Ədəbiyyatın dövrləşdirilməsinin Azərbaycan modeli

Humanitar elmlərin yeni tendensiyalara və çağımızın önə sürdüyü trendlərə əsaslanan müstəvisində ədəbiyyatın, xüsusilə milli ədəbiyyatın tarixini yazmaq, dövrləşdirmək ciddi nəzəri-konseptual həll tələb edən probemlərdəndir və miqyası böyükdür. Dünya miqyasında ədəbiyyat tarixinin bir elm sahəsi kimi formalaşması və sərhədlərinin konkretləşməsi dövrü romantizm çağına təsadüf edir. Aristoteldən başlayaraq ədəbiyyat tarixi və ya tarixçiliyi ilə bağlı müəyyən mülahizələr olsa da, XIX əsrin əvvəllərində Fridrix Şlegel, Avqust Vilhelm, Samuel Taylor Kolric və başqalarının fikir və görüşlərində ədəbiyyat tarixi ədəbiyyat haqqında bilginin xüsusi forması kimi modelləşməyə başladı. Ədəbiyyat tarixinin elm kimi formalaşma prosesinə şərait yaradan amillər sırasında millət və milli dövlət anlayışlarının özünün də sabitləşməsi hadisəsi dayanır. Marsel Kornis-Pop və Con Neubauerin vurğuladığı kimi, ədəbiyyatın institutlaşması və ya ilk sistemli tədqiq cəhdləri məhz milli özünüdərkə və müstəqil dövlət olmağa daha çox can atan ölkələrdə - Almaniya, İtaliya, Skandinaviya, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində ortaya çıxması təsadüfi səciyyə daşımırdı, çünki milli ədəbiyyat sisteminin qurulması bu ərazilərdə milli dil, mədəniyyət və siyasi müstəqillik uğrunda mübarizəyə böyük töhfə idi. Almaniyada 1835-1842-ci illər arasında Q.Qervinus (1805-1871) tərəfindən yazılmış beş cildlik "Alman milli poetik ədəbiyyat tarixi", İtaliyada Françeska de Sanktisin 1870-1871-ci illərdə təqdim etdiyi ikicildlik "İtalyan ədəbiyyatı tarixi"ni həmin töhfələrə aid etmək olar. Fransada ilk sistemli ədəbiyyat tarixi Qustav Lanson tərəfindən 1895-ci ildə yazılmışdı və Lansonun ədəbiyyat tarixçiliyi metodu və tətbiq parametrləri özündən sonrakı ədəbiyyat tarixçilərinə təsir etmişdi. Belə ki, Lanson metodologiyasının əsasında dahi meyarı dayanırdı: dövrləri başa düşmək üçün dahiləri başa düşmək lazımdır. Dahi həm öz çağının bütün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir və həm də çağını aşır. Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyinin inkişafında da XIX əsr xüsusi rol oynamış, "təzkirəçilikdən ədəbiyyat tarixçiliyinə doğru dönüş baxımından ilk addımlar" atılmışdı. Bütövlükdə, XIX əsr ədəbiyyat tarixçiliyi milli kanonlar üzərində qurulmuşdur, uzun müddət öz sabitliyini qoruyub saxlamağı bacarsa da, çağdaş baxış indi onu "ənənəvi model" kimi şərh edir. Xüsusilə, XIX əsrin ilk üç rübündə kifayət qədər aktual olan, ciddi nüfuza və şöhrətə malik ədəbiyyat tarixçiliyinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini şərh edərkən, alimlərin gəldiyi ortaq qənaət var. Bu qənaətə görə, ənənəvi ədəbiyyat tarixi üç fərziyyəyə istinadən yaranırdı: bədii əsəri mənsub olduğu tarixi kontekst yaradır, ədəbiyyatdakı bütün dəyişikliklər inkişafla bağlıdır, dəyişikliyin baş verməsi üçün yeni bir fikir, prinsip və ya fövqəl varlıq-hadisə ortaya çıxmalı idi. Ədəbiyyat tarixçiliyində ənənəvi modeldən imtina hadisəsi tədricən baş verir. Xüsusilə, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ədəbiyyat anlayışının özünün mühakimə və müzakirəsi, ədəbiyyatın mahiyyəti ilə bağlı ortaya atılan fikirlərin müxtəlifliyi əsrin sonlarına doğru ədəbiyyat tarixçiliyi anlayışına yeni məzmun gətirməkdə idi. Devid Perkins "Ədəbiyyat tarixi mümkündürmü?" adlı kitabında ədəbiyyat tarixinə konseptual yanaşmaların fərqli tip-modellərinin mümkün təsnifatını aparmağa çalışır: hegelçi, naturalist, idealist, pozitivist, marksist, formalist, sosialist, postmodernist variantlarda müvafiq olaraq Ç.Darvinin, O.Şpenqlerin, H.Völflin, M.Veberin, T.Adornonun, M.Fukonun, H.Blumun, K.Girtzin və başqalarının nəzəri görüşlərinin yaratdığı fərqlərə diqqət çəkir. 1980-ci illərdən etibarən humanitar düşüncənin dəyişən paradiqmaları və sürüşkən yeni trendləri ədəbiyyat tarixi ilə bağlı yeni baxışlar ortaya çıxardı, hər tərəfdən ədəbiyyat tarixlərinin yenidən yazılması zərurəti ilə bağlı səslər gəlməyə başladı. "Ədəbiyyat tarixini yenidən düşünmək", "Ədəbiyyat tarixinin gələcəyi: XXI əsrin üç çağırışı", "Ədəbiyyat tarixinin nəzəri məsələləri" kimi başlıqlarda ədəbiyyat tarixinin yazılmasının alternativ yolları, mövcud vəziyyətin natamam tərəfləri və s. araşdırılır, şərh olunur, ədəbiyyat tarixinin yazılmasının prinsip və meyarları ilə bağlı mülahizələr təqdim edilir. Ədəbiyyat tarixinin yenidən yazılma ehtiyacının və zərurətinin vacibliyi özü ilə bərabər bəzi nəzəri problemlərə yeni baxış tələb edir. Qalin Tixanova görə ədəbiyyat tarixinin formalaşmasındakı milli kanonun dağıdılması bu gün onun özünün bir elm sahəsi kimi gələcəyini şübhə altına alır. XIX əsrdə yaranmış ədəbiyyat tarixçiliyi milli kanonlar üzərində qurulsa da, Avropa standartlarına uyğun idi və avropasentrik məzmun daşıyırdı. Belə ki, Tixanovun da fikrincə, I Dünya müharibəsindən başlayaraq avropasentrizmin mövqeyinin tədricən sarsılması milliyönümlü ədəbiyyat tarixçiliyinin Avropa modelinin öz dayaqlarını itirməsi ilə nəticələndi. Avro pasentrizmin zəifləməsi prosesi informasiya texnologiyası partlayışının və ötən əsrin ortalarından etibarən kolonializmin süqutunun müşayiətində qloballaşma ilə nəticələndi. Qlobal "bazar"da milli kanonik ədəbiyyat tarixçiliyi davamlılığını və sabit strukturunu qoruya bilmədi. Ədəbiyyat tarixinin yazılmasında alternativ modellər təqdim edən müxtəlif müzakirələrdə nümunə kimi göstərilən "Fransız ədəbiyyatının yeni tarixi" kitabının elə ilk səhifələrində "milli sərhədlərin ədəbiyyat tarixi üçün meyar olmaması" fikri fərqli