Təsdiq və inkar

Artur Şopenhauerlə Məhəmməd Hadiyə müqayisəli baxış

"Əgər diqqətlə fikir versən, görərsən ki, dünyanın ən böyük filosofları milliyyətcə ya alman olublar, ya da yəhudi. Əksər alman filosofları idealist, əksər yəhudi filosofları isə materialist olublar".

Rəhmətlik akademik Məmməd Cəfər müəllimlə olan söhbətlərimdən.

"...Bunu atama deyəndə güldü. Dedi ki, belə bir lətifə var. Deyir, bütün millətlər yığışıb dünyanı bölüşdürürdülər. İngilislər suyu götürür, ona görə də dörd bir tərəfləri sudur. Ruslar torpağı götürür, ona görə də əraziləri belə böyükdür, çox böyükdür. Yəhudilər əllərinə hər nə keçirsə dəmir, taxta, daş, ağac götürürlər, elə ona görə də həmişə varlı olublar. Hər şeyi elə ancaq maddiyyətdə görüblər. Almanlar isə göyü götürürlər. Elə ona görə də həmişə Allahla mübahisə edirlər.

- Ay ata, bəs biz nəyi götürmüşük?

- Biz?.. Biz heç nəyi götürməmişik. Götürdüklərimizi də itirmişik. Elə itirə-itirə də gedirik".

Rəhmətlik atamla olan söhbətlərimdən.

Mən elə bu qəzetdə 01.10.2010-cu ildə "Yaşıl qaranlıqlar içində göy işıqlar" adlı bir məqalə yazmışdım. Böyük alman filosofu Artur Şopenhauerlə Məhəmməd Hadini müqayisələndirib fikirlərində, dünya görüşlərində, daha doğrusu, dünyanı qavramalarında nəinki böyük yaxınlıq, hətta tam eyniliklər də görmüşdüm. Və bu eyniliklərdən kifayət sayda misallar da gətirmişdim və onu da, xüsusi olaraq qeyd etmişdim ki, "Sanki Məhəmməd Hadi Artur Şopenhauerin "dünya iradə və boş təsəvvür kimidir" adlı əsərini götürüb nəzmə çəkmişdi". Nə zamansa gələcəkdə bu hər iki mütəfəkkiri müqayisələndirib bunları paralel tədqiq etməyi, mənim doktorluq dissertasiyamın elmi məsləhətçisi, böyük alimimiz Məmməd Cəfər müəllim və bir də həmin əsərimin rəsmi opponenti olan böyük və unudulmaz alimimiz Əziz Mirəhmədov məsləhət görmüşdü. Amma hər ikisi başqa-başqa mənalarda bunu demişdilər. Mən isə hansı alimin nə demək istədiyini çox-çox sonralar başa düşdüm. Və hansı alimin haqlı olduğunu bilmədim. Heç indi də bilmirəm.

Bu barədə bir qədər sonra. Bəs özünüz niyə bu barədə tədqiqat işi aparıb Şopenhauerlə Hadini paralel götürmürsünüz? - deyə soruşanda hər ikisi: "Ay oğul, bizim daha o vaxtımız keçdi. Həm də, bizdə daha o güc qalmayıb. Maşallah, sən cavansan, öhdəsindən gələrsən" demişdilər. O zaman mənim 33-34 yaşım olardı. Heç mən də məşğul olmadım. Elə o ölkə sənin, bu ölkə mənim. O qədər diplomatik xidmətdə oldum ki... (Əlbəttə, sual oluna bilər ki, diplomatiya hara, romantika hara? Amma diqqətlə fikir versən, görərsən ki, diplomatiyanın özündə də gizli bir romantika var. Amma alman romantikası yox, Hadinin romantikası var. Xarici ölkələrdə biləndə ki, sənin də "millətinin imzası digər millətlərin imzası ilə bir yerdə"dir, elə bu hiss bütün dünya kədərini pessimizmi üstələyir) bir də baxıb gördüm ki, indi mən özüm onların mənə vaxtilə dedikləri yaş həddinə gəlib çatmışam...

Məmməd Cəfər müəllim deyirdi ki, Məhəmməd Hadinin fikirləri Şopenhauerin bütün fikirləri ilə tam üst-üstə düşür.

