Əli İldırımoğlu yaradıcılığı yeni tədqiqat işığında

(Əvvəli ötən sayımızda)

Əli İldırımoğlunun poetikasında bədii yaradıcılığa xas milli özünü anlamaq konsepsiyası onun daxili potensialından qidalanır və ondakı həyati müşahidə inandırıcıdır, bəşəri ideyaların təsdiqidir, əsərlərin məzmununu zəiflətmir. Üstəgəl, humanist baxımından romanlarının ideya istiqaməti ("Zorən jurnalist", "Qarlı gecələr", "Mənim rəncbər atam" və s.) mühüm və zəruri komponentlərdir. Bu o deməkdir ki, yazıçının həyatdan aldığı yaxın-uzaq faktlar (hadisələr) bədii təcrübə yüksəkliyindən qidalanır, bu, eyni zamanda, yazıçının təbiətindən, humanist və dönməz xarakterindən irəli gəlir. Ədəbiyyatın, bütövlükdə bədii yaradıcılığın yazıçının siyasi şüuru ilə, çağdaş cəmiyyətin milli-mənəvi həyatının ayrı-ayrı sahələri ilə münasibəti Əli İldırımoğlunun romanlarının leytmotivinə çevrilir. "Zorən jurnalist" romanında L.Rəşidzadə epikliyi, ideyalılığı görür, çağdaş romançılığımızın nailiyyəti kimi qiymətləndirir. "Qarlı gecələr" romanındakı həyat lövhələri və detallar, sosial və psixoloji keçidlər, yanlış əməllərin əks-sədası inandırıcıdır, təhlil də eyni səviyyədədir, çünki Loğman bəyin özü belə bir mühitdə doğulmuş, tərbiyə almış və formalaşmışdır. Bir şəxsiyyət kimi "Mənim rəncbər atam" romanının adı hər şeyi nağıllayır, xatirələr fonunda keçmişi duyuruq, görürük və oğulun intizarına şərik çıxırıq. Filoloq, fəlsəfə doktoru Səadət İldırımzadənin sözləri ilə nikbin yanaşırıq: "Ə.İldırımoğlunun "Mənim rəncbər atam" kitabı ədibin təkcə atası ilə vida akkordu deyil, həm də sabahkı nəslə örnək olacaq sənət abidəsidir. Bu kitab vaxtilə göylərdən bayraq olaraq dünyaya sivilizasiyaya yaymış, dünyaya hürr gəlmiş, hürr yaşamış ulu bir qövmün öz taleyinə, öz torpağına, öz sabahına çağırış himni kimi səslənir. "Mənim rəncbər atam" əsərini Ə.İldırımoğlunun ağsaqqal nəsihəti, ağsaqqal tövsiyəsi kimi qəbul etmək olar. Müəllif həm öz dilindən, həm də İldırım kişinin dilindən gənc nəslə ululardan qalma məsləhətlər, tövsiyələr verir. Bu mənada əsərin bədii, estetik dəyəri ikiqat, üçqat, onqat artır". Bu iqtibas müəllifinin bədii əsərə yanaşma tərzi də Əli İldırımoğlu yaradıcılığına layiq mühakimədir. Digər alimlər də Əli İldırımoğlunun yaradıcılığında milli-mənəvi özünüdərk probleminə çağdaş zəminində yan Duyum yanaşmışlar. Görkəmli filoloq, əməkdar elm xadimi, professor Qəzənfər Kazımovun, tanınmış alim, professor Nizaməddin Şəmsizadənin fikirləri Loğman Rəşidzadənin diqqətindən yayınmamışdır. Professor Q.Kazımov yazmışdır: "Hər bir yazıçı şübhə yoxdur ki, ömrü boyu özünü, öz daxili aləmini, mənəvi dünyasını, ruhi yaddaşını yazır. Bizim üçün bu yaddaş bir əlçim bulud da ola bilər, bir zolaq gün işığın da, bir damla göz yaşı da, gülüş və fərəh də... Bütün bunların məcmusu isə yenə də yazıçı özüdür, onun mənliyi, daxili aləmi boy atıb böyüdüyü yurd, qızındığı ocaq,varlığı ilə bağlandığı yuva... bir sözlə, evinin içi, vətən dediyi bir əlçim torpaqdır. Bir kənd-kəsək subyekti, daş-torpaq, çəmən-çöl, dağ-meşə əslində, insan üçün bir dünyanın kiçildilmiş modeli, miniatür mənzərəsidir..." Yeri gəlmişkən deyərdim ki, görkəmli dilçi və ədəbiyyatşünas alim Qəzənfər Kazımovun bədii materiala məxsusi yanaşma tərzi var, bunu elə bir iqtibasdan da sezmək mümkündür.

