çıxıb. Ayrıca fəlsəfi traktatların yazılması
sonrakı dövrlərə aiddir. Təməldə
bizim fəlsəfi irsimizin böyük bir qismi şairlərimizin
yaradıcılığındadır. Şairlər
deyirəm, geniş mənada ədəbiyyat demirəm, ona
görə ki, romançılıq daha çox Qərb hadisəsidir.
Yəni, mən təkcə elmin deyil, ədəbiyyatın,
sənətin də fəlsəfəsini öyrənərək,
bunların ortaq məxrəcə gətirilməsi, ümumilli
mənəvi dəyərlər mövqeyindən qiymətləndirilməsi
istiqamətində araşdırmalar apardım. Bəlli oldu ki, bizim atalar sözlərimiz də
çox zəngindir və bunların müasir anlamda fəlsəfəyə
çevrilməsi işi getməyib, vaxtilə necə deyilibsə,
elə də qalıb. Bu hikmətlər
günümüzə sanki təkcə ədəbiyyatıımıza
aid imiş kimi, hekayətlər, rəvayətlər, lətifələr,
dastanlar, nağıllarımızın tərkibində gəlib
çıxıb. Ədəbiyyatçılar
da təbii ki, məsələyə ancaq öz sahələrinə
uyğun olaraq, ədəbiyyat prizmasından yanaşıblar.
Ordakı milli düşüncə özünəməxsusluqları
araşdırılmayıb, fərqliliklər ortaya
çıxarılmayıb. Bizim Azərbaycan
milli düşüncəsinin başqa millətlərin
düşüncəsindən nə kimi fərqləri var?
Ümumi cəhətlər, əlbəttə
ki, var. Hikmətlərin böyük əksəriyyəti
dünyada üst-üstə düşür. Çünki yaxşı, pis hər yerdə
aşağı-yuxarı eynidir. Amma fərqlər də
az deyil. Axı
düşüncə tərzində milli komponent var. Təbiətşünaslıq
elmlərində millilik yoxdur. Onlar
insansızlaşmış, obyektiv dünyanı öyrənirlər.
Ona görə də orda nəinki millilik,
heç insan faktoru da yoxdur. Amma fəlsəfədə,
hikmətdə, ədəbiyyatda millilik var. Mən də hikmətdən
fəlsəfəyə gedən yolu araşdırdım.
Gördüm ki, bu yol hardasa qırılıb,
hikmət fəlsəfəyə dönüşməyib.
Olsaydı, bizim də fəlsəfəmiz
olardı. Beləcə bu istiqamətdə
araşdırmalar apardım. Bu zaman məsələyə
yeni dövrün problematikası, cəmiyyətin
qarşısında duran vəzifələr baxımından
yanaşarkən, müasir dövrümüzlə səsləşən
və səsləşməyən məqamlar aşkara
çıxardım. Folklorşünaslarımız
sağolsunlar, çoxlu folklor nümunələri
toplayıblar. Amma topladıqdan sonra bunlar təkcə
ədəbiyyat nümunəsi kimi deyil, fəlsəfi istiqamətdə
də araşdırılmalı və milli fəlsəfi fikir
ortaya qoyulmalı idi. Sovet dövründə
bu, heç də mümkün deyildi. Çünki
marksist fəlsəfə hamı üçün məcburi
idi və başqa, alternativ fəlsəfənin ortaya
qoyulmasına izin verilmirdi. Amma müstəqillik
qazanandan sonra biz nəhayət, öz milli fəlsəfi
fikrimizi ortaya qoymalıyıq. Bunu mən fəlsəfə
tarixçilərimizi qınamaq baxımından demirəm.
Onlar Sovet vaxtında nə lazım idisə,
ediblər. Amma indi dövr başqadır,
daha geniş işlər görülməlidir. Bu baxımdan, mən öz üzərimə
düşən missiyanı və məhz milli fəlsəfi
fikrin öyrənilməsinin bizim üçün vacibliyini
anladığımdan tədqiqatlarımı bu istiqamətə
yönəltdim və "Mənəviyyat fəlsəfəsi"
kitabını yazdım. Bu, Şərq
düşüncə tərzinin və onun içərisində
Türk-İslam zehniyyətinin öyrənilməsi, mərkəzə
isə Azərbaycan düşüncəsinin çəkilməsi
idi.