tendensiyaların ortaya çıxacağına işarə idi və bu, baş tutdu. Bugün dünyada ədəbiyyat tarixçiliyində ənənəvi modelə qarşı təqdim olunan alternativ modellərin faydalılıq əmsalını ölçmədən tətbiq etmək milli ədəbiyyatlar üçün ciddi problemlər yarada bilər. Belə ki, çox geniş spektrdə baş tutan bu ədəbiyyat söhbətlərinin ümumi təhlili göstərir ki, ənənəvinin inkarına qarşı vahid və konkret bir model təqdimatı hələ ki, yoxdur, əvəzində isə xeyli sayda təklif-layihələr var. Bu təklif-layihələrin gerçəkləşdirilmiş versiyalarına da rast gəlmək mümkündür. Xüsusilə, son iki on illikdə Amerika və Avropada yazılmış ədəbiyyat tarixlərində qloballaşmanın milli dəyərlər üzərindəki ciddi təzyiqi, ədəbiyyatın milli coğrafi, tarixi sərhədlərdə, dil-etnik, kimlik qatlarında unikallığını itirərək qlobal bazarın istehlak məhsuluna çevrilməsi faktları öz əksini tapıb. Ədəbiyyatın diaxron və sinxron planda bugünkü təsvirində, təsnifində və modelləşməsində tətbiq olunan parametrlərin özünün ədəbi olmaması bu faktları doğuran səbəblərdən biridir. Düzdür, ədəbiyyat incəsənət hadisəsi kimi hər zaman izomorf səciyyə daşıyıb, lakin ədəbiyyatın öz içində başqa istiqamətlərə (tarix, sosial mühit, mədəniyyət, fəlsəfə, elm, siyasi rejim, psixoloji-intellektual mövqe və s.) aid kodlar daşıması ənənəsi XX əsrdə özünün ən kəskin formasını yaşadı və yaşamağa da davam edir. Çağdaş dövrdə ayrı-ayrı izomorf (mürəkkəb və bədii) struktur vahidlərini konkret sistemlərdə birləşdirmək və təsnif etmək üçün ədəbiyyat tarixçisinin vasitə və üsulları dəyişməliydi, bu, labüd idi. Bu baxımdan ötən əsrin sonundan etibarən ədəbiyyat tarixində ənənəvi model ətrafında gedən inkar xarakterli söhbətləri müəyyən mənada anlamaq mümkündür və bunlar qəbulediləndir. Konkret Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına baxdıqda, məcburi tarixi şəraitdən qaynaqlanan sovet (siyasi-ideoloji diktə) və postsovet (müstəqillik) ədəbiyyatşünaslığı arasındakı ziddiyyətlər həmin inkarın başqa bir formada təzahürüdür. Akademik İsa Həbibbəylinin də vurğuladığı kimi, "XXI əsrin astanasından və başlanğıcından etibarən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi ənənəsinin dirçəldilməsi, milli ədəbiyyat tarixinin yenidən dövrləşdirilməsi haqqında təşəbbüslərin səslənməsi müstəqil dövlətçiliyin doğurduğu zəruri milli-mənəvi özünüdərk proseslərinin real əks-sədasıdır". Ənənəvi modelin bugün üçün keçərli olmayan cəhətləri sırasında düzxətli sxemə əsaslanmasını, ədəbiyyata zaman kimi geniş anlayışa deyil, zamanın müəyyən təzahür forması olan tarixin konkretliyində və xronoloji çərçivələrində nəzər salmasını qeyd etmək olar. Bugün ədəbiyyat tarixi yazmaq təkcə ədəbiyyat sahəsində bilgi və səriştəyə sahib olmaqla baş tutan məsələ də deyil. Tarix haqqında təfsilati məlumatlılıq, tarixin mövcud xronoloji təsnif sistemlərinə (ki, bunlar müxtəlif sahə və yanaşmaların doğurduğu amillərə əsaslanaraq fərqli şəkildə özünü göstərir) bələdlilik də ədəbiyyat tarixini yazmaq üçün yetərli deyil. Çünki "böyük ədəbiyyat da öz növbəsində Zamanın yeniləşməsinə, inkişafına və dəyişməsinə təkan vermişdir". Ədəbiyyat və zaman arasındakı münasibətlərin təsbitində konseptuallıqla yanaşı, perseptuallıq iştirak edir, zamanla ədəbiyyat arasındakı münasibətlərdəki bu həssas məqamları seçmək fəlsəfi düşüncənin də prosesə cəlb olunmasını tələb edir. Ədəbiyyat tarixinin yazılması prosesinə mənbə-metod-model triadasının bütün tərəfləri daxildir. Mənbənin müəyyən edilməsi, mənbənin öyrənilməsində metodoloji seçim, seçimin ifadəsində və şərhində müvafiq modelin tətbiqi və ya yeni modelin qurulması. XX əsrin sonlarından etibarən humanitar paradiqma dəyişikliyi kontekstində ədəbiyyat tarixinin yenidən yazılması çağırışları bu triadanın kompleks şəklində həllini məqsədə çevirsə də, dünya miqyasında məsələnin həllinin mümkünsüzlüyünü göstərən məqamlar var. Müasir ədəbiyyat tarixi necə yazılmalıdır? Təklif olunan alternativ modellər hansılardır? Tixanov Stiven Qrinblatta istinadən xüsusi həssaslıqla və narahatçılıq duyğusu ilə alternativ modellər arasında iki fərqli istiqaməti qeyd edir: regional və transmilli ədəbiyyat tarixçiliyi. Tixanovun haqlı narahatçılığı ondan ibarətdir ki, bugün ədəbiyyatın öz milli sərhədlərini aşıb regional hadisə kimi dəyərləndirilməsi ümumidə xüsusinin əriməsi deməkdir. Eyni zamanda, regionda siyasi güclərin təzyiqi, maddi maraqların dominantlığı və mənafeçilik kimi arqumentlərlə rastlaşmaq adi məsələdir. Avropasentrik ənənənin davamı kimi bugün panavropaçılıq tendensiyası var və bu milli-mənəvi dəyərlərin ədəbiyyatın unikallığını təşkil edən əsas meyar olduğunu qəbul etməyən hadisədir. Transmilli (hətta qitələrarası ədəbiyyat) ədəbiyyat yazmaq ideyasının məqsədlərini geniş təhlilə cəlb etdikdə, canlanan mənzərə də o qədər qənaətbəxş deyil. Belə ki, regional ədəbiyyat tarixinin yazılmasının özündə qütbləşmə (özü də strateji) qaçınılmazdır və bu, daha çox strateji maraqlara uyğun gəlir. Transmilli və ya qitələrarası ədəbiyyat tarixinin yazılmasında tətbiq olunan parametrlərin - müstəmləkə-postmüstəmləkə, gender, ekoloji prinsip və s. çoxluğunu idarə etmək və ya mərkəzləşdirmək, hansısa kökə bağlamaq cəhdləri milli ideoloji meyarlarla üst-üstə düşmür və bu, ədəbiyyatın unikallığının yoxa çıxması deməkdir. Humanitar dünyagörüşün belə dəyişkən və sürüşkən paradiqmaları kontekstində, milli sərhəd, milli mədəniyyət kimi qavramların ətrafında şübhələrin "trendləşdiyi" bir dövrdə akademik İsa Həbibbəylinin "Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri" monoqrafiyası vacib və lazımlı akademik hadisədir.

