Filosofun ağrısı

esse

Hər insan həyatı boyu mütləq ağrı ilə üzləşməli olur. İlk "görüş" nə vaxt, necə baş verir, bunu çoxları xatırlamır. Ən azından onun bu maddi dünyaya gəlişi bir ağrıdır.

Ağrı olmasa, var gücü ilə bağırıb ağlamaz. Ana deyib güvəndiyi tərəfindən süddən kəsiləndə də ağrıdır, ilk süd dişi çıxardanda da... Yadda qalmır, ona görə də, demək çətindir. Ancaq qəribə bir qanunauyğunluq da müşahidə eləmək olur. Düşüncə inkişaf etdikcə, ağrının mahiyyəti dəyişir, daha dərinə işləyir. Ya düşüncə sanki fiziki ağrıları yumşaldıb, korşaldır, ya da ruhun hiss etdiyi daha ağır, əzablı olduğuna görə, başqa ağrılar hiss olunmur, onlara heç reaksiya da vermir.

Nədir ağrı? Demək çətindir, çünki nə ölçü vahidi var, nə də təsvirə gələn keyfiyyətləri. Məsələn, Erix Mariya Remark yazır ki,

Ah, ağrı! Yaralar boylanır -

Açıq yaralar - taybatay qapılar.

Yaxud Ramiz Rövşən deyir ki,

Bu ağrı -

canımın əziyyətidi,

Ruhuma atılan qarmaqdı yoxsa?

Bu ağrı -

dünyanın son ləzzətidi,

Bu ağrı -

sonuncu günahdı yoxsa?

Qələm sahibi ağrını nə dərəcədə güclü hiss edirsə, bir o qədər aydın çatdırır. Ağrıdan yana-yana axan göz yaşları qələmin yanan xəttinə çevrilir. Ancaq möcüzədir sanki.., o sətirlərdəki acını yalnız onu heç olmasa, bir dəfə yaşamış şəxs hiss edə, görə bilir. Bəli, ağrı mənzərə, tablo deyil, məhz hissdir, ona baxmaq yox, yaşamaq lazımdır.

Bir dəfə türk musiqisinin ustadlarından biri Rəhmi Oruc Güvən ağrının çox gözəl izahını vermişdi: insan orqanizmində hər hüceyrənin öz səsi var və yalnız bu səslər harmonik şəkildə bir-birini tamamlayanda insanın həm bədəni, həm də düşüncəsi rahat və sağlam olur. Hansı isə hüceyrə narahat olanda harmoniya bozulur, nəticədə ağrılar yaranır. Tibbi izahda da bu fakt vurğulanır - ağrı müəyyən hüceyrənin dağılması, zədələnməsidir. Həmin yerin neyronları mərkəzi sinir sisteminə xəbər göndərir, o da özünümüdafiə tədbiri kimi ağrı ilə cavab verir. Hər iki izahda ortaq bir məqam var: ağrı normal haldan kənara çıxmaqdır. Bəs fəlsəfə nə deyir?

Yəqin ki, yalnız fəlsəfə iddia edir ki, ağrının da bir hikməti var. Hətta bir şairin, yazıçının ağrını təsvir etməyindən onun düşüncəsinin nə dərəcədə fəlsəfi zirvəyə yüksələ bildiyini, yoxsa sadəcə bir söz ustası olduğunu təyin etmək mümkündür. Nitsşe deyir ki, "ağrıda, elə ləzzətdə olduğu qədər hikmət var, o da nəsil qoruyan birinci dərəcəli qüvvələrə aiddir. Belə olmasaydı, çoxdan yox olardı; ondan əzab çəkmək heç də onun əleyhinə olan bir arqument deyil: bu, onun mahiyyətidir". Mahiyyəti bilinməyən hər şey qorxunc, qeyri-müəyyən göründüyü kimi, ağrı da elədir. Deməli, onu tanımaqla öz düşüncəndə yeni bir qat da kəşf edə bilərsən.