Tarixən bütün xalqlarda hikmətlə fəlsəfə,
ədəbiyyatla fəlsəfə arasında keçidlər
olub. Məsələn, 18-ci əsr fransız
maarifçiliyinin əsasında təkcə fəlsəfə
deyil, ədəbiyyat da durur. Hətta
maarifçi filosofların özləri - Volter, Russo həm bədii
yaradıcılıqla məşğul olublar, həm fəlsəfi.
Bizdə Mirzə Fətəli Axundovda da bunlar
iç-içədir. Maarifçiliyin təməlində
bu ikisi eyni zamanda olur, çünki məqsəd, missiya
eynidir. Xalqı maarifləndirmək,
xalqın düşüncə tərzini düzgün yönləndirmək,
onun öz tarixi-mənəvi mirasına sahib çıxmasına
yardımçı olmaq. Bu irsin müasir dövrə
tranformasiyasına nail olmaq, müasir terminologiyadan, müasir fəlsəfi
sistemlərin verdiyi imkanlardan istifadə edərək biz də
qədimlərdən gələn fəlsəfi fikrimizi yenidən
qurmalıyıq. Bu yenidənqurma, sistemə
salma və şifahi xalq ədəbiyyatından müasir elmi fəlsəfi
düşüncə sisteminə keçid işi çox
mürəkkəb bir prosesdir. Biz bunu
yaşamamışdıq. Bunu yaşamaq
üçün mən və davamçılarım çox
ciddi bir işin altına girdik. Təəssüf
ki, Türkiyə də bu sahədə bizdən irəli deyil,
onlar da aşağı-yuxarı bizlə eyni durumdadırlar.
Onlar da Türk fəlsəfi irsinin öyrənilməsi,
açılması yönündə ciddi işlər görə
bilməyiblər. Əksinə, mən indi
Türkiyədə onları da bu istiqamətə yönləndirməyə
çalışıram.
Bax, bu sahədə ilk addımlardan biri olaraq mən
"Əbu Turxanın hikmət dünyasını"
yazdım.
- Bəs
niyə öz adınızdan vermədiniz bu aforizmləri?
-
Çünki mən elm tədqiqatçısı, fizik,
filosof, akademik üslubda yazan bir adam olaraq
şeir, aforizm, rübai yazmaq əsas işim deyil. Buna görə də bu cür yazılarımı
bir təxəllüs altında topladım. Sonra deməsinlər ki, filankəs elm
adamıdır, şeir yazır. Bizdə
buna tənə ilə yaxınlaşmaq var. Şeir
yazanlarımız o qədər çoxdur ki, "bizim elmə
daha çox ehtiyacımız var" fikri yaranıb insanlarda.
Belə bir durumda mən də bir elm tədqiqatçısı
olaraq, dönüb şeir, aforizm, bayatı yazıram demək
istəmədim, bunları təxəllüslə təqdim
etdim.
- Dediniz
ki, bu təxəllüsü ilk dəfə 1999-cu ildə
götürmüsünüz. Nədir onun
tarixçəsi?
- 1999-cu
ildə mənim oğlum anadan oldu və adını Turxan
qoydum. Turxan türk adıdır. Sonradan
ağlıma gəldi ki, həm türklüyü ifadə edən,
həm də Şərq, türk-islam fəlsəfəsi ənənəsini
özündə cəmləşdirən "Əbu
Turxan", "Turxanın atası" təxəllüsünü
götürüm. Bu adla "Ədəbiyyat"
qəzetində bir səhifə şeirlər
çıxdı. Çoxları bunun orta
çağ ədəbiyyatı nümunələri
olduğunu düşünürdülər. Sonradan
"Ədəbiyyat", "525-ci qəzet" və
başqa mətbuat orqanlarında Əbu Turxanın elm, sənət,
ədəbiyyat, mənəviyyat, ağıl, məhəbbət
mövzusunda silsilə aforizmləri çap olundu. Məhəbbət mövzusuna gəlmişkən,
2007-ci ildə bu mövzuda "Məhəbbət və
intellekt" adında kitabım çap olundu. Bu da yenə həmin ədəbiyyatdan qaynaqlanan milli
fəlsəfi yaradıcılıq hadisəsi və onun
davamı idi. Bizim klassik (Nizami, Füzuli, Nəsimi)
və müasir şairlərimizin (Səməd Vurğun,
Mikayıl Müşfiq və s.) tərənnüm etdiyi məhəbbət
mövzusunu mən fəlsəfi kontekstdə yenidən qələmə
aldım, məhəbbətlə ağılın müqayisəsini
apardım. İstər-istəməz burada
aforizmlər də ortaya çıxdı. Həmin kitabın axırıncı hissəsi
müxtəlif filosofların, şairlərin məhəbbət
haqqındakı aforizmləri oldu. Amma bəlli
oldu ki, burada da yarıdan çoxu Əbu Turxan aforizmləridir. Bütün bunlar
2012-ci ildə onun ayrıca kitab halında
çıxmasına səbəb oldu.