Azərbaycan ədəbiyyatı və elmi-ictimai fikri ilə yanaşı, Qərb və Şərq ədəbiyyatı, ədəbi-mədəni əlaqələrin müxtəlif istiqmətlərinə dair professional və nəzəri səviyyəyə malik elmi əsərlərin müəllifi akademik İ.Həbibbəylinin ədəbi dövrlərlə bağlı mülahizə və şərhlərində, ayrı-ayrı ədiblərə, əsərlərə müraciətlərində daima sistemli, konseptual nəzəri yanaşma müşahidə olunur. Akademik İsa Həbibbəyli ədəbiyyatı nəzəriyyəçi həssaslığı ilə müşahidə edir və öz nəzəri qənaət və rəylərini mövzusundan və predmetindən, ən əsası sahəsindən (ədəbiyyat tarixi və ya ədəbi tənqid sahələrindən biri olmasından) asılı olmayaraq yazdığı müxtəlif səpkili əsərlərinin strukturuna yerləşdirir. İsa Həbibbəylinin ədəbiyyat nəzəriyyəsinə, ümumilikdə ədəbiyyatşünaslıq elminə konseptual-dinamik və müasir baxışını səciyyələndirən mülahizələri maraqlıdır. Doğacaq mübahisələrə, gələcək təkziblərə qapalı olmayan müəllif nəzəri-estetik və bədii-fəlsəfi düşüncənin dinamik xarakterinə inanır. Ədəbiyyat haqqında elmi statik qapalı struktur deyil, dinamik, özü-özünü yeniləməyi bacaran, ətraf təsirləri açıq sistem kimi izləyən alim inkişaf edən, dəyişən və yeniləşən ədəbiyyatla birlikdə ədəbiyyatşünaslıq elminin üfüqlərinin genişləndiyini çox dəqiq müşahidə edir və öz münasibətini bildirir. Akademik İsa Həbibbəyliyə görə, ədəbiyyat bütöv bir sistemdir və bu sistemin öyrənilməsinə və nəzəri konsepsiyasının hazırlanmasına onun ən kiçik və ən əsas elementindən başlamaq lazımdır. "Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik" adlı kitabında qeyd edir ki, ədəbiyyatın tərifi ədəbiyyatşünaslıq elminin əlifbasıdır və ədəbiyyat barəsindəki digər elmi qənaət və mülahizələr ədəbiyyatın nə demək olduğunu müəyyən edən tərifdən sonra gəlir. Ədəbiyyata aid tərif xüsusi yaradıcılıq sahəsi olan bədii ədəbiyyatın özünəməxsus, ən ümdə, ən zəruri xüsusiyyətlərini və fərqli cəhətlərini özündə əks etdirməlidir. Ədəbi-tarixi yaddaşın müasirlik müstəvisindən dəyərləndirildiyi bu tədqiqat əsərindən on il sonra, alim bu dəfə təqdiqatın obyektinə ədəbi şəxsiyyət və zaman modelinin özünü qoyur. 2017-ci ildə akademik İsa Həbibbəylinin "Ədəbi şəxsiyyət və zaman" adlı tədqiqat əsəri çap olundu. Bu iri həcmli əsərdə ilk başlıq "Ədəbiyyat və zaman" adlanır, alimin ədəbi şəxsiyyət və zaman modelinin tərtibində önə sürdüyü meyarlar vardır: Zaman - ədəbiyyat - zaman çevrəsində şəxsiyyət dominantdır; Zaman şəxsiyyəti, şəxsiyyət ədəbiyyatı dəyişir; Ədəbiyyatda milli özünüifadə şəxsiyyət mövqeyi ilə üst-üstə düşür; Şəxsiyyətin mühacirliyi ədəbiyyatın mühacirliyidir; İdeologiyanın süni şəkildə tətbiq olunduğu mühitdə şəxsiyyətin özünüqoruması ədəbiyyatın yaşama imkanıdır; Paradiqma dəyişikliyi şəxsiyyətə, şəxsiyyət də ədəbiyyata təsir edir; Şəxsiyyət üçün müstəqillik şəraiti, yaradıcılıq azadlığı vacib şərtdir.

