İbrahim Tahirin Xəyyamdan tərcümələri

Zəngin ədəbi irsə malik, yaradıcılığında klassik ədəbiyyatın ənənələrini yaşadan istedadlı şairlərimizdən biri də İbrahim Tahir Məşədi Əbdül oğlu Musayevdir (1869-1943). O, Şuşa şəhərində dünyaya gəlmiş, Qarabağ ədəbi mühitinin yetirməsi olmuşdur. Gəncliyində ticarətlə məşğul olan İ.Tahir XX əsrin əvvəllərində Bakıda nəşr olunan əksər qəzet və jurnallarla əməkdaşlıq əlaqələri yaratmış, mətbuatda ardıcıl olaraq şeirləri, publisistik məqalələri ilə çıxış etmişdir. Şair lirik şeirlər yazır, şeir və məqalələrində geriliyi tənqid edir, həmvətənlərini tərəqqiyə, maarifə çağırır, milli istiqlal arzularını tərənnüm edirdi. Onun çoxsaylı yazıları "Şərqi-rus", "Molla Nəsrəddin", "İrşad", "Füyuzat", "Tərəqqi", "Sədayi-həqq", "Dəbistan", "Yeni kənd" və başqa mətbuat orqanlarında dərc edilmişdir. Maraqlıdır ki, İ.Tahir bir sıra məsələlərə münasibətdə əks mövqedə dayanan Cəlil Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" və Əli bəy Hüseynzadənin "Füyuzat" jurnallarında yazıları ilə çıxış edir, hər iki redaksiya əməkdaşları ilə dostluq əlaqələri saxlayırdı. Onun C.Məmmədquluzadə ilə dostluğuna dair maraqlı faktlar mövcuddur. Xalqı milli birliyə, həmrəyliyə çağıran şair millətin ziyalılarını bir-birinə yaxınlaşdırmağı, aralarında mübahisə düşərkən onları barışdırmağı özünə borc bilirdi.

XX əsrin əvvəllərində əsl milli ziyalı kimi yetişmiş İbrahim Tahir sovet dövründə yaşadığı 23 il ərzində, demək olar ki, unudulmuş, onun əsərləri mətbuatda işıq üzü görməmişdir. Bunun əsas səbəbi onda idi ki, şair bir çoxları kimi yeni quruluşu mədh edən şeirlər yazmamış, ömrünün son çağlarında əsasən lirikaya meyl etmişdir. İbrahim Tahir dövrünün yetişdirdiyi milli ziyalılardan biri olmuşdur. O, 1905-1906-cı illərdə Qarabağda, Azərbaycanın digər bölgələrində cərəyan edən hadisələrə qələmi ilə cavab vermiş, şeirlərində təpədən dırnağa qədər silahlandırılmış erməni faşistlərinin dinc müsəlman əhalisinə qarşı cinayətlərini ifşa etmiş, vətən övladlarını birləşərək doğma yurdu xilas etməyə çağırmışdır. Təbii ki, belə bir şair əgər sovet dövründə milli ruhda, milli istiqlal mövzusunda əsərlər yazsaydı, nəinki çap etməzdilər, hətta onu represiyaya məruz qoyardılar. Həmin dövrdə yaşamış, Qarabağ ədəbi mühitinin yetirməsi Nəcəfqulu bəy Şeyda 1924-cü ildə yazdığı qeyri-mətbu şeirlərindən birində sovet rejimi tərəfindən söz azadlığının tamamilə aradan götürüldüyünü, zorakılığın, repressiyaların baş alıb getdiyini tənqid atəşinə tutmuşdur. Şair "Mətbuat bülbülü"nə xitabən nə üçün onun səsinin gəlmədiyini soruşur və bülbülün adından cavab verir ki, indi sözün düzünü demək mümkün deyil, çünki haqq söyləyənləri cəzalandırır, həbsxanaya salırlar:

İndi hürriyəti-kəlam yedəklənibdir,

Həq söyləyən təhdid ilə qorxunur,

Cəbrən, zorən ağzıbirə soxulur,

Doğru gedir, əgri güllər toxunur,

Çirkin əğyar gör nə qəşənglənibdir.