- Əbu Turxanın ilk aforizmini
xatırlayırsınızmı?
- Bəli.
Fəlsəfənin bir özəlliyi var. Burada
zaman işləmir, fəlsəfi fikirlər zamanın
fövqündədir. 2001-ci ildə Oksford
Universitetində keçirilən fəlsəfi simpoziumda məruzəm
vardı. Orda bizim filosofların bəzi fikirlərinin təməldə
durduğunu, o cümlədən, Kant fəlsəfəsinin bəzi
fikirlərinin bizdən alındığını, Dekart fəlsəfəsinin
bəzi məqamlarının, o cümlədən Dekart
koordinat sisteminin eyniylə İbn Sinadan
götürüldüyünü və sair bu kimi şeylər
dedim. Amma onlar razılaşmaq istəmədilər.
Faktlarla göstərəndə başqa söz
tapa bilməyib dedilər ki, əgər sizin əvvəl elə
fəlsəfəniz vardısa, indi niyə yoxdur? Bunun qarşısında cavab tapa bilmədim. Ordan döndükdən sonra öz-özümə qərar
verdim. Siyasətdən, rektorluqdan
uzaqlaşdım və başladım milli fəlsəfi
irsimizi yenidən araşdırmağa. O dövrdə mənim
stolumun arxasında belə bir aforizm asılmışdı:
"Keçmişi olmayan xalqın bu günü də
yoxdur". İlk onu sildim və yerinə belə bir fikir
yazdım: "Bu günü olmayan xalqın keçmişi də
yoxdur"- Əbu Turxan. Bu təxəllüslə
yazdığım ilk aforizmlərdən biri budur. Görürəm ki, tarixdə də onların
sözü keçir. Deməli, bizim əsas
işimiz bu gün onlardan irəliyə çıxmaqdır
ki, sözümüz keçsin, tariximizi və müəlliflik
hüququmuzu da qəbul eləsinlər.
- Sizcə,
göstərdiyiniz səbəb olmasaydı, o aforizmləri "Səlahəddin Xəlilovun
hikmət dünyası" adı ilə çap etdirsəydiniz,
bu cür reaksiya doğuracaqdımı?
- Yox,
olmazdı. Əbu Turxan təxəllüsünün
seçilməsi səbəbinin birini dedim. Amma
mən bunu elmi fəaliyyətim, araşdırmalarım
hesabına etməmişəm. Yenə də
elmi araşdırmalarımı aparıb, bir növ istirahət
saatlarımdamı, ya da öz-özünə yaranan hal kimimi
meydana gəlib və mən də onları toplamışam.
Düşünürəm ki, bunlar da mənim elmi
araşdırmalarımdan heç də az
əhəmiyyəti olmayan bir töhfədir. Xalqımızın
buna ehtiyacı var.
Amma kitab çap olunandan sonra uzun müddət Əbu
Turxanın kimliyiylə bağlı suallara cavab vermədim. Akademiklər,
professorlar, alimlər kitabın özündən bir
mühüm maarif və irfan hadisəsi olaraq çox
yazıblar və bir növ milli-fəlsəfi fikrimizin mərhələsi
kimi təqdimatı gedib. Müəllifin
kimliyi bilinməyib. Xalq isə aforizmlərin
özündən daha çox müəlliflə
maraqlanıb, onun kimliyini öyrənməyə
çalışıblar. Çox
maraqlananlar bunun axırına kimi gediblər,
araşdırıblar.
- Hətta
müəlliflə bağlı yalnış fikirə
düşənlər, başqasıyla qarışdıranlar
da oldu.
- Elədir.
Bir gün gördüm ki, saytlarda bu aforizmlər
Fərabinin adı ilə təqdim olunub. Hardan
çıxdı bu, nə əlaqəsi var deyə
araşdırarkən, gördüm onun adı Əbu Nəsir
Məhəmməd ibn Tarxan əl Fərabidir. Ordakı "İbn Tarxan"ı Əbu Turxana bənzədib,
bu cür yanılmaya düşüblər. Beləcə bu aforizmləri Orta çağ
filosofumuza yaraşdırıblar. Belə təqdimatdan
sonra bir sual da çıxdı ortaya: necə olur ki, İbn
Sinanın, Biruninin, Qəzalinin və digər görkəmli
filosofların 10-15-dən artıq aforizmi gəlib
çatmayıb, Fərabinin isə birdən-birə mindən
artıq aforizmi gəlib çatıb. Onlardan da
bəziləri müasir dövrlə çox səsləşir.