Nizaməddin Şəmsizadə Əli İldırımoğlunun "Qarlı gecələr" romanına assosiativ prizmadan yanaşır, təbii ki, obrazlı təfəkkürü ilə: "Torpağın zirvəsi dağlardır. Yer üzündə dağlardan uca heç nə yoxdur. Çaylar, bulaqlar, meşələr, bağ-bağat dağın döşünə baş qoyur, kökünü, cövhərini, şəhd-şirəsini dağın sinəsindən alır: Cəmiyyət də belədir, xalq və millət də belədir, dağlar kimi uca kişilərə dayaqlanıb yaşayır... Mənə bu sətirləri yazdıran Əli İldırımoğlunun "Qarlı gecələr" romanıdır. Bu roman Azərbaycan cəmiyyətində məşhur jurnalist, yazıçı-publisist kimi onlarla kitabı, yüzlərlə məqaləsi ilə dərin nüfuz qazanmış Əli İldırımoğlunun gənclik xatirələrindən süzülüb gələn saf dağ suyu kimi şirin bir əsərdir".

Loğman Rəşidzadənin yazıçının milli-mənəvi özünüdərk anlayışına analitik münasibəti maraq doğurur, orijinaldır, dəqiqdir, yazır: "Əli İldırımoğlunun romanları da forma və struktur etibarı ilə janrın ənənəvi bədii kanonlarına söykənməklə yanaşı, mövzu və kompazisiya cəhətdən yenidir, müasir ədəbiyyat tariximizdə hadisədir. Onun əsərlərində irəli sürülən ideya, təsvir edilən həyat hadisələrinin reallığı, mövzu əlvanlığı ümumibəşəri dəyərlərə hörmət, forma və məzmunun harmoniyası oxucunu va-leh edir. Bunlardan hansının əsas, hansının ikinci dərəcəli olması heç də şərt deyil. İnsan orqanizmində əhəmiyyətsiz, funksiyasız üzv olmadığı kimi, onun romanlarında da ədəbi missiyanı yerinə yetirməyən heç nə tapmaq mümkün deyildir".

Loğman Rəşidzadənin tədqiqatında" ideya" məsələsindən yazmasını fəhmən gözləyirdim. Ona görə ki, ədəbiyyatşünaslığın elə də zəruri saymadığı bir yanlışlıqdır. Ya lazım bilmirlər, ya da qısqanırlar. Halbuki roman janrında yazıçının düşündüyü və hadisələrin inkişafı ideya ilə bağlıdır: "İdeya əsərin nüvəsi, ruhu, canı, qanıdır, yazıçının maraqla öyrəndiyi həyat hadisələrindən, qəhrəmanların hərəkət və fəaliyyətindən doğur, bədii forma daxilində reallaşır, həyatdan doğsa da, subyektiv müəllif mövqeyindən onun reallaşması isə müəllifin yaradıcılıq üslubundan asılıdır" - yazır. Bu tənqidi yanaşma (ideya səviyyəsindədir) mənə dünya şöhrətli nasirləri və onların romanlarına, povestlərinə münasibəti xatırlatdı, deyək ki Dostayevski, Tolstoy, Hüqo və başqa yazıçılarda bu anlamı axtarmışlar. Rus tənqidçisi M.Baxtin "Dostayevsknin poetikasının problemləri" fundamental monoqrafiyasında "ideya" məsələsinə geniş aspektdə toxunmuş və yazmışdır ki: "İdeya Dostayevski bədii dünyasında özünüdərkin öz müstəqilliyini təsdiq etməsinə və hər bir mükəmməl, sabit neytral obraza üstün gəlməsinə kömək edir. Lakin digər tərəfdən, ideyanın özü də qəhrəmanın bədii təsvirinin dominantı kimi öz əhəmiyyətini, kamilliyini yalnız özünüdərk zəminində saxlaya bilir". M.Baxtin və L.Rəşidzadə düşüncəsindəki paralellik tamamilə haqlı qənaətdir. Nə üçün bizim samballı romançılarımızdan deyək ki, S.Rəhimov, M.Hüseyn, Mir Cəlal Paşayev, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev, İ.Şıxlı, İsa Muğanna, Əli İldırımoğlu, Sabir Əhmədov yaradıcılığında "ideya axtarışı" fenomenindən "qaçınsın". Əli İldırımoğlunun "Aqibət", "Qarlı gecələr", "Zorən jurnalist", "Əmrahsız qalan dağlar", "Mənim rəncbər atam" kimi romanlarının ideya-bədii xilqəti tədqiqata cəlb olunmasın? Nəsrimizdə ideyanın qoyuluşu əslinə baxsan bəzi yazıçılarda monoloji qoyulmuşdur, daha doğrusu, bədii ideya təsdiq, ya da inkar edilir. M.Baxtin birinci (təsdiq) ideyaları görən və təsvir edən müəllif düşüncəsinin vəhdətində birləşir, ikinci (inkar) ideyalar - məna ifadə edən ideyalar sosial - tipik, ya da sosial - səciyyəvi təzahürlər kimi qəhrəmanlar arasında paylaşırlar. Alim yanaşmasında analogiya axtarmaq fikrində deyiləm, lakin bu cür yanaşmaların vaxtı çatmışdır...

