Atamın sönməyən çırağı

ŞAMİL XURŞUD-FƏRZƏLİYEVİN 85 İLLİYİNƏ

Atam haqqında yazmaq mənim üçün çox ağırdır. Əlli iki yaşında ömrü qırılmış doğma bir adamın həyatına, keçdiyi ömür yoluna, ədəbiyyatımız, mətbuatımız qarşısında xidmətlərinə hansı tərəfdən baxsam, orda qaranlıq görə bilmirəm, sanki onun ruhu şam kimi yanır, bizi - övladlarını, nəvələrini, nəticələrini, uzaq-yaxın dostlarını isidir; mən bu işığa hələ də talisman kimi baxıram, o, bizi qoruyur.

Atamın cismani yoxluğu elə bir gün olmur ki, bizi ağrıtmasın, lap gənc yaşlarımızdan buyana atasızlığın necə bir iztirab və dərd olduğunu içimizdə çəkirik. Ağırdı, çox ağırdı!

Bizim bir təsəllimiz budur ki, atamın çırağı sönməyib və hələ bundan sonra neçə illər də yanacaq. Hərdən onun arxivini vərəqləyirəm, əlyazmalarına, onun haqqında xatirələr və xoş sözlər yazmış qələm dostlarının mətbuatda dərc edilmiş xatirələrinə, səliqə ilə bükülüb albomların içinə düzülmüş solğun qəzet kəsiklərinə, müxtəlif vaxtlarda çəkilmiş fotolara... baxıram. Bunları mənə anam vəfatından bir neçə ay əvvəl vermişdi. Qovluqlar, şəkillər, kitablar, kitablar haqqında resenziyalar, qəzet və jurnallar, məktublar... mənim gözəl anamın əzizləyə-əzizləyə, dərin və sözəgəlməz bir sevgiylə qoruyub saxladığı ən xırda əşyalar... Düşünürəm: anam onları hər şeydən əziz, hər şeydən qiymətli sanırmış, qızıldan, ləl-cəvahiratdan da qiymətliymiş... Kövrəlirəm. Ah, mənim vəfalı anam! Sən hər dəfə bu “xatirələri” açıb oxumusan, atamın iham mənbəyi, sevgisi, səadəti və ilk oxucusu olmusan. Sənin sevgindən varmı bu dünyada?

Atam barəsində yazılan məqalələri oxuyuram, səmimi dost sözləri, təsirli xatirələr... Nə qədər xeyirxahlıq, nə qədər alicənablıq süzülür bu yazılardan. Əli Vəliyev, Məmməd Araz, Qulu Xəlilov, Nəbi Xəzri, Vahid Əziz, Fəraməz Maqsudov, Rəfiq Zəka Xəndan, Xalid Əlimirzəyev, Şahmar Əkbərzadə, Əmir Mustafayev, İsmayıl Qarayev, Qədir İsmayılov, Cəmil Əlibəyov, Qəşəm Aslanov, Yusif Kərimov, Şakir Yaqubov, Möhübbəddin Səməd, Flora Xəlilzadə... Siyahı o qədər uzundu ki, saymaqla bitmir. Bu müəlliflərin əksəriyyəti haqq dünyasına qovuşub, hamısına min rəhmət, sağ qalanlara cansağlığı arzulayıram. Onlar həqiqətən atamın bizə məlum olmayan keyfiyyətlərindən, dürüst əqidə sahibi kimi maraqlı məziyyətlərindən yazıblar...

Atam haqqında qısa bir arayış vermək istərdim: Şamil Xurşud oğlu Fərzəliyev Ucarda doğulmuşdu. Valideynləri 1918-ci ildə Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur qəzasının Ağkilsə (Sisyan) rayonundan, Ağüdi kəndindən ermənilər tərəfindən deportasiya edilmişdilər və Ucarda yurd salmışdılar. Atam orta məktəbi bitirdikdən dərhal sonra istedad və qabiliyyətini görüb onu rayon mədəniyyət evinə bədii rəhbər təyin edirlər. Bir müddət sonra isə Bakıya gəlir və 1953-cü ildə ADU-nun jurnalistika fakültəsinə qəbul olunur.