Bunlar insanlarda şübhələr yaratdı.
Bir dəfə Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin
sədri, Xalq yazıçısı Afaq Məsud söhbət
əsnasında dedi ki, məni bir şey maraqlandırır,
onun o qədər gözəl azərbaycancası var ki,
görəsən kim tərcümə
edib? Mən də dedim, o, ərəb dilində deyil, türk
dilindədir. Türk dilindən tərcümə
rahatdır. Onun milliyətini soruşanlara
da deyirdim ki, türkdür. Və bu,
doğrudan da belə idi.
- Əbu Turxan türk-islam fəlsəfi fikri, mənəviyyat
aləmiylə bağlı aforizmlər söyləyir. Amma zaman
dayanmır, dövr dəyişir. Yəqin
ki, müasir dövrümüzlə səsləşən, bu
çağımızı ifadə edən aforizmlər də
var. Və Əbu Turxanın bunları deməyi heç də
təbii görünməz. Bəs onları necə, Səlahəddin
Xəlilov deyir, yoxsa...?
- Yox, mən
onlar üçün də başqa bir ad
düşünmüşəm. O adı hələ ki,
aça bilməyiblər. Görünür,
onun açılışı çətindir. Moskvada çıxan kitabda həmin addan istifadə
elədim. O, Tur Xanderdir. Orada da məndən
Tur Xanderin kimliyini soruşurlar. Bununla
bağlı da gördüm ki, saytlar onun Skandinaviyalı
filosof olduğunu yazırlar. Almaniyada və
Turkiyədə Tur Xanderin yox, Əbu Turxanın aforizmlərini
çap elətdirdim. Tur Xanderin
yayılmasına özüm də çox maraqlı deyiləm.
Çünki onsuz da müasir fikir Qərb
filosofları, alimləri tərəfindən yetərincə
ifadə olunub. Bununla belə, Tur Xanderin bəzi
fikirləri çox maraqla qarşılandı.
- "Tur Xander"in əsasında nə dayanır?
-
Sözün bir yazılışı var, bir də
deyilişi. "Turxan deyir" ifadəsini
işlədirik aforizmləri yayarkən. Sonradan
düşündüm ki, müasir dövrlə, elmlə,
texnologiyayla bağlı çox ciddi fikirlər var ki, cəmiyyətə
çatdırılmalıdır, elə bunu Tur Xander adı
ilə verim. 300-dən çox da onun
aforizmləri var.
-
Neçə illərdir ki, Əbu Turxan, sonradan Tur Xander
imzasıyla bu aforizmləri təqdim edirsiniz. Bəs
niyə sonradan onun kimliyini açmaq qərarına gəldiniz?
- Mənim
onun kimliyini açmaq kimi bir fikrim yox idi. Çünki
mənim işim elmdir, fəlsəfədir, fəlsəfələr
arasındakı əlaqələri öyrənməkdir.
Amma birinci dəfə almanlar çox ciddi israrla
onun kimliyini tələb elədilər. Orada
yazıçı Orhan Arasın vasitəsiylə alman dilinə
tərcümə olunmuşdu və "Referans"
jurnalının hər nömrəsi Əbu Turxanın
sözləri ilə başlayırdı. Kitab
kimi çap olunanda nəşriyyat Əbu Turxanın kimliyi
mövzusunda çox israr edincə, mən də məcbur
oldum ki, açıb həqiqəti deyim. Amma
onlar bir səhv etdilər. Xəbərim
olmadan şəklimi kitabın üz qabığına
çıxartdılar. Artıq orada gizlədəcək
yer qalmamışdı. Kitab haqqında məlumat
verərkən sosial şəbəkədə çox insan həqiqəti
öyrənmiş oldu.
- Nədənsə,
mənə elə gəlir ki, siz hələ də Əbu
Turxandan və onun aforizmlərindən başqası
haqqında danışırmış kimi
danışırsınız.