Loğman Rəşidzadə "Əli İldırımoğlu yaradıcılığında milli-mənəvi özünüdərk" monoqrafiyasında problemin əsas xüsusiyyətlərini geniş təhlilə yönəltmiş, insanın mənəvi həyatının: əxlaqi normalarla; estetik baxışlarla və emosional hiss və psixoloji yaşantılarla bağlamışdır, tamamilə düzgün yozumdur ki, insanın varlığa, ayrı-ayrı fərdlərə münasibətində reallaşır, Əli İldırımoğlu da istisna deyil ədəbiyyata gətirdiyi obrazları ilə. L.Rəşidzadə göstərir ki, yazıçı əsərlərində bütün obrazlara humanizmlə, ümumi mənafe - milli-mənəvi özünüdərk düşüncəsi ilə yanaşır, humanizmin vəhdəti onunla nəticələnir ki, hər iki anlayış (humanizm və özünüdərk - A.E.) mühüm dəyərləri qorumuşdur. Azərbaycan insanının qabiliyyətini, potensialını açmaq, onun özünü təsdiq etmək imkanı yaratmışdır. Belə ki, ədibin yaratdığı Höcət Cahangirin işinə, əməyinə münasibətində oxucuya təqdim edir. Bu obrazlar onun üçün sevilir ki, həyatın qoynundan çıxmışdır, ziddiyyətləri müşahidə etmişdir. Nəhayət, yazıçının - müəllifin içindən, ruhundan ayrılmışdır.

L.Rəşidzadə milli-mənəvi dəyərlərin humanizmlə bağlılığının elmi və praktik xüsusiyyətlərini önə çəkmişdir, şəxsiyyətin sosial mahiyyətində axtarmışdır. Ədibin "Dərd" kitabının ideya-estetik qayəsini bunda görmüş, obrazlı vurğulamışdır ki, bu kitaba yüklənmiş dərdlərin min bir dərmanından biri yumordur, əlavə edir ki, "Dərd"də toplanmış hekayələrdə, povestlərdə, dupduru dil, xalqın yaddaş xəzinəsindən gələn müdrik kəlamlardır. Loğman Rəşidzadə tədqiqatında Əli İldırımoğlunun yaradıcılığına və şəxsiyyətinə məxsus humanizmini ön planda vermişdir: "Onun əsərlərində insana münasibət sxemində baş verən dəyişikliklər zəminində ümumbəşəri dəyərlərə meyl çox güclü olur. Bu, özünün müvafiq ifadəsini onun yaratdığı obrazların humanizmə bağlılığında tapır" - qeyd edir və müəllifin "Aqibət" romanını vurğulayır, yazıçıdan bir təsvir epizodunu nümunə verir: "Elnən gələn qara gün toy-bayramdır, - deyiblər". Məktəb qurtarıb, kitabxana ixtisasını qazanmasına baxmayaraq, adını təmiz saxlamaq xətrinə qoşuldu kolxozçulara. Önlük bağlayıb zəmi biçdi, heşan saldı, vəl üstünə çıxıb xırman döydü, barama qurdu saxladı, çəltik becərdi ki, azdan-çoxdan qazanıb dörd baş külfəti birtəhər dolandırsın. Cahangir kişi ona deyəndə ki, kitabxanadan nahaq aralandın, Qənirə bilmədi ki, nə cavab versin. Odur ki, susdu. Başına gələnləri xatırladı, lakin düşündüklərini dilinə gətirmədi. Ağır ayağına kişinin nüfuzu qarşısında lal oldu. Cahangir də sözü çevirmədi. Beləcə dinib-danışmadan kəndə çatdılar".

Loğman Rəşidzadə yazıçının "Daş yağan gün" romanı haqqında təəssüratını yuxarıda göstərdiyimiz fikrinin davamı kimi səciyyələndirir. Mən xeyli vaxt olardı əsəri oxumuşdum, xatirimdə, xüsusilə, yazıçının təhkiyəsinə hopmuş təsvirin istiliyi, obrazların psixologiyasını açmağa yönəldilmiş ricətlər, detallar, faktlar qalmışdır. Bu roman mənə rus ədəbiyyatında: Tolstoyda, Turgenivdə, Qorkidə səslənən təbiətin səsini xatırlatmaqla yanaşı, talelərin əxlaq qanunu ilə idarə olunması, duyum həssaslığı da geniş vüsət almışdır. Oxuyuruq: "İlıq yaz axşamı bağ-bağatlı kənd alma, gilənar çiçəklərinə bürünmüşdü. Naxır örüşdən təzəcə qayıdırdı. Çiyni sənəkli qız-gəlin şən əhval-ruhiyyə ilə bulaq başına tələsirdi. Məscidlərin minarəsindən əzan səsi gəlirdi..." Yadıma M.Şoloxovun, K.Paustovskinin, A.Kuprinin koloritli təsvir lövhələri düşdü. Loğman Rəşidzadə romanın mühüm bir atributu olan təbiət təsvirini tutmuşdur...

(Ardı var)

Allahverdi EMİNOV

Pedaqogika üzrə fəlsəfə elmləri doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2019.- 20 dekabr.- S.14.