Tələbəlik çağlarından bədii-publisistik məqalələr, televiziya və radio üçün səhnəciklər yazmağa başlayır. İlk səhnə əsəri universitetin dram dərnəyində oynanılır. Universitet dram dərnəyinə isə xalq artisti Fatma Qədiri rəhbərlik edirdi. Atamın yazdığı “Xəstələr”, “Bir ailənin üzvləri” xırda həcmli pyesləri onun rəhbərliyi ilə tamaşaya qoyulur, tələbələrin də bu əsərlərdə müvəffəqiyyətlə çıxış etməsi (müəllif özü də iştirak edir) o zamanın mühüm hadisəsi kimi qiymətləndirilib.

Atam yeddi il “Azərbaycan gəncləri” qəzetində əvvəlcə ədəbi işçi, sonra elə həmin qəzetdə “Ədəbiyyat və incəsənət” şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır (1958-1965), daha sonra isə Moskvaya İctimai Elmlər Akademiyasına ikillik təhsil almaq üçün göndərilir, orda təhsilini başa vurub Vətənə qayıdır, ömrünü sevdiyi sənətinə, jurnalistikaya bağlayır. Bədii yaradıcılığını da unutmur. Bir müddət Azərbaycan KP MK aparatında təlimatçı, sonra “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin baş redaktoru (1972-1981) vəzifəsinə irəli çəkilir. 1981-ci ildən ömrünün sonunadək “Kirpi” satirik jurnalının baş redaktoru olur.

Azərbaycan ədəbiyyatının “altmışıncılar” nəslinə mənsub olan Şamil Xurşud “Xəstələr” (1957), “Sizi unutmaram” (1961), “İnsan yaşayır” (1964), “Özüm və özün” (1965), “Azarkeş nənə” (1970), “Ağacalar kəsilmədi” (1975), “Naxırçı çörəyi” (1978), “Sakitlik olmayacaq” (1983), “Səndən sonra” (ölümündən sonra) kitablarının müəllifidir. O, həm nasir, publisist kimi, həm də dramaturq kimi tanınmışdı. “Sən tək deyilsən”, “Yaz yağışı”, “Qvardiya irəli”, “Sevinc”, “Yol ayrıcında”, Mirzə Şəfi Vazehin həyatına həsr etdiyi “Bəxtiyar deyil” və s. səhnə əsərləri və televiziya tamaşaları 60-70-ci illərdə maraqla qarşılanmışdı.

Atamla çiyin-çiyinə işləyənlərin, C.Əlibəyovun təbirincə desək, “bir ata-ananın uşaqları”nın (Cəmil müəllim “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin əməkdaşlarını belə adlandırırdı) bəziləri həyatda yoxdur, sağ olanlara isə “Allah ömür versin! - deyirəm. “Ekran-efir” qəzetinin nömrələrinin birində belə bir yazı dərc olunmuşdu: “Yazıçı Şamil Xurşud ilk baxışda zahirən qaraqabaq, hər şeyə etinasız münasibət bəsləyən adam təsiri bağışlayırdı. Onun həbəşi dodağı, gündən yanıb qaralmış sifəti qaraqabaqlıq xüsusiyyətini daha çox nəzərə çarpdırırdı. Elə buna görə də yaxından tanımayanlar onunla ünsiyyətə girə bilmirdilər. Sadəcə olaraq üz cizgiləri onu belə göstərirdi. Şamil Xurşud həssas və mehriban idi. Xarakterində olan bu keyfiyyətlər damla-damla süzülüb yaratdığı əsərlərə köçmüşdü”.