-
Çünki həmişə fikrim o olub ki, mənim bu aforizmlər
üzərində müəlliflik haqqım yoxdur. Axı mən bunları öz içərimdən
çıxarmıram ki, min illik bir təfəkkürün nəticəsi
olaraq, çıxarıram. O düşüncələri
bir növ ümumiləşdirib onları fəlsəfi sistem
halına saldıqca arasından ayrı-ayrı yığcam
fikirlər də çıxır ki, onlara aforizmlər
deyirik. Əslində bu yığcam fikirlər
o böyük fəlsəfənin hissələridir. Bu, artıq ayrı-ayrı fraqmentlər və
aforizmlər, atalar sözü kimi hazır idisə, səslənirdisə,
bunları millətə çatdırmağın nə
problemi var ki? Ona görə də onlara yer
verdik. Beləcə fəlsəfi sistemdən
öncə onun sonuçları olan aforizmlər ortaya
çıxdı. Mən həmişə
yazmışam ki, bu, bizim milli fəlsəfi fikrin nəticəsidir.
Yəni bu Bəhmənyarın, Sührəvərdinin,
Nəsiminin məhsuludur, bu, onlardan öncə "Dədə
Qorqud"dan, dastanlardan gələn fikirlərin nəticəsidir.
Bu, bizim bayatıların, rübailərin bir
növ müasir dövrdə transformasiyasıdır.
Amma yaradıcılıq da elə belə olur, onsuz da heç
bir öz adından yazan adam onu
özündən qoşmur ki, onlar da milli fikrin davamı kimi
ortaya çıxır. Gördüm ki,
qaçılası yer yoxdur, artıq bəzi müsahibələrimdə
bunu açıqlamağa məcbur oldum. Geniş kütlə
üçün ilk dəfə nəyə görə
"525"də bunu açıqlayıram, çünki ilk
aforizmlər də hələ 20 il öncədən
başlayaraq bu qəzetdə çap olunub. Eləcə
də bu kitaba resenziyalar, rəylər də ən çox bu
qəzetdə çıxıb. Sağolsunlar
çox yüksək qiymət də verirlər. Bəziləri
yəqin kimliyi dəqiq bilmədikləri üçün
yazırlar ki, İslam dünyasının, Türk
dünyasının böyük mütəfəkkiri... Çox vaxt İstanbulda oluram, Bakıya gələndə
görürəm ki, kitab dükanlarında, sərgilərdə
Əbu Turxanın aforizmləri divarlara yazılıb. 3-4
il bundan öncə Milli Elmlər
Akademiyasında kataloq çıxdı. Orda Aristotel, İbn
Sina və başqalarından fikirləri verilmişdi. Hərəsindən bir fikir, Əbu Turxandan isə
iki fikir vardı. Dərs kitablarına
epiqraf kimi düşür. Amma müəllifin
özümüzdən olduğunu bilsələr, çox
ehtimal ki, silərlər.
Sonralar mən saytlara müraciət etdim ki, siz bunu Fərabinin
sözləri kimi təqdim edirsiniz, amma bu yanlışdır. Bəziləri
bunu dəyişdilər, amma bəzilərində qalır.
Bir söz demirəm. Onun da
halal xoşu olsun. Bu aforizmlərdə
hardasa onun da haqqı var. Çünki mənim
dünyagörüşümün formalaşmasında onun da
böyük rolu olub. Amma tək Fərabi
deyil. Nizami, Füzuli, nisbətən müasir dövrdə
Mirzə Fətəli Axundov, Hüseyn Cavid və
başqaları. Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı fəlsəfələrindən
kitablar yazmışam. Hərəsindən də nələrsə
almışam... Almışam deyəndə, təbii
ki, köçürmək mənasında deyil, onların
ruhunu duyunca, bu ruhu mənimsəyincə, indi sağ olsaydı
belə deyərdi anlamında.
Bir sözlə, bu fikirlərin tək
müəllifi mən deyiləm, bizim Azərbaycan fəlsəfə
klassiklərimiz, yazıçılarımız və ən
mühümü isə Azərbaycan dilidir. Mənim aforizmlərim dilin imkanlarını üzə
çıxarır. Bununla bağlı
"Dildə yatan fəlsəfə" adlı məqaləm
var. Araşdırdım ki, bizim dilimizdə böyük fikirlər,
fəlsəfələr yatır. Yatır
və onları sadəcə oyatmaq, canlandırmaq
lazımdır. Təkcə atalar sözlərində
yox, adicə ifadələrin özündə belə
böyük hikmətlər var. Məsələn, Əbu
Turxan aforizmlərindən biri belədir: "Yuxarıda
durmağa o adamlar layiqdir ki, onlar özündən
aşağıdakılara yuxarıdan aşağı
baxmırlar." Bu, xalqın "yuxarıdan
aşağı baxmaq" ifadəsi üzərində qurulub
və bu aforizmin yüzdə doxsan müəllifi dildir.