Belə bir şəraitdə İ.Tahir ictimai-siyasi, milli mövzulara toxunmayaraq lirik şeirlər yazmağa üstünlük vermişdir. Şair böyüyüb boya-başa çatdığı, təlim-təhsil aldığı dövrün, mühitin təsiri altında klassik ədəbi irsə bağlı adam olmuş, əsərlərini də klassik üslubda yazmışdır. Ümumiyyətlə, XX yüzilliyin 20-30-cu illəri mədəniyyət, ədəbiyyat tariximizdə çox maraqlı dövrdür. Bir tərəfdən klassik irsi, muğamı, tarı ortadan götürməyi tələb edən gənc proletar şairlər meydan sulayır, digər tərəfdən isə mütərəqqi yeniliyi qəbul edən, lakin yeni poeziyanın, sərbəst şeirin deyil, yalnız klassik ədəbiyyatın tərəfdarı olan, klassik janrlarda əsərlər yazan nisbətən yaşlı nəslin nümayəndələri öz yaradıcılıqlarını davam etdirir, "zamanın tələbi ilə ayaqlaşa bilmədikləri" üçün əksər hallarda mədəniyyətdə, ədəbiyyatda cərəyan edən hadisələrə seyrçi münasibətdə qalmağa məcbur olurdular. İbrahim Tahir təbii ki, bu sonunculardan olduğuna görə dövrün ədəbi prosesindən kənarda qalmış, onu Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul etməmişlər. Onun müasiri olan şairlərdən oxşar taleyi yaşayanlar az olmamışdır. Bakı ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndəsi, "Məcməüş-şüəra" ədəbi məclisinin üzvü Məşədi Azər Buzovnalı ana dili ilə bərabər, fars, cığatay (orta əsrlər özbək ədəbi dili) dillərində, klassik Şərq şeiri üslubunda əsərlər yazmış, eyni zamanda, Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" poemasının bir hissəsini, Sədi Şirazinin "Gülüstan"ından bir neçə hekayəti, "Bustan"dan birinci üç babı, Firdovsinin "Şahnamə"sindən bir neçə dastanı, Xaqani, Hafiz və Xəyyamın əsərlərindən seçmələri dilimizə tərcümə etmişdir. Ədib dünya ədəbiyyatı incilərindən "Kəlilə və Dimnə"ni, "Yusif və Züleyxa" əsərini nəzmə çəkmişdir. Sovet hakimiyyətinin ilk onilliklərində "zamanın nəbzini tutan", sovet quruluşunu tərənnüm edən əsərlər yazmadığından onun əsərləri uzun müddət diqqətdən kənarda qalmış, son illərdə çap edilmişdir.

Lakin XX əsrin 20-30-cu illərində Şərq dillərini, klassik poeziyanı gözəl bilən, əruz vəznində əsərlər yazan İbrahim Tahir kimi ziyalılar hələ sovet rejiminə, dövrün yaradıcı orqanlarına lazım idi. Şərqin, o cümlədən, Azərbaycanın böyük klassiklərinin yubileyləri təntənəli surətdə keçirilirdi və bu münasibətlə böyük sənətkarların əsərlərini yüksək səviyyədə tərcümə edən şairlərə ehtiyac var idi. 1934-cü ildə Sovet İttifaqında, o cümlədən, respublikamızda Firdovsinin 1000 illik yubileyi keçirilmişdir. Bu dövrdə İ.Tahir Firdovsi yaradıcılığı ilə ciddi məşğul olmuş, "Şahnamə" əsərinin bir sıra dastanlarını ("Rüstəm və Söhrab" dastanı, "Səd Vəqqasın İrana hücumu", "Qubad ilə Məzdək dastanı" və s.) uğurla tərcümə etmişdir. 1934-cü ildə Ruhulla Axundovun elmi redaktorluğu ilə Azərnəşr tərəfindəın 5000 tirajla nəşr edilmiş "Şahnamə"nin "Zöhhak və Gavə", "Səyavuş" dastanlarının bədii tərcüməsi də ona həvalə edilmişdi (həmin tərcümə 2018-ci ildə "Elm və Təhsil" nəşriyyatında yenidən çap edilmişdir).

İbrahim Tahir Musayevin şəxsi arxivi ilə tanış olduqda onun istedadlı şair olmaqla bərabər, həm də klassik ədəbiyyatın məhsuldar tərcüməçisi olduğunu görmək mümkündür. İ.Tahirin tərcüməçilik fəaliyyətinə nə zaman başladığını deyə bilmərik. Lakin şairin Salman Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində saxlanan külliyyatını nəzərdən keçirdikdə görürük ki, ədib ötən əsrin 30-cu illərində aktiv surətdə tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş və onun tərcümələrinin mühüm hissəsi rəsmi orqanların sifarişi ilə həyata keçirilmişdir. Bu bir daha təsdiq edir ki, İ.Tahir ədəbi ictimaiyyət arasında tərcüməçi kimi tanınırdı. Şairin şəxsi arxivində onun mühüm dövlət sifarişlərini yerinə yetirərək tərcümələr etməsi barədə sənədlər vardır (təəssüf ki, bu sənədlər onun bu sahədə gördüyü işlərin az bir hissəsinə aiddir). 13 noyabr və 30 dekabr 1932-ci il tarixlərində İ.Tahirə verilmiş sənədlərdə ondan Firdovsinin "Şahnamə"sinə daxil olan "Gavə" dastanının 1168 misra həcmində tərcüməsinin təhvil alındığı göstərilir.