"Ədəbi şəxsiyyət və zaman" kitabında ayrı-ayrı portret yazıların arasında məntiqi bağ nəzəri mahiyyət daşıyır. Daha doğrusu, bu portret yazılar bir-birindən qopmuş şəkildə deyil, vahid bir süjet xəttini - Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini - təşkil edən epizodlar kimi özünü göstərir. Alimin təqdim etdiyi Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi "süjeti" isə, 2015-ci ildən dolğun nəzəri xarakter alır, yeni dövrləşdirmə konsepsiyası kimi təqdim olunur. "Ədəbi şəxsiyyət və zaman" kitabı ilə "Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsi konsepsiyası" arasında ortaq məqam təkcə, birincinin ikincinin hazırlıq mərhələsi olması ilə müşahidə olunmur, həm də təsnifat sistemində nəzərdə tutulan meyarların gerçəkləşməsində şəxsiyyət və onun zamanduyumuna verdiyi önəmdə də üzə çıxır. İsa Həbibbəyli paradiqmaların dəyişdiyi bir şəraitdə ədəbiyyatşünaslığa yanaşmanın prinsip və meyarlarını tezis və hipotez şəklində məhz bu kitabda qoymuş, gələcək tədqiqatlara istiqamət açmışdır. Konsepsiya AMEA Rəyasət Heyətinin yığıncağında (fevral, 2015) və Astanada - türkdilli xalqların akademik Ədəbiyyat İnstitutlarının toplantısında (5 oktyabr, 2015) məruzə şəklində elmi auditoriyaya çatdırıldı. 2017-ci ildə "Poetika.izm" jurnalının 3-cü sayında "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsinin elmi təsnifatı" adlı məqalədə təsnifat daha da təkmilləşdirilərək çap olunur. 2019-cu ildə isə, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirməsi və inkişaf mərhələləri konsepsiyasının yekun modeli monoqrafik tərtibatda elmi publikaya təqdim edildi.

Ədəbiyyat tarixinin yenidən modelləşməsində milli ideallarla bəşəri ideyaların sintezi, ənənənin davamlılığı, milli özünəməxsusluq, ədəbiyyatın tarixiliyi ilə yanaşı, ədəbiyyatşünaslığın tarixiliyinə həssaslıq, universal və lokal təcrübəyə istinadlılıq kimi parametrlərinin tətbiqi kompleks həll tələb edir. Akademik məsələnin həllinə dövrləşdirmənin meyarlar çoxluğunu müəyyənləşdirməklə başlayır, ədəbiyyat tarixçiliyini paradokslar yığını olmaqdan çıxartmaq cəhdi həmin çoxluğun tətbiqinə hazırlıq prosesini təşkil edir. Bugünə qədərki ədəbiyyat tarixçiliyinin özünün dövrləşdirilməsini aparmaq, ədəbiyyat tarixi sahəsindəki ən kiçik cəhdləri belə elmi-dəyər süzgəcindən keçirmək, ortaya çıxan mənzərənin akademik şərhini vermək ədəbiyyat tarixinin paradokslarına müasir elmi baxış müstəvisində gerçəkləşir. Mənzərinin oxucu üçün aydınlaşmasından sonra ikinci addım paradiqmanın müəyyənləşməsidir. Prosesin özünün mahiyyətcə mürəkkəbliyi akademik təcrübənin izahında dəqiqləşir, aydınlaşır. Paradiqmanın təyini müasir elmin tələbləri çərçivəsində, mütləq olaraq mənəvi-sosial və ideoloji tamlıqda çağın səsinin təsbiti ilə özünü doğruldur. Alim çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini dövrləşdirərkən aşağıdakı prinsiplərin meyarlar çoxluğu kimi nəzərə alınmasını elmi baxımdan əsaslandırdırır; Azərbaycançılıq məfkurəsi; Sivilizasiya amili, Ədəbi-tarixi proseslərin reallıqları, Azərbaycanda ədəbi cərəyanlar.

