"Vətən ayrısı"na söz abidəsi

Azərbaycan xalqının tarixinə və taleyinə qara hərflərlə yazılan dövrlərdən biri də 1930-cu illər - Stalin repressiyaları dövrüdür.

O dövrdə minlərlə dəyərli Azərbaycan övladı müxtəlif bəhanələrlə, şərləmələrlə, "Xalq düşməni", "pantürkist" adıyla güllələndi, gedər-gəlməzə göndərildi, ailəsi, qohumları, övladları sürgünlərdə, ya da yiyəsizlikdə məhv olub getdi. Azərbaycanda bu dövrün qurbanı olan, daha davamlı və dəhşətli zülm görən ailələr sırasında Rəsulzadələr, təəssüf ki, xüsusi seçilib. Sovet dövlətinin bir nömrəli düşməni Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə başlayırdı bu qurbanların siyahısı. Şərqdə ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucusu M.Ə.Rəsulzadə yeni qurulmuş hakimiyyətə ən böyük təhlükə idi. Təkcə onun özü deyil, ailəsi, qohumları, övladları, yaxın çevrəsi də onun yaratdığı Azərbaycanın cəzasını çəkəcəkdi. Çəkdi də...

Azərbaycanın repressiya olunmuş ilk və yeganə xanım istiqlal şairi Ümgülsüm Sadıqzadə (Rəsulzadə) də bu ailədən idi. Həm əmiqızı, həm də baldız kimi. Hələ üstəlik, o, vətənini coşğun ehtirasla sevən, türklüyü ilə hər zaman fəxr edən, bunu öz poeziyasında da dilləndirməkdən çəkinməyən şair idi. Deməli, "cəzalandırılmalıydı".

Onun Sovet hakimiyyətinin ilk çağlarında qələmə aldığı milli-azadlıq ruhlu şeirlər sonsuz cəsarətdən, vətənə ehtiraslı məhəbbətdən əlavə, heç də xoş olmayan gələcəkdən də xəbər verirdi.

Fədakar yazıçı və publisistimiz Nəcibə Bağırzadənin repressiya qurbanı, tanınmış yazıçı Seyid Hüseynin həyat yoldaşı olan Ümgülsüm Sadıqzadə haqqında sənədlərə, arxiv materiallarına, şəxsi məktublara əsaslanan geniş araşdırma kitabını oxuyarkən zehnimdə bir fikir tüğyan edirdi: "İnsanlar nələrdən keçib, nələr yaşayıb, nələrə dözüblər, onunla belə mətanətlərini, inamlarını, ümidlərini, qürurlarını itirməyiblər. Amma biz hər xırda məsələni özümüz üçün böyüdür, asanlıqla "yelkənlərimizi endiririk".

Cümhuriyyətin 100 illiyinə töhfə olaraq qələmə alınan və bu günlərdə geniş ictimaiyyətə təqdim edilən "Vətən ayrısı Rəsulzadələr" kitabında müəllif Ümgülsüm Sadıqzadənin bədii portretini, bütövləşmiş obrazını özünün və övladlarının məktublarına, həbsxanada yazdığı "Qala xatirələrim"dən gətirdiyi kiçik hissələrə əsasən yaradır. Ancaq kitab yalnız onun obrazıyla məhdudlaşmır. Həmçinin, onun qardaşı, Cümhuriyyət dövründə Parlamentin üzvü, "Müsavat" partiyasının yaradıcılarından olan Məmmədəli Rəsulzadənin, həyat yoldaşı, yazıçı Seyid Hüseynin, övladları Oqtay, Toğrul, Cığatay, Qumral, qohumu, onların gedişindən sonra bütün ömrü boyunca övladlarına himayədarlıq edən "balaca ana" Səyyarənin də portretlərini yaradıb. Eləcə də müəllif, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərlərindən çıxış edərək onun da portretini yaratmağa çalışıb.

Xalq yazıçısı Anar bu kitabdan söz açarkən Ü.Sadıqzadənin buradakı obraz cizgilərini belə şərh edir: "Ümgülsüm xanım oxucunun gözü qarşısında zərif duyğularla yaşayan güclü bir qadın kimi canlanır. Təzadlı görünsə də, istiqlal şairimiz Ümgülsüm xanımın gerçək obrazı belədir".