XX əsrin 30-cu illərində istedadlı şair-tərcüməçi İ.Tahir Şərq ədəbiyyatının görkəmli klassikləri Ömər Xəyyam, Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Hafiz Şirazi, Əlişir Nəvai və başqalarının əsərlərini tərcümə etmişdir. Arxiv sənədlərindən onun 1939-cu ilin fevral ayından həmin ilin 28 avqustuna kimi Nizami Gəncəvinin "Məxzənül-əsrar" əsərini tərcümə etdiyi məlum olur. Nizami adına Ədəbiyyat və Dil institutunun direktor müavini Məmməd Arifin İbrahim Tahirə ünvanladığı 16 yanvar 1939-cu il tarixli məktubunda deyilir: "Yoldaş İbrahim Tahir! Nizami adına Ədəbiyyat və Dil institutu tərəfindən Nizaminin "Məxzənül-əsrar" poemasının hərfən tərcüməsi sizə tapşırılır. Müqavilənin rəsmən düzəlməsini gözləmədən başlamaq rica olunur". Bu sifarişi aldıqdan sonra dərhal əsərin tərcüməsinə başlayan İ.Tahir həmin ilin 9 fevralında 1034 misra, 14 mayında 1019 misra, 14 iyununda 1246 misra, 28 avqustunda isə 338 misra həcmində "Məxzənül-əsrar"dan etdiyi tərcümələri rəsmi qaydada sifarişçiyə təhvil vermiş və bunun müqabilində qəbz almışdır.

İbrahim Tahir Musayevin şəxsi arxivinə daxil olan qovluqlarda onun Xaqani, Məhsəti, Yəğma, Hafiz, Nəvai və Xəyyamdan etdiyi çoxsaylı tərcümələr toplanmışdır. Şairin dörd dəftərdə köçürülmüş böyük fars şairi Ömər Xəyyamdan etdiyi tərcümələr diqqəti cəlb edir. Bu dəftərlər göstərir ki, İ.Tahir Ömər Xəyyamın rübailərinin tərcüməsinə ciddi yanaşmış, bir şeiri bəzən bir neçə variantda dilimizə çevirmiş, misraların üzərində çoxsaylı dəyişikliklər etmişdir. İ.Tahirin tərcümə edilən hər bir rübaidən öncə farsca orijinalı verməsi çevirmənin keyfiyyətini dəyərləndirməyə imkan verir.

İstər Şimali, istərsə də Cənubi Azərbaycanda Ömər Xəyyam rübailərinin dəfələrlə dilimizə tərcümə edilməsi Azərbaycan oxucusunun böyük fars şairinin yaradıcılığına olan hörmət və məhəbbətinin göstəricisidir. 2016-cı ildə Ömər Xəyyam rübailərinin tanınmış şair Kərim Məşrutəçi Sönməz tərəfindən dilimizə tərcümə edilərək Təbrizdə nəşr etdirilməsi bu marağın hələ də sönmədiyini göstərməkdədir.

İbrahim Tahir tərcümələrini nəzərdən keçirdikdə görürük ki, o, Xəyyam rübailərinin məzmun və vəznini saxlamağa çalışmış, onların Azərbaycan oxucusu üçün aydın səslənməsinə fikir vermişdir.

Qiyasəddin Əbülfəth Ömər ibn İbrahim əl-Xəyyam Nişapuri 1048-ci ilin 18 mayında dövrün elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Nişapurda dünyaya gəlmişdir. İlk təhsilini burada almış, tanınmış alim və ruhani Nəsrəddin Şeyx Məhəmməd Mənsurun şagirdi olmuşdur. Ömər Xəyyam biliklərini genişləndirmək, elmlərə daha dərindən yiyələnmək məqsədi ilə Səmərqəndə, sonra Buxaraya yola düşür. Buxarada 20 il yaşayan alimin şöhrəti geniş yayılır. Oradan İsfahana gedən Ömər Xəyyam Səlcuqlu hökmdarının vəziri, "Siyasətnamə" əsərinin müəllifi Nizam əl-Mülklə yaxınlaşır. Ömər Xəyyam Səlcuqlu hökmdarı Sultan Məlik tərəfindən İsfahanda tikilmiş rəsədxanaya 18 il rəhbərlik edir. Bu illərdə alim Müəyyəd əl-Mülkün sifarişi ilə "Novruznamə" əsərini yazıb başa çatdırır. Bu əsərdə onun tərəfindən tərtib olunub, dəqiqliyinə görə bu gün də əhəmiyyətini itirməmiş günəş təqvimi 1079-cu ildə rəsmən qəbul edilmişdir. Həmin dövrdə Xəyyam riyaziyyata aid ən mühüm əsərlərindən birini - "Evklidin kitabındakı girişdə olan çətinliklərin şərhi"ni yazır. 1091-ci ildə o, fəlsəfəyə dair "Mövcudluq haqqında risalə"sini tamamlayır. Bütövlükdə alimin beş fəlsəfi risaləsi dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Ömər Xəyyam 1131-ci ilin 4 dekabrında vətənində, yoxsulluq içində vəfat etmişdir.