Ədəbiyyatın izomorf səciyyəsi, bədii mətn gerçəkliyi, ədəbiyyatın kontakt qurduğu müxtəlif sahələrlə dialoq şəkilləri, ənənə və yeninin ünsiyyət formaları, təmas məqamlarının xarakteri, zaman, tarix, xronologiya, ədəbiyyatı əhatə edən və ya ədəbiyyatda baş verən hadisələrin məzmun fərqləri və kontekst çalarları, formanın inadkarlığı, eyni zamanda, səthiliyi, məzmunun konformistliyi, şəxsiyyət və mühit faktoru, siyasət və ədəbiyyat, ideologiya və ədəbiyyat, mədəniyyət və ədəbiyyat müstəvilərində tipoloji müxtəliflik, ədəbiyyatla çağ arasındakı razılaşmanın üsyankar və ya müti modelləri, şəxsiyyətin dahiliyi və s. amil-arqumentlər akademik İsa Həbibbəylinin dövrləşdirmə konsepsiyasının formalaşma mexanizmini müəyyən edir. Alim ayrı-ayrı dövrlər arasındakı sərhədlərin elastikliyini görür, bu elastikliyin iki qonşu mərhələ arasındakı təzahür şəkillərinə diqqət çəkir, bir sonrakı dövrün yeniliklərinin əvvəlki dövrün potensial enerjisi olduğunu faktlar əsasında izah edir, aydınlaşdırır. Konsepsiyanın ana xəttinə azərbaycanlı obrazını yerləşdirir, bu obrazın yaratdığı ədəbiyyatın inkişaf xüsusiyyətlərini şərh edərkən, obrazın özünün bütün transformasiyalarının, addım-addım böyüməsinin monoqrafik portretini yaradır. Akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatını on inkişaf mərhələsinə bölür ki, bu bölgünün mövcud tarixi xronoloji sistemlərin təzyiqi altında əzilməməsi və ya hansısa özündən əvvəlki standartı təkrar etməməsi kifayət qədər ciddi hadisədir. Bu, həm də məsələyə münasibətdə elmi dəqiqlik, akademik tamlıqla yanaşı, innovativ prinsiplərin qorunmasının göstəricisidir.

Azərbaycan ədəbiyyatının yaşını dəqiqləşdirmək, doğum tarixinin mümkün ola bilən ən dolğun versiyasını tapıb aşkarlamaq, ən qədim çağın elmi-nəzəri mənzərəsini verərkən müəllifin əsas qayəsinə çevrilir. Qədim dövr ədəbiyyatının öyrənilməsində və nəzəri təyinatında "fərdi qayda" prinsipinə riayət etməyin vacibliyini alim hər bir xalqın şifahi ədəbiyyat tarixinə dair real faktların nəzərə alınması ilə izah edir. Sivilizasiyanın başlanğıcının göstəriciləri hər xalq üçün subyektiv səciyyə daşıya bilər, buna görə də, etnos və epos qədim dövrün başlanğıc və bitiş sərhədlərini əks etdirən anlamyükü dərin nəzəri kateqoriyalara çevrilir. Etnik təfəkkürün ilkin bədii-poetik mexanizmlərindən epik düşüncənin monolit ifadə şəkillərinə qədər və bu ikili arasındakı məsafədən törəyən bütün formalar qədim dövrün janr tipologiyasını müəyyənləşdirir. Ədəbiyyatın başlanğıcını dəqiqləşdirmək təkcə şifahi xalq ədəbiyyatı və ya mifoloji mətnlərin daşıdığı kodların tarixçəsini açmaqla deyil, eyni zamanda, qədim mədəniyyətin fərqli təzahürlərində, məsələn, piktoqrafik incəsənətin detallı təsviri ilə də mümkündür. Azərbaycan ədəbiyyatının başlanğıcının dominant məkanı, zamanı, fiquru və modeli var. Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyəti və Nuh əyyamı akademikə görə başlanğıcın xronotopunu konkretləşdirir. Əsatir-dastan xətti xronotopun modelləşməsini, inkişafını, sonrakı mərhələlərin yaranmasındakı təkanverici funksiyasını təmin edir, həm də bütöv Azərbaycan ədəbiyyatının əsas genetik bazası kimi özünü mühafizə etməsinə şərait yaradır.

Akademik İsa Həbibbəyli yazılı ədəbiyyatın ortaq başlanğıc mərhələsinin (VII-X əsrlər) sistem-struktur kimi dərkində meyar çoxluğunun konkret prinsiplərə bölünərək tətbiqini daha müvafiq hesab edir. Məkan (coğrafi meyar), zaman (tarixi meyar), dil-əlifba (linqvistik meyar) bu dövrün ədəbiyyatının öyrənilməsində əsas parametrlərə çevrilir, bu məhz dövrün tələbidir. Linqvistik meyar bir situasiyada milli ədəbiyyatın göstəricisi, digər halda isə inkaredicisinə çevrilir. Müəllif buna görə də meyar çoxluğunun tətbiqini daha dolğun metodoloji yanaşma kimi seçir və bu barədə qeyd-şərtsiz haqlı olduğunu sübut edir. Ümumtürk yazılı abidələri, ərəbdilli Azərbaycan ədəbiyyatı, Alban şeiri, Avesta ayrı-ayrılıqda dövr haqqında məlumat versə də, mərhələnin sistemli dərkində cəmləşir, azərbaycançılıq ideologiyasından qaynaqlanan arqumentlər önə keçir və metodologiyanın təlqin etdiyi model gerçəkləşir.