Tibb elmi xroniki, kəskin, somatik, fantom və daha hansı isə ağrılar arasında təsnifat aparıb və onların sırasına psixolojini də əlavə edib. Ancaq psixologiya başqa, fəlsəfə başqa. Psixologiya hisslərin inciməsindən danışır, fəlsəfə ruhun. Bir var hisslər bütün düşüncələri üstələyir, insanı əzir, nəfəsini kəsir, əlini-ayağını işdən soyudur, hətta "üz görəndə", qidalananda özünəqəsdə də götürür. Güclü ağrı qarşısında aciz qalan insan başqa bir ağrıyla ona son qoymaq istəyir. Amma düşüncələrin, ruhun ağrısı başqadı. Bu ağrı daxili dünyanı ələyib ələkdən keçirdir, keçmişini indisinə qatıb çalxalayır, sonra duruldur; göylərə qaldırıb qeyri-adi həqiqətlər göstərir, sonra ordan var qüvvəsi ilə yerə çırpır, nə götürə bildinsə, sənindir; indiyə kimi üstündə əsdiyin dəyərləri bir anda gözündən salır, təxirə saldıqlarınla üzləşdirir; ətrafında "yallı gedən" mənasız şeylər arasında çökməmək üçün dizinə təpər verir. Psixoloqların depressiya dediyi bu halı fəlsəfə katarsisə çevirə bilir. Bəli, katarsiz - ağrı-acıdan ruhun təmizlənməsi məhz fəlsəfi prosesdir. Ağrı insanı öz içinə boylanmaq imkanı verir - özü ilə baş-başa qoyur. İlk dəfə Aristotel "Poetika"da ona xüsusi diqqət verib deyir ki, ağrı insanı bütün murdarlıqlardan, affektlərdən təmizləyir. Maraqlıdır ki, filosofun fikrinə görə, bu prosesdə musiqi stimulverici rol oynayır. Bəlkə də bu səbəbdən əzab çəkən, ruhu inciyən bir şəxsin ağrısını musiqi az da olsa avazıda bilir. Rəhmi Oruc hocanın təbiri ilə desək, musiqi sızıldaşan, üsyana qalxan hüceyrələri öz ritminə qaytarır, sakitləşdirir.

Dünyanın ən böyük təbii fəlakətlərindən biri, bəlkə də birincisi sunamidir. Sunami deyəndə adətən yada Yaponiya, nəhəng dalğalar, yuyub aparılan evlər düşür. Məni isə düşünürəm ki, sunami yerin ağrısıdır. İndiyə kimi sakitcə duran o nəhənglikdə dalğa dünya çalxalananda öz "beşiyinə sığmır", çarpalanıb kənarlarına tökülür. Bir var bir nəlbəkinin "dalğası" - ağrısı, bir də var Sakit okeanın. İnsan da belədi. Düşüncəsi dayaz olan ilk ağrıda tükənir, ortada dibi qurumuş... mənlik qalır. Dərin ümmanların ağrısı isə bir dalğa olub qabarır, çəkilir, qabağına keçənin "düşüncəsini" silib-süpürür. Çünki, Nəsimi dediyi kimi,

Gərçi mühiti-əzəməm, adım Adəmdir, Adəməm,

Dar ilə künfəkan mənəm, mən bu məkanə sığmazam.

Necə ki, əsrlər boyu Nil çayının qabarmaları nəticəsində ölkə çiçəklənib, sivilizasiyanın yaranmasına təkan verib, eləcə də insanın ruhunun ağrıları onun yaradıcılığına yol açır. Nitsşenin dediyi kimi, insan ağrı məqamında tufanlı dənizdə gəmini düzgün idarə edən bir kapitana bənzəyir. Lazım gələndə yelkənləri yığmağı əmr edir, lazım gələndə enerjini azaldıb, sürəti yavaşıdır. Əsas odur ki, ağrının mahiyyətini dərk edib, duyub, onunla həmahəng ola biləsən. Bəlkə bu səbəbdən ağrı yaradıcı adamların daimi yoldaşına, sirdaşına çevrilir? Öz dünyalarına çəkilib düşünür, daşınır, qara-qara fikirlərlə çarpışır, sonra işıq gəlir və o, yeni bir əsər qoyur ortaya. Çox sadə səslənir, ancaq o sadəlik hər kəsin öz iç dünyasından asılıdır - kimdə isə dayaz arxdı, kimdə isə dərin ümmandır. Bəlkə də dağdır... Lap bir sevgi dastanının sonunda ucalan Ağrıdağ boyda.

Səndə tufan, səndə boran,

Dərinmidir sənin yaran,

Dünya ilə yoxdur aran,

Həp göylərdə gözün sənin.