Rəqəmlərin sirlərini öyrənən elm deyir ki, bütün rəqəmlərin taleyimizdə müəyyən rolu var: uğurlu və ya uğursuz. 37 rəqəmi də Ümgülsümün həyatının ən həlledici və xoşagəlməz izləriylə yaddaqalan rəqəminə, uğursuzluqlarının başlanğıcına çevrilir. Belə ki, 1937-ci ilin noyabr ayının ikisində 37 yaşlı xanım şairi "xalq düşməni"nin arvadı kimi həbs edib Bayıl həbsxanasına salırlar. Ona səkkiz il iş kəsərək 1938-ci ildə Mordova Muxtar Respublikasının Yavas qəsəbəsindəki Temlaq əmək islah düşərgəsinə göndərirlər. O, düşərgədə olduğu müddətdə ağır sürgün günlərini yazmaqla ovunurdu. Müəllifin talesiz qadının "Qala xatirələrim" adlı yazılarından gətirdiyi nümunələrini həyəcansız, iztirabsız, kövrəlmədən oxumaq mümkün deyil: "12 noyabr 1937-ci il... İki gündür ki, burdayam. Keçirdiyim həyat mənə yuxu kimi gəlir. Bir qovğa içindəyəm. Səhər saat 10-dur. Nadzor gəlib qapının qıfılını açdı. Kamerada elə qarışıqlıq var ki, belə bir şeyi mən ömrümdə təsəvvürümə gətirə bilməzdim. Bütün yorğan-döşəklər yerə sərilib. Axşamdan bəri 36 adamın ayaqyolu kimi istifadə etdiyi ağzına qədər çirkab dolu vedrəylə yanaşı qoyulan çay vedrəmizin də ağzı açıqdır. Bu murdarlığı və üfunət iyini təmizləyəcək bir şey yoxdur. Burada hər şey fövqəladə bir şəkildədir. Kamerada çay içmək və yemək üçün cəmi 18 qab var. 36 nəfər bu 18 qabda həm yemək yeyəcək, həm də çay içəcəyik. Yeməkdən sonra yuyulmayan qablarda növbəylə çay içmək, qanımızı yemək kimi bir şeydir. Bunu düşmənimə də arzu etmirəm!"

Yaşanılması bir yana, təsəvvürə gətirilməsi belə mümkünsüz görünən bu mənzərələrin təsviri insanı dəhşətə salır. Hər məktubda, hər xatirədə bu atəş bir az daha alovlanır. Gözlərindən acı yaşlarla bərabər, dilindən heyrət nidası da tökülür. Zərif ruhlu, kövrək qəlbli bir qadının bütün bunlara necə tab gətirməsi insanda heyrət doğurur. Görürsən ki, onun duyğuları nə qədər kövrəkdirsə, qadınlıq qüruru, dəyanəti bir o qədər güclüdür.

Amma unutmaq olmaz ki, Ümgülsüm həm də bir anadır. Özü də dörd uşaq anası. O, həbs olunanda böyük övladı Oqtayın (Xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadə) 16, kiçiyi Qumralın isə 7 yaşı vardı. Ataları da güllələnən uşaqlar böyüksüz, başsız, qəddar həyatla üz-üzə qalmışdılar. Ümgülsümü də uzaqlıq, ağır həbs həyatı, dözülməz sürgün illərindən daha çox övladlarından ayrı qalmaq yandırıb-yaxır. Hələ yetkinlik yaşına çatmamış balalarını taleyin oyununun ortasında yalnız buraxmaq onun ana qəlbini sonsuz iztirablara qərq edir. O, özünü, ağır həyatını unudub onların dərdini çəkir. Özü uzaqlarda, sürgünlüyün ən dəhşətli, müdhiş günlərini keçirən qadın, nəinki öz balalarına, heç kimə o günləri rəva bilməzdi. Uzun müddət övladlarından ayrı qalan qadının orada ən xoşbəxt günü balalarını görməyə icazə verdikləri gün idi, yəqin ki. Həmin anları sonsuz həyəcanla xatırlayan, siyahıdan adının çıxmağını sanki taleyi haqqında verilən ən vacib qərar kimi gözləyən qadın, nəhayət, üç övladına ötəri də olsa qovuşur:

"Nəhayət, qırmızı çernillə yazılmış siyahı verildi. Ürəyim döyündü, mənim adım görəsən çıxacaqmı? Siyahı oxunub qurtardı. Adım yoxdur! Bir qədərdən sonra ikinci siyahı gəldi. Yenə ürəyim bərk döyünür. Birdən siyahını oxuyan Anna Nikolayevna "Sadıqova Ümgülsüm" dedi. Tüklərim biz-biz oldu. Gözümdən biixtiyar yaşlar axır. Doğrudanmı, bu belədir? Doğrudanmı, mən uşaqlarımı görəcəyəm? Mən elə bilirdim, bir daha uşaqlarımı görməyəcəyəm!

Nadzor Mariya Vasilyevna başını içəri uzadıb gur səslə bağırdı: "İkinci siyahıda adı olanlar hazırlaşsınlar!" "Biz çoxdan hazırıq" - deyə xorla cavab verdik. Ah, ürəyim! Ürəyim! Elə çırpınır ki, elə bil yerindən çıxmaq istəyir. Burada indi mərdlik lazımdır. Ağlamaq qətiyyən olmaz. Uşaqlara özümü ağlar göstərə bilmərəm. Yazıqdırlar. Bəlkə uzun illər ayrı düşdüm, sonra onlar məni gözü yaşlı xatırlamasınlar!"