Azərbaycan ədəbiyyatında intibah mərhə

ləsinin mənbə-metod-model sxeminin akademik coğrafi məkanın kontakt sahələrinin genişlənməsini, ticarət və mədəni əlaqələrin sürətli inkişafı fonunda Şərq-Qərb arasındakı dialoji ünsiyyətin yaranmasını, ərəb-fars dilləri vasitəsilə antik elmi sirlərin ortaya çıxışını təyinedici element-vahidlər çoxluğu kimi görür. Bu məqamda başqa bir meyar da monoqrafik struktura daxil olur, bədii düşüncənin fəlsəfə və elmlə sintezindən qaynaqlanan intibah izomorfluğunu müəyyən etmək üçün epistimoloji meyar əsas arqumentə çevrilir. Türk-islam sivilizasiyası ilə antik yunan mədəniyyətinin inteqrasiyasının ədəbiyyatdakı təzahür şəkillərinin və formalarının, mütəfəkkir tipli sənətkar modelinin izahı həmin arqumentin tətbiqi ilə gerçəkləşir. Alim qeyri dildə yaranan ədəbiyyatın milliliyini büruzə vermə məqamlarına - bədii mətn daxili məkan koordinatlarına, mətndə mühafizə olunan toponimik dəqiqliklərə, obraz identifikasiyasında milliliyin dərəcəsinə, folklorun ədəbiyyat üçün bazaya çevrildiyi məqamlara diqqət çəkir, bu zaman metodoloji olaraq sırf mətnin özündən çıxış edir. Hər dövrün ədəbi növ və janr müxtəlifliyini diqqətlə izləyən müəllif epik növün epik dastan-epik poema xəttində "salnaməçilikdən, şahnaməçilikdən xilas olan ədəbiyyatın" intibahın əlamət-işarəsi kimi görür. Hər bir mərhələnin model kimi təqdimində düşüncə tipinin dəyişməsini faktoloji əsaslarla izah edir, epik növün lirik növü üstələdiyi və ya əksinə olduğu məqamlarda mühit-müəllif-mətn (və ya mətn-müəllif-mühit) ardıcıllığının ədəbiyyat üçün nə qədər mühüm bir sxem olduğunu göstərir. İntibahın humanist mövqeyində rübainin bir janr kimi aktuallaşmasını üstündən ötüb gediləcək bir hadisə olmadığını vurğulayır, bədii təfəkkürün böyük mənzərəsinin kiçik detallarda gizləndiyini dönə-dönə uyğun misallarla şərh edir. Azərbaycan ədəbiyyatındakı intibah hadisəsinin Şərq-Qərb müstəvisində unikallığını romantizm-realizm paradoksu ilə izah edərkən üslub-metod-cərəyan sxeminin hələ ibtidai gücünə diqqət yetirir. İntibahın bütöv Azərbaycan ədəbiyyatı daxilindəki funksionallığına gəlincə, alimə görə Şərq və ayrıca Müsəlman intibahı müstəvisində tipoloji hadisə olan Azərbaycan intibahı adıçəkilən iki böyük müstəvidə intibahın dinamikasını müəyyən edən başlanğıcdır. İsa Həbibbəyliyə görə, Azərbaycan intibahı Nizami-Xaqani-Məhsəti üçbucağı modeli şəklindədir, Nizamin epikliyi, Xaqaninin ictimailiyi, Məhsətinin humanistliyi bu modeli təşkil edən mexanizmin adıdır.

Ümimiyyətlə, akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələlərinin hər birinə ayrıca bir sistem kimi baxır, bu sistemləri isə bir-biri ilə müxtəlif tipli əlaqələr quran böyük bir struktur-sistemə daxil olan struktur vahidlər kimi şərh edir. Hər sistemin özünə uyğun şəkildə müstəqil metodoloji mexanizmi olduğunu sezir, dövrün mətn vahidlərinin tələblərinə uyğun elmi münasibət göstərir, yəni hər dəfə, dönə-dönə bədii faktın bütün digər kateqoriyalardan bir addım öndə olduğunu vurğulayır. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatını, anadilli ədəbiyyat epoxasını, Həsənoğludan Füzuliyədək olan mərhələnin konseptual şərhinə keçməzdən əvvəl ədəbiyyatın milli düşüncənin tarixi xəttində mərhələ fərqləri yaratmaq potensialını nəzərə alır. Ədəbiyyatın istiqaməti, xarakteri dəyişirsə onun tarixin xronoloji sərhədləri içərisində sıxışdırılmış şəkildə qalmasına icazə vermək olmaz. Millilik, dövlətçilik ənənələri, coğrafi mənsubluğun düşüncəyə hakimliyi, dil faktoru amilləri anadilli ədəbiyyatın formalaşmasına təkan verən səbəblərdir, lirik ədəbiyyatın, qəzəlin janrlararası üstünlüyü, tuyuq, aşıq şeirinin aktivləşməsi nəticədir, bu, ədəbiyyatın ciddi milli janr strategiyası kimi diqqətdən yayınacaq məsələ deyil. Akademik dövrün içində başqa bir dövrün yetişdiyini konkret bir bədii mətnin içində, strukturda görə bilir, bunu növbəti mərhələni hazırlayan işarə-kodlar sistemi kimi təqdim edir. Füzulinin "Şikayətnamə"si haqqında dediyi "romantik üslubun şikayəti, realist meylin ədaləti" fikri alimin növbəti mərhələni erkən realizm kimi səciyyələndirməsinə hazırlıq məzmunu daşıyır.