Bu tipdə çoxlu misallar var. Ona görə də kim deyirsə ki, Azərbaycan dilində fəlsəfə
yaradıla bilməz, boş söhbətdir. Məhz
Azərbaycan dilində yaradıla bilər fəlsəfə.
Çünki bu dil o qədər gözəldir,
dərindir ki, mən sadəcə başlayıram, sonra dilin
özü məni aparır. Xüsusən
folkloru biliriksə, onlar bizə əlavə bir güc verir və
özü yönləndirir. Mən Aristoteldən, Kantdan
daha çox, öz ulu babalarımızın təsiri
altında formalaşmışam, fikirlərim də ordan gəlir.
Ona görə də yazdıqlarımı sadəcə
özümün deyil, milli fikrin məhsulu hesab edirəm.
Tur Xanderdə isə açıq deyim ki,
millilikdən daha çox, müasir elm, texnologiya,
çağdaş dövrün analizi və mənim fizikliyim
rol oynayır.
- Bayaq
dediniz ki, Əbu Turxanın milliyətini soruşanlara türk
olduğu cavabını vermisiniz. Bu baxımdan
Türkiyənin və türklərin Əbu Turxana münasibəti
maraqlıdır.
-
Türkiyədə bu aforizmlər hələ geniş şəkildə
yayılmayıb, kitab halında çıxmayıb. Ayrı-ayrı aforizmlər mətbuatda, sosial şəbəkələrdə
yayılıb. Kitab isə
hazırlanır. Yəqin ki, çap
olunandan sonra eyni və ya oxşar suallar çıxacaq ortaya.
Orda "Ebu Turhan" yazırlar və indidən
ona müraciətlər, alıntılar var. Amma müəllifin
kimliyiylə hələ ki, elə də maraqlanmırlar.
Ya da Türkiyə böyük olduğundan bu
suallar birbaşa mənə ünvanlanmır. Azərbaycanda sualların birbaşa ünvanı mən
idim. Türkiyədə isə məni
şəxsən tanıyan hələ azdır. Yəqin onlar da bilsələr ki, bu aforizmlərin mənimlə
bağlılığı var, məndən soruşarlar.
- Hikmət
və fəlsəfə... Bunlar ara
sındakı qarşılıqlı münasibət necədir?
- Bir var hikmətdən fəlsəfəyə gedən yol, bir də var fəlsəfədən hikmətə gedən yol. Mənim yaradıcılığımda hər iki yol açıqdır. Çünki əvvəl fəlsəfə professoru kimi formalaşandan sonra hikmət fəlsəfəsini yaratmışam. Mən həm Şərq, həm Qərb fəlsəfəsini, böyük fikir adamlarının aforizmlərini biləndən sonra görmüşəm ki, bizim dilimizdən qaynaqlanan elə fikirlər var ki, onlar nə Montendən, nə Paskaldan, nə Kantdan geri qalır, hətta daha yığcam və yığcam olmasına rəğmən daha dərin fikirlər var. Və bu dilin potensialını ortaya çıxararaq, dildə yatan fəlsəfəni oyatmışam. İnanıram ki, bunlar öz faydasını göstərəcək. Çünki dilimizin potensialı yüksəkdir. Getdikcə daha çox sevirəm dilimizi.
Əbu Turxana görə dünya üç kitabdır. Biri müqəddəs kitablardır ki, vəhylə gəlib. İkincisi təbiətdir. Allah onu bir kitab halında yaradıb, amma biz onun dilini hələ yavaş-yavaş öyrənirik. Elmdir təbiətin dili. Öyrəndiklərimiz isə bu kitabın çox az bir hissəsidir. Üçüncüsü insan və insanda təcəlli olunan əql. Yunan fəlsəfəsində buna "loqos" deyirlər. Əqlin dillə ifadə olunması var deyə, dil, ağıl və məntiq bir sözdə birləşir. Mənim qurduğum fəlsəfə bu üçünün eyniyyətini anlamaqdır. Eyni zamanda Şərq və Qərb fəlsəfəsinin ümumi cəhətlərini ortaya çıxartmaqdır. Əslində, hər ikisi eyni şeyi deyiblər, hərəsi başqa tərzdə.
Şahanə MÜŞFİQ
525-ci qəzet.- 2019.- 18 dekabr.- S.14-15.