Rəhmətlik Yusif Kərimovun “Bir ata-ananın uşaqları” məqaləsində isə belə bir xatırlatma var: “...1981-ci ilin fevralı idi. Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev Şamil müəllimlə məni qəbul etdi. O, “Kirpi” jurnalına, mən isə “Azərbaycan gəncləri” qəzetinə redaktor təyin olunmalı idik. İkimizə də sahə jurnalistikasına aid çoxlu sual verdi. Şamil müəllimlə isə zarafatlaşmağı da unutmadı: “Çox qaraqabaqsan, yəni sən satirik jurnal çıxara bilərsən?” Sonra isə öz sualına özü cavab verdi: “Eşitdiyimə görə, qaraqabaq adamın içərisi yumorla dolu olur...” Respublikanın rəhbəri doğru duymuşdu. Daha doğrusu, bəlkə də, Şamil Fərzəliyevin yaradıcılığına bələd olduğundan belə inamla danışırdı”.

Bəli, atam qaraqabaq təsiri bağışlasa da, evdə çox gülərüz, mənalı yumora malik bir insan idi. Ümumiyyətlə, ailəmizdə həmişə bir şənlik vardı, qardaşım Azərin zarafatları, etdiyi parodiyalar hamımıza ləzzət verirdi. Bu həm də ata-anamızın bir-birinə olan məhəbbətindən irəli gəlirdi. Anam ona dayaq, arxa idi. O, xəstə yatanda da anam onu öz sevgisiylə, sonsuz qayğısıyla müalicə edirdi. Axır vaxtlar demək olar ki, yeməkdən kəsilmişdi. Anamın da boğazından çörək keçmirdi. Onlar bir-birlərini o qədər sevirdilər ki, ayrılacaqlarını belə ağıllarına gətirmirdilər. Çünki bu sevgi möhkəm təməl üzərində qurulmuşdu. Bu barədə atamın tələbə dostu yazıçı Əmir Mustafayev “Qələm dostlarım” adlı məqaləsində yazırdı: “Şamilin cavanlıq çağlarından o da yadımdadır ki, uşaqlarının anası ilə sevişdikləri ilk aylar idi, nə üçünsə araları sərinlədi, dostumuzun qanı bərk qaraldı, pəjmürdə gəzdi, çox vədə boş vaxtlarını dram teatrında keçirərdi, oraya asudə vaxtını öldürdüyü bir yer kimi yox, sənət məbədi kimi baxırdı. Teatra bilet aldı. Yerini bələdləyə-bələdləyə keçib kreslosunda əyləşəndə, yan-yörəsinə göz yetirdi və nə görsə yaxşıdır: istəklisi də bacı və qardaşlarıyla tamaşaya gəlibmiş və gör ürəkləri necə duymuş ki, xəbərsiz eyni cərgəyə bilet alıblarmış, yerləri də yanaşı düşübmüş. Taleyin bu uğurundan sonra barışdılar, tamaşadan özgə bir əhval-ruhiyyə ilə çıxdılar. Bir müddət sonra toyları oldu, evləndilər, övladları dünyaya gəldi, böyüdülər, təhsil aldılar, ər evinə qapı açdı qızları. Şamil həmin tamaşanın biletini uğur nişanəsi kimi yaxın vaxtlaradək saxlayırdı...”