Mən bildiyim qədər Hadi alman dilini bilmirdi. O, bunu oxuya bilməzdi. Şopenhauer də Hadini tanıya bilməzdi. Çünki 1860-cı ildə dünyasını dəyişəndən 19 il sonra Hadi dünyaya gəlib. Mən isə, Məmməd Cəfər müəllimin məsləhəti ilə bir müddət belə paralel tədqiqat işi ilə məşğul oldum. Amma axıra çatdıra bilmədim. Hətta yazılarımın birində onu da demişdim ki, "Əgər ruh deyilən anlayış varsa, görünür, Şopenauherin ruhu Hadiyə keçib". Onu da yazmışdım ki: "Görünür, 1910-cu ildə Hadinin Türkiyədə olduğu illərdə, Tofiq Fikrətlə, Rza Tofiqlə dostluq etdiyi vaxtlarda onlar bu əsəri Hadiyə danışıblar. Ola bilsin ki, onların Hadiyə təsiri olub. Və yəqin ki, onlar alman dilini bilirdilər". Əlbəttə, bu, mənasız sözdür. Onlar durub bu boyda əsəri Hadiyə danışmayacaqdılar ki. Hadi də bunu türkcədən oxuya bilməzdi. Ona görə ki, Şopenhauerin adıçəkilən əsəri 1947-ci ildə türk dilinə tərcümə olunub. O zaman bu barədə tədqiqat işi apara-apara bir müddət Məmməd Cəfər müəllimin dedikləri ilə tam razılaşmışdım. Kifayət qədər misallar da gətirib müqayisələndirmişdim. Və bunların hər ikisinin tamamilə eyni fikir olduqlarını da demişdim. Bu eyniliyi görüb dəhşətə gəlmişdim. İnsanların çıxılmazlığını, əlacsızlıqlarını, bu dünyada heç bir işıq üzü görmədiyimizi, əzabımızı, fəryadımızı, müsibətlərimizi... və ən nəhayəti, insan olmağın zülm olmasını zülmlə başa düşmüşdüm. Bu fikirləri özümdən qovmağa çalışsam da, mümkün olmadı. Çox gec idi. Hadi artıq içimə hopmuşdu. Məhəmməd Hadini mənə Məmməd Cəfər müəllim sevdirib bu xəstəliyə yoluxdurmuşdu.

Məmməd Cəfər müəllimin dediklərinə istinadən, başa düşmüşdüm ki, Hadi Şopenhaueri oxumadan, bilmədən daxilən hiss edirdi. Onun bədbin, pessimist fikirlərini, yazdıqlarını oxumadan dərk edirdi, qavrayırdı, təhtəlşüur hiss edirdi. Özü də bilmədən onu təsdiqləyirdi.

Əziz müəllim isə, bunun tam əksini deyirdi. O deyirdi ki, hər ikisini diqqətlə oxu, dəfələrlə oxu, bir də oxu. Onda görəcəksən ki, Hadi yazdıqları ilə sanki Şopenhauerlə mübahisə edir, onu tam inkar edir, onunla razılaşmır. İndi də əks istiqamətdə tədqiqat işi aparmağa başladım. Onda da gördüm ki... Məsələn, götürək "İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah poeması"nı. Əsərdə başdan-başa qaranlıq və ümidsizlik, fəryad və çıxılmazlıq təsvir olunur. Amma əsərdə düşdüyümüz bu vəziyyətə qarşı biganəlik, laqeydlik təsvir olunmur. Əksinə, insanların mübarizliyi təsvir olunur. Şopenhauerdə isə, bunun tam əksi. İnsanların hər bir çətinliyə qarşı laqeyidliyi, biganəliyi mübarizsizliyi deyilir. Şopenhauer deyir ki, insan mübariz deyildir, o, bütün çətinlikləri, çıxılmazlığı şüurla qəbul edir, bunu təbiətin qanunu kimi qəbul edir. Etiraz insanın ağlına gəlmir.

Amma Hadi əsərdə kölgəli baxışlı naşad üzlü insanların mübarizəsini təsvir edir. Bəs, insanların bu sonu görünməyən mübarizəsi kiminlədir? Əlbəttə, insanın özü olan insanla. İnsanın öz bəşər növü ilə mübarizəsi. Bəs, onda ən sonda kim qələbə qazanır? Əlbəttə, insan. Bəs, sonda kim fəryad çəkib məğlub olur? Yenə də, insan. Deməli:

"Bu insanlar ki, qardaşdır və lakin yad şəklində,

Ədavət daima vardır məhəbbət ad şəklində".

