Zülfü Livaneli “525”ə Xocalı faciəsindən danışdı: “Xocalıda baş verənləri əfv etmək də çətindir, unutmaq da...”

İstanbulun Tarabya səmtindən geri dönürdük. Yolumuz uzun idi. Günəş dənizin üzərindən çəkilir, surətlə qaranlıq çökürdü. Beynimdə dostlarla olan söhbətləri çək-çevir edirdim. O isə susub nəsə düşünürdü. Birdən ikimiz də eyni anda “Azərbaycan” deyib sükutu pozduq. Mən ona Azərbaycanla bağlı söz demək, o isə soruşmaq üçün səssizliyi pozmuşdu.

Bir çox məsələlərdən danışdıq. Söhbət ermənilərin Azərbaycan xalqının başına gətirdikləri faciələrə çatanda örnək kimi Xocalı soyqırımını xatırlatdım. Danışdıqca çöhrəsinə dərin kədər çokdüyü hiss olunurdu, gözləri isə uzaqlara, bəlkə də, 1992-ci ilə - Xocalıya zillənmişdi. Bu haqda dəqiq nəsə deyə bilmərəm. Onunla bu mövzuda müsahibə aldığım ilk görüşümüzdə də söhbət etmişdik. Lakin bu söhbət o müsahibədə bir cümlə ilə əksini tapmışdı. İndi isə bu barədə bir qədər geniş danışmaq istəyirdim. Öncə söhbət açıb fikirlərini öyrəndim, iki gün sonra isə bununla bağlı danışmasını xahiş etdim. Razılaşdı.

Yəqin onunla birinci müsahibəmi oxuyanlar həmsöhbətimin kim olduğunu dərhal anladılar: Yazıçı, siyasətçi, rejissor, ssenarist, musiqiçi Zülfü Livaneli.

“27 il yox, 270 il keçsə də, Xocalı qətliamı unudulmayacaq”

- İstər şəxsi, istər siyasət, istərsə də sənət həyatımda mənim üçün ən önəmli dəyər ölçüsü insandır. Bütün problemlərə, fəlsəfi məsələlərə insan kontekstində yanaşıram. Romanlarımda da belədir. Mənim üçün təməlində insan dayanan bir dəyər dünyası var. Həmişə çalışmışam ki, yazılarımda Türkiyədə, eləcə də dünyanın başqa yerlərində zülm çəkən, ev-eşiyini tərk etmək məcburiyyətində qalan, həbsxanalara düşən, acı və yoxsulluq içində yaşayan insanların dərdlərinə yer verim. Təcavüzə məruz qalan insanların səsini hər kəsə çatdırmaq istəmişəm. Bu gün dünyada həqiqətən də çox ədalətsiz hadisələr baş verir. Bunlardan biri də Xocalı qətliamıdır. Bilirəm, artıq 27-ci ildönümü yaxınlaşır. Fəqət, 27 il yox, 270 il keçsə də, Xocalı qətliamı unudulmayacaq. Belə dəhşətlər asanlıqla unudulmur. 27 il öncə Xocalıda dəhşətli hadisələr baş verdi. Hamımızın içimiz qan ağladı. Təkcə Xocalı qətliamını yox, sizdəki qaçqınların da aqibətini bilirəm. Bir milyon idi sayları, elədir?

- Bir milyon iki yüz min...

- Dəhşətli statistikadır. Burada çox maraqlı bir məqam var. Dünyanın bir yerində zülm görən toplum gedib başqa bir topluma, başqa bir xalqa, günahsız insanlara zülm edirlər. Ermənilər 1915-ci ildə Türkiyədə zülmə məruz qaldılar, amma dinc dayanmadılar, eynisini bizə də yaşatdılar. Sonra isə gedib azərbaycanlılara divan tutdular.