Atam ailəsinə, elinə-obasına, dostlarına, qohum-qardaşlarına çox vəfalı insan olub. Namus, şərəf, həya, həqiqət, sədaqət onun ömür boyu ürəyində gəzdirdiyi həyat amalı, milli dəyəri olub. O, sadə insan, təmannasız etdiyi xeyrixah əmməllərin müqabilində heç bir şey ummurdu və umanlara qarşı, əşya azarına tutulanlara qarşı da barışmaz olurdu. Onun yazdığı felyetonlar bu gün də müasirliyini itirməyib, zamanla səsləşir. “Hanı mənim Ceyranım”, “Tüstü”, “Etiraf”, “Toy nə toy” və s. Məşhur felyetonları bu qəbildəndir. “Belə bir oğlan var” povestində öz tərcümeyi-halını - uşaqlığını, yetkinlik dövrünü qələmə almışdı və satirik şəkildə oxuculara çatdırmışdı. “Ağaclar kəsilmədi” əsəri isə onun əhatəsində olduğu insanlar barəsindəydi. Bir zamanlar yüksək mövqe tutub, lakin müharibə vaxtı cəbhəyə yollanan, həyat yoldaşları isə arxada qalıb namusla işləyən, əsgər yolu gözləyən iki qadın Zülfü arvad və qızı Gövhər obrazlarını canlı boyalarla yaratmışdı. Dili koloritli və xalq dilinə bağlıydı. Bu obrazların prototipləri də vardı, onlar həqiqətən atamın qohumlarıydılar. Əsərin qəhrəmanı Yaşar Məmmədzadənin simasında bu ağacların kəsilmədiyini və köklü olduğunu bir daha sübut etmişdi.

“Naxırçı çörəyi” povestini isə cəmiyyətimiz üçün yad olan var-dövlət ehtirasının uçuruma gətirib çıxardığını göstərib. Onun yaradıcılığında bədii nəsr daha geniş yer tuturdu. Əsərlərini yaxşı tanıdığı, uşaqlıq və gənclik xatirələri ilə bağlı olan kənd həyatına, burada çalışan, qurub yaradan əmək adamlarına həsr edirdi. Çünki o, el-obasını sevirdi. Demək olar ki, hər həftənin cümə günü işdən sonra “Jiquli” markalı maşını ilə bizi Ucara aparırdı. Sükan arxasına keçən kimi şeir, mahnı oxuyar, Şamaxı dolamalarını, təbiəti sevə-sevə vəsf edər, Azərbaycanın heç bir yerlə bənzəri olmadığını deyərdi. Şamaxıda mütləq oturub quzu ətindən kabab çəkdirər, dağ rayonunun təmiz havasını ciyərlərinə çəkərdi. İstər qarlı-dumanlı, istərsə də yağışlı, çiskinli olsun. Baxmazdı, çünki o, bu təbiəti, bu yolları sevirdi. Sevinirdi ki, gəlib anasını, əzizlərini, dostlarını görəcək...

Atam “Azərbaycan gəncləri” qəzetini sözün əsl mənasında məbəd ocağı hesab edirdi. Onunla birgə çalışan jurnalistlər və texniki işçilər atamın bir baxışıyla dərhal başa düşürdülər ki, o, nə demək istəyir. İstirahət günlərində də çox vaxt kollektiv halda harasa gedərdilər. Mən bizə ailəvi dost olan Şahin Quliyevi, Tofiq Mütəllibovu, Mürşüd Dadaşovu, Piri Məmmədovu, Abdül Qənini, Şakir Yaqubovu, Elçin Mehrəliyevi, sürücüsü Aydın Quliyevi, köməkçisi Ruxsarə xanımı dərin hörmət və məhəbbət hissilə yada salmaq istəyirəm. Yaxşı adamların yaxşılıqlarını sadaladıqca düşünürəm ki, biz nə yaxşı ki, onların əhatəsində yaşamışıq, yaxşı və xeyirxah əməlləri də onlardan öyrənmişik. Bunu da özümə borc bilib qeyd edirəm ki, “Azərbaycan gəncləri” qəzeti sovet dövrünün rəsmi qəzetləri arasında öz sözü, öz mövqeyi olan qəzet idi, onun demokratik ruhlu olması da müəyyən qədər atam Şamil Fərzəliyevin adıyla bağlıdır. Sonralar “Maarifçi” qəzetinin baş redaktoru olmuş yazıçı, alim Elçin Mehrəliyev “Şamil böyüklüyü” məqaləsində atamla bağlı xatirələrini bölüşərək qeyd edirdi ki, Şamil müəllim “Gənclər” qəzetinin oxucularını insanlığa, Vətənə, torpağa məhəbbətə, bağlılığa çağırırdı. “Bu çağırışı həm də Şamil mənəviyyatından, Şamil əqidəsindən, Şamil vətəndaşlığından doğan bir ziya, bir amal, bir mövqe kimi qiymətləndirmək olar. İnsan Şamil müəllim, redaktor, publisist Şamil Fərzəliyev, yazıçı - dramaturq Şamil Xurşud bir-birini necə də tamamlayırdı. Bu, tamlıq, bu, bütövlük idi...”