Bəli, filsofoun ağrısı düşüncələrin çarpalanmasıdır. Kənara düşən "ideyalar" ya bir ümman yaradır, ya quruyub gedir. İçində kəşf etdiyi İnsan bir cəmiyyətin, bir maddi dünyanın hüdudlarında sıxışanda, inciyəndə Nəsimi kimi bir "sunamiyə" dönür:

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahanə sığmazam,

Gövhəri la məkan mənəm, kövnü məkanə sığmazam.

Ağrı bədənin özünümüdafiəsidir, qorumasıdır. Nə qədər qəribə olsa da, ancaq ağrını hiss etmək üçün əvvəlcə onun mənbəyinə kifayət qədər yaxınlaşmaq lazımdır. Ən ağır yaranı ən çox yaxın olan vurur. Bu, həm fiziki ağrıya aiddir, həm də ruhi ağrıya. Uşaq barmağını ocağa yaxınlaşdırmasa, cızz ola bilmədiyi kimi, ruhuna yaxın olmayan birinin də səni yandırıb kösövə döndərmək ehtimalı çox azdı. Ancaq bu ağrının maraqlı bir hikməti də var. Bəzən ağrının səbəbi, məkanı yadda qalmasa da, özü, izi həmişə qalır. Məsələn, uşaq yandırdığı barmağının ağrısını ömrü boyu unutmur. Ruhunu sızıldadan bir səbəbi insan ümumiyyətlə həyatından silməyə çalışır. Ancaq hər iki ağrıda bir reallıq göz qarşısında olur: ağrıdan sonra nə isə dəyişir, əvvəlki kimi olmayacağı açıq bəlli olur. Çalxalanan ruhun ətrafa səpələdiyi hisslər, düşüncələr bir tərəfdən öz məkanından kənara çıxır, sərhədləri aşır, digər tərəfdən əvvəlki məkanında bir boşluq yaranır. Okeanlarda sahilə hücum edən sunamilərin yerində adalar yaranır: yeni həyat, yeni şərait, yeni canlılar. Əslində, dəqiq təyin etmək çətindir, birinci adalar yaranır və dalğaların yerini dar edir, yoxsa əksinə... İnsanların ağrısını ətrafa bəlli edən onun yaratdığı əsərlər olur - oxucularını silkələyən, mənəviyyatlara təsir göstərən ideyalar, mülahizələr. İçində yaranan boşluğun yerini isə yeni bir həyat, yeni bir başlanğıc tutur.

Ağrılar fərqli olur. Bir var, xroniki hala çevrilən davamlı ağrı. İnsan belə ağrıyla o qədər doğmalaşır ki, onunla bərabər doğulduğunu zənn edir. Belə olanda, ondan qorunmaq çətin olur. Məsələn, hər nə qədər Sabir: "oxutmuram, əl çəkin", "millət necə tarac olur, olsun, nə işim var" - deyib millətin xroniki xəstəliyinin diaqnozunu qoymağa çalışsa da, ağrı hələ də davam edir. Viktor Hüqonun "Səfillər"ində Javer cəmiyyətin xəstələnmiş bir hüceyrəsidir, hətta özünü sağlam zənn edib, hər kəsi özü kimi olmağa təhrik edir. Jan Valjan insanlığın ağrısını yaşayan, dirənən bir ürəkdir. Oxucu inanır ki, bir cəmiyyətin sağlam ürəyi varsa, orqanizm duruş gətirə biləcək. Tenardye isə məhz xroniki ağrıdır. Hər zaman olub, var və olacaq. Çünki onun kimi ağrılar özünü nə çox büruzə vermir ki, onunla açıq mübarizəyə qalxalar, nə də tam itib, yox olmur ki, orqanizm həqiqətən sağlam adlana bilsin. Eləcə, ətrafını incidə-incidə, zəhərləyə-zəhərləyə mövcudluğunu saxlayır. Qəribədir, gərək Viktor Hüqo kimi bir dahi olasan ki, hər üç ağrını özündə hiss edib, yaşaya biləsən. Vacib olan isə budur ki, bu üç ağrı yalnız fransız cəmiyyəti üçün yox, hər cəmiyyət üçün xarakterikdir. Ən azından hər millətin bir xroniki ağrısı - tenardyesi var.