Qeyd edək ki, sağlığında dövrünün görkəmli riyaziyyatçısı, astronomu, filosof-alimi kimi tanınan Ömər Xəyyamın şeirləri onun ölümündən xeyli sonra geniş oxucu kütləsinə məlum olmuşdur.

Xəyyamın şeirlərində həyatın, kainatın sirlərini dərk etməyə, hər şeyin əsl mahiyyətini bilməyə çalışan alim-şairin düşüncələri əksini tapmışdır. Xəyyamın şeirləri heç kimin qarşısında baş əyməyən, mövhumatçı və xurafatçı din xadimlərini ifşa edən, sözün həqiqi mənasında azadfikirliliyi təbliğ edən bir mütəfəkkirin əsərləridir. Ümumiyyətlə, rübai janrı klassik Şərq poeziyasında hər zaman fəlsəfi, elmi düşüncələrin meydanı olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, İbn Sina, Nəsrəddin Tusi kimi böyük alimlər də rübai yazmışlar.

Xəyyam rübailərində (orasını da qeyd edək ki, şairə aid edilən rübailərin bir çoxu sonradan başqa müəlliflər tərəfindən yazılmışdır; tədqiqatçılar uzun müddətdir ki, Xəyyamın yazdığı orijinal rübailəri ayırd etməklə məşğuldurlar) onu əhatə edən dünyaya dialektika nöqteyi-nəzərindən baxmağa çalışır. Onun həyata dialektik baxışına nümunə: Bir zamanlar bir gülüzlü gözəl olmuş, o vəfat etdikdən sonra torpağa qarışmış, bu torpaqdan kuzə düzəltmişlər, biz də hazırda həmin kuzədən şərab içirik.

İbrahim Tahir Xəyyamın fikir dünyası ilə bərabər, onun rübailərinin vəzn və qafiyəsini də saxlamağa çalışmışdır:

Qaldır qədəhi səbu ilə, ey məhru,

Get səbzəliyi gəzib də gör arxda su.

Bu çərxi-fələk xeyli gözəllər bədənin,

Yüz dəfə piyalə yapdı, yüz dəfə səbu.

Rübailərində Xəyyam tez-tez vurğulayır ki, bu kainat, həyatımız bizdən çox-çox əvvəllər mövcud olan qanunlar əsasında yaranmışdır və mövcuddur. Hər şeyin səbəbi vardır. Materiya formasını dəyişsə də, mahiyyəti dəyişməz qalır. Onun rübailərindən biri İ.Tahirin tərcüməsində belə səslənir:

Bizdən irəli olubdu çox leylü nahar,

Bir karə görə fələk dönüb də dolanar.

Toprağa qoyan zaman qoy ahəstə qədəm,

Bir mahvəşin o yerdə yatmış gözü var.

Humanist mütəfəkkir olan Ömər Xəyyam insanlara ömrün hər gününün, dəqiqəsinin qədrini bilməyi, keçmiş və gələcək barədə həyəcanlı fikirlərdən uzaq durmağı, həyatı mümkün qədər xoş keçirməyi məsləhət görür. İ.Tahir onun bu məzmunlu rübaisini belə tərcümə etmişdir:

Keçmiş bu qədər, keçən günü eyləmə yad,

Etmə yarın ölməmişdən əvvəl fəryad.

Xatırlama keçmiş, gələcək vaxtları,

Hər ləhzə xoş ol, ömrünü etmə bərbad.

İbrahim Tahirin tərcümələrinin əlyazmalarını nəzərdən keçirdikdə ğörürük ki, o, fars dilini yaxşı bilmiş, Ömər Xəyyamın fəlsəfi fikirlərini, məzmun və formanı mümkün qədər saxlamaqla, oxucuya anlaşıqlı şəkildə, aydın bir dillə çatdırmaq istəmişdir. Lakin onun bütün tərcümələri eyni dərəcədə uğurlu olmamışdır (ədalət xatirinə deməliyik ki, biz şairin tərcümələrini onun arxivindən götürmüş, əlyazmalarından köçürmüşük; ola bilər ki, bu tərcümələr kitab halında çap edilsəydi, şair onların üzərində daha çox işləyər, uğursuz tərcümələri çıxarardı).

İbrahim Tahirin tərcümələri XX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycanda tərcümə ədəbiyyatı barədə daha ətraflı fikir söyləməyə imkan verir.

Paşa ƏLİOĞLU

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini

525-ci qəzet.- 2019.- 25 dekabr.- S.22;23.