Əməkdar jurnalist Şakir Yaqubovun “Yaxşı adamın yaxşılıqları” məqaləsi isə daha təsirli idi: “...Kim idi Şamil Fərzəliyev?” sualına bir cümlə ilə: “Şamil Fərzəliyev vicdanlı adam, zəhmətkeş insan idi, yaxşı kişi idi, demokratik redaktor idi...”

... Atam 1986-cı il aprelin 24-də Tbilisidə hərbi qospitalda vəfat etdi. O, hələ xəstəxanada yatarkən Azərbaycan KPMK-nın məsul şəxsləri tez-tez zəng vurur, anamla danışır və atamın səhhəti ilə maraqlanırdılar. Yadımdadı ki, Mərkəzi Komitədən hörmətli Ramiz Mehdiyevin tapşırığına əsasən zəng vurmuş, bildirmişdilər ki, dəfn 2-ci Fəxri Xiyabanda olacaq. Lakin anam razı olmayıb bildirmişdi ki, atamı valideynlərinin yanında, Ucardakı Qarabörk məzarlığında dəfn edəcəyik. Bəlkə də buna görə ki, anam özünü də onun yanında görürdü, bir zamanlar onunla yanaşı dəfn olunacağını bilirdi.

Bizim evin bir əziz dostu da vardı - istedadlı şairimiz Şahmaz Əkbərzadə! O, atamın dəfn mərasimində ürək ağrısıyla danışdı, sözlər indi də qulaqlarımdan getmir: “...Şamil kəndi sevirdi. Adamları kəndi sevməyə, bağlılığa çağırırdı. Şamilin “Ona deyin kəndə gəlsin” hekayəsi də bu məqsədlə yazılıb. Rahat yat, qardaşım! Axır ki, sən də öz kəndinə gəldin, arzuna sadiq çıxdın. Qoy uyuduğun kənd qəbiristanlığı cənnətin olsun!” Mərhum Şahmar müəllim deyirdi: “İndi obalarımızı başsız görəndə bir haray üşüdür ürəyimi: Ona deyin kəndə gəlsin”. Bu şairin vəsiyyəti idi, yaddaşımızı indi də silkələyir...

Bu gün atamın 85 yaşı tamam olur, onun çırağı sönməyib, daha gur yanır; mən kiçik bacım Sədaqətgildəyəm. Hamımız onlara yığışmışıq, nəvələr, nəticələr deyib-gülür, oynayırlar, biz də atam və anamla bağlı ən ülvi, ən mərhəm xatirələrimizi bölüşür, onların sevgisindən, sarsılmaz ailə birliyindən danışırıq. Sədaqətin hələ uşaq vaxtı ata-anama dediyi, ailəmiz üçün dillər əzbəri olmuş sözlər yadımıza düşür: “Nə yaxşı ki, siz mənim ata-anamsız, başqasında olsaydım, heç sevməzdim onları...” Ürəyimiz qürur hissiylə çırpınır, bacımın uşaq təxəyyülü ilə dediyi o sözləri bugünkü ixtiyar çağımızda da övladlarımıza, nəvələrimizə fəxarətlə ötürə bilirik.

Həqiqət FƏRZƏLİYEVA

525-ci qəzet.- 2019.- 16 fevral.- S.18-19.