Demək:

"Bununla böylə qardaş-qardaşın olmaqda cəlladı"dır?

Əlbəttə.

Demək, Hadiyə görə insan insanla mübarizə aparır, insan insanla döyüşür, insan insanı məhv edir. Həyat mübarizədir. (Bəlkə müharibədir?) Mübarizə aparmadan yaşamaq mümkün deyil. Bu mübarizə isə, bu dünyanın ən son ucuna qədər də davam edəcəkdir. Şopenhauerə görə isə, bu, belə deyil. İnsan insanla mübarizə aparmır. Həyat insanların bir-biri ilə mübarizəsi deyildir. Ümumiyyətlə, həyat mübarizə yox, müqavimətdir. Nəyə müqavimət? İnsan dünyanın Allah tərəfindən qoyduğu qanunlarına, həyat hadisələrinə qarşı müqavimət göstərir. Bu qanunlar bu gözlənilən həyat hadisələri isə insanlıqdan çox-çox əvvəl yaranıb. Bu qanunlar, hadisələr insanlar üçün yox, şüursuz heyvanlar üçün yaranıb. İnsan isə, bura hardansa gəlmədir. Gəlib və qanunlara qarşı iradə göstərir. Əslində, buna heç iradə də demək olmaz, müqavimət göstərir. Çünki yaşadığımız bu dünya insanlar üçün yaddır. Yaradılan hər bir şey insan mövcudiyyətinə ziddir, ona qarşıdır.

"Aya, bunu kim atdı yuvarlatdı cahana

Yol tapmadın, ey əql, bu əsrari-nihanə!"

İnsan bu dünyaya yol azıb gəlib. İnsan görür ki, dünya onun istəklərinə qarşıdır. O da, bu dünyanı özü istədiyi şəkildə qurmağa çalışır.

Bu iki mütəffəkirin fikirləri elə ilk oxunuşdan eyni, dəqiq araşdırılıqda isə, fikir ayrılığı tam aydınlığı ilə nəzərə çarpır.

Hadiyə görə, insan öz istədiyi uğrunda çalışır və öz istədiyini bilir. O, bəşərlə mübarizə aparır. Bu uğurda zəhmət çəkir, zülm çəkir. (Şopenhauerə görə, insan nəyə nail olur? - heç nəyə).

Axı, bu dünyanı dəyişmək mümkün deyil.

"Yerin üstündə insan oğlu insan çox çalışqandır,

Əzəl gündən bəri zəhmətlərə pək çox alışqandır".

Şopenhauersə deyir, insan nə istədiyini özü də bilmir.

Görmədiyi, bilmədiyi ilə mübarizə aparır. Halbuki bu mübarizənin mənasız olduğunu ən sonda özü də anlayır, dərk edir. Və öz bədbəxtliyini başa düşür, dərk edir. İnsan fəcih məxluqdur, çünki insanın ağlı, şüuru, düşüncəsi, onun qənimi, ən böyük düşməni isə arzusudur, istəyidir. Və insan arzularının əsiri olduğuna görə də ən acgöz məxluqdur.

Hadiyə görə, insanın bütün çalışmağı, həyatla mübarizəsi, azadlığa çıxmaqdan ötrüdür. Çünki insan azad deyildir. İnsan bu dünyada əsarətdədir. Ana bətnindən, ta qəbr evinə qədər insan əsarətdədir (Əgər insan bunu dərk edirsə, onda necə, hansı yolla azadlığa çıxmaq istəyir? Axı bu, mümkün deyil).

"Rəhyabi nicat olduğu eyvah şu bədbəxt

Tif ilə bərabər doğuyor qeydi əsarət".