Bir ağrı növü də var ki, haqqında mütləq nə isə deyilməlidir - fantom ağrı: kəsilmiş, itirilmiş orqanın yerinin ağrısı. Haradasa oxumuşdum ki, ayağı kəsilmiş bir əsgər o ayağının ağrısını hiss etdiyini deyir. Təsəvvür edin ki, güclü bir çay axır. Qəfildən onun qarşısını bir divar kəsir. Çay var qüvvəsi ilə gəlib o divara çırpılır. Bir övladını itirən valideyn ölüm adlı divara çırpılıb parça-parça olduğu kimi. O valideyni təkrar toparlamaq mümkün olmur. Bir millətin ziyalı övladlarını məhv etmək də eyni hissi yaşadır. 37-ci ilin Stalin repressiyaları bir millətə fantom ağrını bütün mahiyyəti ilə yaşatdı, hələ də davam edir o ağrı. Bir şeyi dəqiqləşdirim. Milləti üçün canını verən bir qəhrəmanın şəhid olması onun ailəsinə fantom ağrı yaşadır, amma millət, vətən üçün mənliyində yox olmaq ağrısının müalicəsi ola bilir. Qəribədir. Bir ağrı, acı dərman kimi daha böyük bir ağrıdan xilas edir.

Bəli, filosofun ağrısı fərqli olur. Bu, əlinə tikan batmış bir kəsin, yarından ayrılmış gəncin, hətta övladını itirmiş ananın da ağrısı deyil. Hamısı bir yerdə desək, yəqin mübaliğə olmaz. Filosof ictimai dünya ilə o qədər iç-içə olur ki, hardasa baş qaldıran ağrı birinci onun sinir mərkəzinə xəbər göndərir, onun ruhunda əks-səda tapır. Ana bir tək oğlunu, itirilmiş arzularını ağlayır, filosof həm o ananın özünü, həm də millətin gələcəyini. Cəfər Cabbarlı kimi,

Əl çək bu həqarətdən,

Qurtar bu əsarətdən,

Xar ol bu xəcalətdən,

Dur, ey xar olan millət.

Çöldə palçığa batan atı qucaqlayanda, yəqin ki, Nitsşe atın neyronlarının gətirdiyi impulslardan ağlayırdı. Bəzən düşüncəsi millətin faciəsinin ta kökünə qədər işləyən bir mütəfəkkir bütün tarixin gedişinin ağrısını çəkə bilir. Bu ağrının şiddətini Hüseyn Cavid İldırım Bəyazidin Əmir Teymura cavabında hayqırır: "Əvət, sən qalibsin. Lakin bu qələbə türk əqvamını deyil, yalnız fürsət bəkləyən qomşu hökumətləri məmnun etdi. Ah, daha doğrusu, İslam aləmini başsız qoydu".

Beləcə, bəşəriyyətin ağrısı bir şəxsin könlü, dili vasitəsilə haray qoparır. Bu səbəbdən filosofun ümman mənliyindən qopan sunami o qədər güclü olur ki, illər boyu düşündürür, incidir. İnsanlığın ölməyinin, tanrısız qalmağının ağrısını Nitsşe Zərdüştün dili ilə az qala ağı deyir: "Həqiqətən, insan çirkli axındır. Dəniz olmaq lazımdır ki, bu çikli axını qəbul etsən də çirklənməyəsən". Filosof daha böyük bir ağrını dilinə gətirir! İnsanın özünün bir ağrı olmasını! Bəli, elə ki, insan öz mahiyyətindən aralı düşür, o, cəmiyyət üçün özü boyda ağrıya, yaraya çevrilir. Bu ağrını yaşayan da, ondan qorunmağın yolunu axtaran da yenə də mütəfəkkir olur, Cavid kimi:

Hüseyn Cavid:

İblis nədir?

- Cümlə xəyanətlərə bais...

Ya hər kəsə xain olan insan nədir?

- İblis!..

Bəli, ağrıdan danışmaq ağırdır, çünki biri haqqında yazanda başqa bir ağrı da baş qaldırır: "mən də varam" deyir. Beləcə, gah kəskin ağrıdan ürəyin sancır, gah fantom ağrıdan qanın donur, gah da xroniki ağrıdan yorulub dizlərin kəsilir, qıvrılıb qalırsan yerdə.

Könül BÜNYADZADƏ

fəlsəfə elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2019.- 29 dekabr.- S.15.