Erkən realizmin ortaya çıxması üçün milli düşüncənin daxilində xəlqiləşmə parametrini ölçü vahidi kimi görür. İctimai-siyasi amillərlə yanaşı, ədəbi-mədəni proseslərdən doğan yeniləşmə ab-havasını Saib Təbrizinin "Hind səpkisi" modeli kimi dərk edir. Ədəbiyyatda xəlqiləşməni görmək mücərrəddən konkretə doğru gedən xətti təyin etməklə mümkün olur. Həyati-romantik-didaktik məzmunun forma dəyişikliyinə şərait yaratmasının və klassik ənənədən qopma mexanizminin klassik ənənədəki nəsihətçiliyin didaktik ədəbiyyatla yekunlaşması hadisəsi kimi izah edir. Məzmunda həyatiliyin formada süjetliliklə yekunlaşması, nəsrin müstəqil bədii ifadə formasına çevrilməsi "realizmin qapısının döyüldüyü" çağda qanunauyğun haldır. Didaktik ədəbiyyatın inandırıcılığını bədii təfəkkürün müdrikliyinin sübutunda görən akademikin erkən realizm konsepsiyası təfərrüatları ilə həll olunmuş nəzəri model kimi özünü doğruldur. M.P.Vaqifin "Görmədim" müxəmməsi bu dövrü müəyyən edən sxem-işarə kimi təqdim olunur, Füzuli-Vaqif-Mirzə Fətəli üçlüyü əslində, üç fərqli ədəbi-bədii mərhələnin zəncirvari ardıcıllığının yığcam nəzəri təsviridir. Ədəbiyyatın dəyişən "gündəliyi"nə, heca vəzninin sabit bir sistem halına keçməsinə, qoşma, gəraylı kimi janrlar vasitəsilə normativ şeir dilinin xalq şeir dili ilə əvəz edilməsinə diqqət çəkən alim dövrün mənzərəsini quru təsvirlərdə, informativ məzmunla vermir, detallarla yadda qalan nəzəri ümumiləşdirmə aparır. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına ikili münasibətin yaratdığı terminoloji dolaşıqlığı ortadan qaldırmaq niyyəti ilə İsa Həbibbəyli maarifçiliyin özünə multidisiplinar yanaşma göstərir, onu kompleks bir hadisə kimi nəzərdən keçirir. Ədəbiyyatı maarifçi düşüncənin dayağı kimi teatr və mətbuatla bərabər mövqedə görür. Hər yeni mərhələdə əvvəlki mərhələlərin ənənəsinin ikinci xətt kimi davamını izləyən alim maarifçilik çağında davam edən divan şeiri və təriqət ədəbiyyatı ənənələrinin içində təsəvvüf ideyaları ilə yanaşı, maarifçi ideyaların olmasının yeniləşmənin ikili standarları ilə bağlayır. Maarifçiliyin ideyadan hərəkətə modelini - Mirzə Fətəli Axundzadənin ədəbi yaradıcı siması ilə eyniləşdirir.XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı "Ağıl əsri"dir, müəllifə görə, maarifçi realizm ədəbi cərəyan adlandırıla biləcək struktural və konseptual mükəmməlliyə malikdir. Dram epoxasının klassik romantik şeir dövrünün inkarı üstündə qurulma mexanizmi kimi görür, realist nəsrinisə əvvəlki mərhələlərdə müxtəlif şəkillərdə təzahür edən amma bir qədər dağınıq səciyyə daşıyan nəsr ənənəsinin sabitləşməsi və təyinat qazanmasını isə yenidən yaranma prosesi kimi şərh edir. Akademik vurğulayır ki, ədəbiyyatın "köhnə cəmiyyətə" üsyan mövqedə dayanması satirik düçüncəni aktivləşdirir, satiranın müraciət obyektlərinin fərdidən ümumiyə keçidi XIX əsr ədəbiyyatının birinci yarısının ikinci yarısından fərqləndirməyə şərait yaradır. Realist-didaktik ədəbiyyatla yanaşı, romantik-didaktik ədəbiyyatın varlığını, amma hər ikisinin müvafiq məqsədlərinə uyğun şəkildə maarifçi tendensiyalara sahib olmasını dəqiqliklə müşahidə edir. Komediya və faciənin bütün paradokslarına rəğmən janr kimi eyni çağda yaranması və konkret təyinat ilə çıxış etməsi hadisəsinin arxasında da İsa Həbibbəyliyə görə maarifçi mövqeyin fərqli təzahür formaları dayanır. Maarifçi ədəbiyyatın obrazlarının tipoloji fərqlərini və genetik kodlarla ənənəyə bağlılığını həssas nəzəri məsələ kimi ədəbi dövrün izahında mühüm amil hesab edir.

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatını tam yeni hadisə kimi izləyir, "titanlar" dövrü adlandırır. Əvvəlki əsrin maarifçi hərəkatının güclənərək milli-demokrat hərəkata çevrilməsi, bədii mətnin içində Azərbaycanın coğrafi koordinatlarının dəqiqləşməsi, milli tarixi yaddaş ideyalarının (C.Məmmədquluzadə "Azərbaycan", M.Ə.Sabir "Fəxriyyə") görsənməsi dövrün təsbitinin arqumental təsdiqidir. Mollanəsrəddinçilik və tənqidi realizm sinonim anlayışlar kimi işlədən müəllif üçün azərbaycançılıq bu məktəbin ideya əsasını təşkil edir. Ədəbiyyatın məkan və zaman koordinatları, bədii şəraitinin tipikləşməsi ilə yanaşı, obrazın özünün də tipikləşməsi baş verir, nəticədə "kiçik adam"ların böyük əhvalatları şəklində yeni bir ədəbiyyat yaranırdı. Akademik bu kiçik detalların yaratdığı ədəbi-bədii fərqə diqqət çəkir, ədəbiyyatın yeniləşməsini kompleks hadisə kimi izləyir. "İdealla gerçəklik arasında təzaddan doğan" romantizm, Füyuzatçılar ədəbi məktəbi, romantizmin Azərbaycana xas tipoloji fərqləri, tənqidi realizmlə paralel şəkildə mövcudluğunun hər iki cərəyanda doğurduğu oxşarlıqlar, romantizmin gətirdiyi yeni janrlar, romantizmin ənənəvi xəttə bağlılığını üzə çıxardan neosufizmlə yanaşı, sentimental ovqata, naturalist cizgilərə sahib olması dövrün ideya-sənətkarlıq imkanlarını genişləndirən məqamlar kimi nəzərdən keçirilir.