Şopenhauersə bəşəriyyətə sual verir:

"Məgər insan həqiqətənmi azad olmaq istəyir? Dərhal da cavab verir: - Xeyr, insan azad olmaq istəmir. Çünki mütləq azadlıq tənhalıqdır. İnsan isə tənha yaşaya bilmir. Mütləq tənhalıq həyatı mənasızlaşdırır. Demək, azadlıq heç kimə lazım deyil". Şopenhauerə görə, xoşbəxtlik və azadlıq başqa-başqa məfhumlardır. Və insan bunların nədən ibarət olduğunu bilmir. Bəs, insan xoşbəxt olmaq istəyirmi? Xeyr, insan xoşbəxt olmaq istəmir. Əgər, insan xoşbəxt olmaq istəsəydi, özünə din adlı qanun yaradıb bütün yaşadığı dövr ərzində öz əməllərinə buxov, hərəkətlərinə nəzarət, şüuruna hədd qoymazdı. Din insanın azadlığını əlindən alır. Onda, əgər insanda ən sonuncu məqsəd həzdirsə, niyə onda insan öz həzzindən imtina edir? Demək, insan öz həzzini din adı altında buxovlayır. Şopenhauer dindar adam olmayıb, qətiyyən yox. Amma dinlərlə maraqlanıb. Xüsusilə də, buddizm ilə. Amma Allaha inamı böyük olub, çox böyük olub. Şopenhauerə görə, dinin Allahla heç bir əlaqəsi yoxdur. Din bir əxlaq kodeksidir. Və insanların öz günahlarına bəraət qazandırmaq üçün bir vasitədir. Din sadəcə olaraq, insan acgözlüklərinin qarşısını almaqdan ötrü yaradılan səddir. Şopenhauer deyir: "İnsan öz acgözlüyünə arzu adı qoyaraq yaşayır. Əslində, arzu özü də yoxdur. Acgözlük var. Bu dünyada həqiqət yoxdur, yalan var".

"Həqiqəti görürüz biz xəyal şəklində,

Hidayəti oxuruz həp zəlal şəklində".

Şopenhauer deyir: "Bu dünyada bircə yalan danışan məxluq varsa, o da insandır. Yalan acgözlükdən yaranır. Yalan, insanların arzularına çatmaqdan ötrü bir vasitədir. İnsan arzularına çata bilməyəndə, istəklərini ala bilməyəndə, dünyaya müqavimət göstərə bilməyəndə intihara üz tutur. Əgər xoşbəxt və azad yaşamaq istəyirsənsə, bütün arzularından əl çək". Arzu və istək insanın bədbəxtliyidir (Elə buna görə də bəzən Şopenhauerə Qərbin ilk buddisti deyirlər). İnsan materiyanın xəstəliklərindən əmələ gələn məxluqdur. Bu dünya isə xəstələrin hospitalıdır. Və bu hospitalda sağalmaq mümkün deyil.

Amma Hadiyə görə, insan yaranışından elə bir məxluqdur ki, o, arzusuz yaşa bilməz. Çünki:

"Fikrim yaşıyor məniyi-rənalar içində

Ruhum uçuyor cənnəti-ülyalar içində"

Belə oldu ki:

"Mən bir diriyəm, etdi məni dəfn təsadüf

Zində görünən bir sürü mövtalar içində".

Hadi isə, bildiyim qədər, müharibə vaxtı ordudakı müsəlman alayında mollalıq vəzifəsini icra edib. Amma çox qəribədir, içkiyə də meylli olub. Bunu Hüseyn Caviddən tutmuş, Abdulla Şaiqə qədər, xatirələrdən oxumuşuq. Amma Allaha inanan adam olub.

Milli və vətənpərvərlik məsələlərində isə, Şopenhauerlə Hadi heç ümumiyyətlə müqayisəyə gəlməz. Çünki Şopenhauerin mənsub olduğu xalq, millət, milli problemlərdən çox-çox uzaq olub. Hər halda Şopenhauerin yaşadığı dövrdə onun xalqının milli problemləri olmayıb. Hadi də isə, bu problemlər bir kitaba belə sığmazdı. Hadi millətçi, vətənpərvər olub. Belə məsələlərdə Hadi yanıb kül olub, cızdağı çıxıb. Allah bizi belə kül olmaqdan qorusun. Bəlkə də Şopenhauerə vətən, torpaq problemləri haqqında danışsa idilər, qəhqəhə çəkərdi, Hadi isə hönkürüb. Bəlkə də, Şopenhauerə itirilmiş torpaqlar haqqında danışsa idilər, o gülərdi, Hadi isə ağlayıb. Bəlkə də, Şopenhauerə dil haqqında danışsa idilər, o gülümsəyərdi, Hadi isə qəhərlənib.

İsfəndiyar VAHABZADƏ

525-ci qəzet.- 2019.- 25 dekabr.- S.18.