Yenə də ana ürəyi... Özünün yaşadıqlarını saya salmadan, yenə də onları düşünür. Onlar üzülməsin, onlar ağlamasın, onlar analarını gözüyaşlı, məyus xatırlamasınlar deyə qəlbinə daş basıb görüşə hazırlaşır. Amma bacaracaqmı? Sonsuz iztirabı, həsrəti, özləmi kiçicik qəlbdə gizləmək mümkünmü ki? Görünür, deyilmiş:

"... O qələbəlikdə hər kəs dəlicəsinə öz adamını axtarırdı. Mən də o qələbəlikdə gözləri ilə məni axtaran Oqtayımı gördüm. Gözlərimə inana bilmirəm. Doğrudanmı, mən onu görürəm?! Oqtayla qucaqlaşdıqdan sonra Bircəbacı ilə görüşdük. Sonradan orada durmuş, tanınmaz bir şəklə düşmüş Qumuşcığazımı gördüm. O, doğrudan da tanınmaz olmuşdur. Elə tanınmaz ki, mən onu tanıya bilmədim. Əgər Oqtayın yanında durmayıb, paltosu ilə şərfi üstündə olmasaydı, mən ona diqqətlə baxmayınca tanıya bilməyəcəkdim. O, mənim qoyub gəldiyim Qumuş deyildi. Son dərəcə arıqlamış, yanaqları çəkilmiş, üzü solğunlaşmış, gözləri açılmışdır. Bu uşaq, siması qırmızı, mənim oynar-gülər, tümbulyanaqlı, dəyirmiüzlü Qumuşuma qətiyyən bənzəmir. Demək, mənsizlik mənim bu nazlı balamı bu hala salmışdır. Bu lövhəyə mənim qəlbim dözərmi, ah?! Var qüvvəmlə bağırmaq istəyirəm: "Mənim Qumuşum belə neyçün oldu?" Toğrul da az arıqlamamışdır. O, da Qumral kimi belə qəmgin, belə məhzun olmuşdur. Uşaqların üçünü də bütün varlığımla bağrıma basıram, yazıqların üçünü də birdən!"

Bu, onların uzun müddətdən sonra ilk görüşü idi. Keçən zaman hər birinin qəlbində açdığı yaralar kimi, simasında, vücudunda da izlər qoymuşdu, hələ qoyacaqdı da...

Sonra illər uzunu övladlarının qoxusunu yazdıqları məktublardakı mürəkkəbdən, vərəqlərdən alan ananın gözləri gün gələcək bu ağırlara, göz yaşlarına dözməyəcək, onlardan gələn xəbərləri ala bildiyi məktublara ümidi də tükənəcəkdi.

Bir insan əlil olmağına sevinərmi? Bədənində yaranmış çatışmazlıq onun qəlbində ümid işığına dönərmi? Sən demə, bu, mümkünmüş. Əgər yerlər də, göylər də səndən üz döndəribsə, ümidin bircə özünə, öz vücuduna qalar.

Günəşim bir daha doğmayacaqmı?

Vəhşi qaranlığı boğmayacaqmı?

Kölgələri şəfəq qovmayacaqmı?

Sordum, "ümidini qırma" - dedilər.

O da ümidini üzmürdü. Qan qusduğu halda, övladlarına hər məktubunda ürək-dirək verir, onları nigaran qoymamağa çalışırdı. Nəhayət, əlilliyinə görə, cəzasının bitməyinə az qalmış Azərbaycana göndərilir. Ancaq öz ölkəsində də sürgün olunan Ümgülsüm Bakıda deyil, Şamaxıda yaşamağa məhkum edilir. Bu isə cəmi iki ay çəkir. Həyatını qarına, boranına, daşına, kəsəyinə məruz qalan zərif vücud, nəhayət, dözmür, gözlərini əbədiyyətə yumur. Mübariz şair, kövrək hisslərin tərənnümçüsü, zərif duyğulu qadın, böyük ürəyə, sonsuz sevgiyə malik ana ömrünün ən gözəl çağında - 44 yaşında bu dünyadan köçünü sürür onu sevənlərin, hər dəfə xatırlayıb, həyatını, şeirlərini dönə-dönə oxuyacaq, adını yaddaşında yaşadacaqların qəlbinə...

Hər nə qədər ağrılı, göynərtili də olsa, bütün bunları yazıya alan, əsərə çevirən, Ümgülsümün simasında şanlı Rəsulzadələr nəslinin taleyindən səhifələri yaddaşlara həkk edən dəyərli tədqiqatçımız Nəcibə Bağırzadəyə həm yeni kitabına görə, həm də ümumən bu sahədəki fəaliyyəti üçün böyük minnətdarlıq düşür.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 5 fevral.- S.7.