Vahid yaradıcılıq metodu, proletar ədəbiyyat anlayışı, milli təmayülçülüyün proletar hegemoniyaya qarşı müqavimətini itirməsi, beynəlmiləlçilik - bütövlükdə sosialist ədəbiyyatı adı altında Azərbaycan ədəbiyyatının itməsinə, ədəbiyyatın öz estetik sərhədlərindən kənara çıxıb sosial alət və ya vasitəçi olmasını görür, amma bu ədəbiyyatın da daxili mərhələ təsnifatını verməklə, əslində, sosialist ədəbiyyat anlayışının altında dayanan tendensiyanın keçiciliyini, bu keçici şəraitdə yaxşı ədəbiyyat nümunələrinin üzə çıxartmağın vacibliyinə münasibət bildirir.

Ədəbiyyatın milli-mənəvi özünüdərk və istiqlal axtarışlarının sıxlıq və aktuallıq qazandığı dönəmi ayrıca mərhələ kimi təsnif edərkən sovet ədəbiyyatı və müstəqillik ədəbiyyatı arasındakı məsafəni bütün detalları ilə şərh edir, milli özünü dərk prosesinin dövrün poetik mətnlərində üzə çıxma şəkil və formalarını görür, sosialist realizmi və modernizm kimi əksqütblərin bir ədəbiyyatda birgə, yan-yana mövcudluğunu əsaslandırarkən faktlara istinad edir, funksional məzmununu açır, dövrün nəzəri təyinatında yerini və rolunu müəyyən edir. Üslub-metod-cərəyan çoxluğunun təsbitində potensial imkanlara malik bədii mətnlər varlığına diqqət çəkir. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı, Mühacirət ədəbiyyatı akademik İsa Həbibbəylinin diqqətindən yayınmır, ədəbiyyatın bütöv və tam şəkildə dərkinin onun ən kiçik vahidindən ən böyük epoxal təsvirinə qədər davamlı, sistemli və məqsədli təhlilinə söykəndiyini bilir.

Azadlıq hərəkəti-reallıq-ədəbiyyat xəttində formalaşan müstəqillik dövrü ədəbiyyatının sistem-təsvirini yaratmaq cəhdi Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyi tarixində çoxdan gözlənilən hadisədir. Hal-hazırda yaşanılan dövrün ədəbiyyatı haqqında nəzəri təsnifat aparmaq asan deyil. İsa müəllimin dinamik və konseptual nəzəri təsnifat modeli hal-hazırda davam edən bir mərhələ haqqında elmi təsəvvür yaratmağa imkan verir. Bu dövr ədəbiyyatının "çətin, ağrılı, lakin zəruri prosesləri keçərək çoxsəsli, çox metodlu ədəbiyyat kimi formalaşması" prosesinin içindəki irili-xırdalı detalları, ictimai məzmunu, forma yeniliklərini, sürətli inkişafı, kəmiyyət çoxluğunu və s. analiz edir, akademik səviyyədə son dönəmlərin mübahisəli məsələlərinə münasibət bildirir, çoxmetodluluğu təsdiq etməklə, nəinki ədəbiyyatı, elə ədəbiyyatşünaslığın özünü də sovet ideoloji qalıqlarından və postsovetizmin müasir nəzəri fikrə mane ola biləcək, bilginin qapalı və stabil monotonluğunu diktə edən tendensiyalarından təmizləyir. Eyni zamanda, poetik fikrin ənənəvi xəttindəki fərqləri, derformasiya elementlərini, ənənə və yeninin sintezinin spesifik modellərini nəzəri təhlilə cəlb edir, realist ənənələrin modernist, postmodernist istiqamətlərlə təmasından qazandığı yeni xarakter elementlərini neorealizm konsepsiyası şəklində yenidən işləyir. Bununla da, ədəbiyyat haqqında biliklər sisteminin yeniliklərə açıq, dəyişkən, eyni zamanda, konseptual olmasını təsdiqləyir, akademik örnək kimi elmi auditoriyada yeni istiqamətlər müəyyənləşdirir.

Akademik İsa Həbibbəylinin "Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri" monoqrafiyası elmi biliklərin dəyişən paradiqmalar müstəvisində özünü yenidən tanıma və təşkil etmə prinsiplərinə dayanan, ədəbiyyatın incəsənət hadisəsi kimi intiutiv və koqnitiv dərkinə əsaslanan, dərk olunan bədii faktın elmi-nəzəri ifadəsində statik təsvirçilikdən uzaq, sistemli, bütöv struktura üstünlük verən akademik qaynaqdır. Müasir dövrdə elmin dinamik inkişafı müşahidə olunur və onun məzmununda "mürəkkəblik təfəkkürü", "qeyri-xətti təfəkkür", "özünü təşkil edən koqnitiv sistem" və s. kimi terminlərə rast gəlmək mümkündür. Bir tərəfdən elmi idrakın immanent təkamül prosesinin mürəkkəbləşməsi baş verir, digər tərəfdən isə elmin cəmiyyətdə oynadığı rol keyfiyyətcə yeni məzmun kəsb etməyə başlayır. Akademik İsa Həbibbəylinin dövrləşdirmə konsepsiyasının məğzində dayanan əsas fikir budur ki, qloballaşma və mədəni inteqrasiya dövründə Azərbaycan xalqının milli dəyərlərinin qorunub gücləndirilməsi, klassik və müasir ədəbi əsərlərin çağdaş elmi səviyyədə tədqiqi və təqdimi, milli ədəbiyyatın ardıcıl və bütöv sistem kimi şərhi ədəbiyyatşünaslıq elminin əsasını təşkil etməlidir.

Maral YAQUBOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2019.- 21 dekabr.- S.20-21;22