“Bərabərsizlik varsa, ədalət bərqərar ola bilməz”

- Bu gün dünyanın mənzərəsinə nəzər salanda adam dəhşətə gəlir. Elə götürək Türkiyəni, görürsünüz ki, burada milyonlarla suriyalı var. Bu haqda “Huzursuzluk” romanında da yazmışam, yurdundan, vətənindən didərgin düşənlərdən bəhs etmişəm. “Bir kedi, bir adam, bir ölüm” adlı romanım var, 1975-1978-ci illərdə Stokholmda yazmışdım. O illərdə belə hadisələr aktual olmasa da, son səhifədə belə bir cümlə var idi: “Əgər belə davam etsə, Afrikadan, Asiyadan insanlar sınıq-salxaq gəmilərə, qayıqlara, motorlu yelkənlərə minib Avropanın sərhədlərinə dayanacaqlar və buna heç kim mane ola bilməyəcək, onların qarşısını almaq mümkün olmayacaq”. Belə də oldu. Əgər cəmiyyətlər arasında böyük bərabərsizlik, qabarıq təbəqə fərqləri varsa, Amerikadakı 6 ailənin gəliri dünyanın yarısının gəlirindən artıqdırsa, gündə bir dollardan da aşağı işləyən insanların sayı həddən artıq çoxdursa, təhsil, içməli su əldə edə bilməyən milyonlarla insan mövcuddursa, belə bir dünyada ədalət bərqərar ola bilməz. Bir gün mütləq üsyan baş verər!

“Xocalıda çox cinayətlər baş verib, bunun əfvi çox çətindir”

- Biz bu məsələlərlə bağlı UNESCO çərçivəsində çox danışmışıq. Bilirsiniz ki, Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban xanım Əliyeva UNESCO-nun xoşməramlı səfirdir. O da sülhlə bağlı çox gözəl çıxışlar etmişdi. Mən UNESCO-da sülh mədəniyyəti ilə bağlı çox işlədim. Orada belə bir düşündürücü fikirlə rastlaşmışdım: Bütün müharibələr insanların zehnində başlayır. Dolayısı ilə biz sülhü, barışı insanların beynində başlatmalıyıq. Özü də təhsillə. Amma burada başqa nüanslar da var. Məsələn, biz iki ailənin arasında baş verən münaqişəyə qan davası deyirik. Bir-biri ilə didişirlər, bir-birinin canını alırlar və sonra onları barışdırmaq çətin olur. Eynisi xalqlar arasında da baş verir. Yunanlarla türklər, türklərlə ermənilər, indi də ermənilərlə azərbaycanlılar, İsraillə Fələstin arasında çox qanlar axıdıldı. Bu dönəmlərdə o qədər çox ağrılı hadisələr, ürək ağrıdan faciələr baş verir ki, oturub düşünürsən, necə əfv edim? Xocalıda o qədər cinayətlər işləndi. Bunu bağışlamaq da çətindir, əfv etmək də, unutmaq da. Hətta fikirləşirsən ki, unutsam, görəsən, o qurbanlara pislik etmiş olarammı? Fəqət, bir yandan da baxırsan ki, başqa çarəsi yoxdur. İnsanlar sonsuza qədər bir-birini qanına qəltən edə, bir-birinin axırına çıxa bilməzlər, axı.

“Missiyam insanları sülhə səsləməkdir”

- Bu gün Türkiyədə müdhiş bir qütbləşmə var. Sanki bu ölkədə üç millət yaşayır. Bunlardan birincisi atatürkçülərdir - sayı milyonlarladır. İkincisi islamçılardır - onların da sayı milyonlarladır. Üçüncü kürdlərdir - onların da sayı o birilərdən geri qalmır, onlar da milyonlarladır. Mən bütün qatıldığım konfranslarda, tədbirlərdə, yazılarımda bunu vurğulayıram: bizim bir-birimizi yox etmək imkanımız yoxdur. Bir gün, tutaq ki, 20-30 il sonra necə olacaq Türkiyə? Atatürkçülər dənizə töküləcək? Yox, yaşayacaqlar! İslamçılar göyə buxarlanacaqlar? Yox! Kürdlər başqa diyarlara köç edəcəklər? Yox! Dolayısı ilə biz burada bərabər yaşayacağıq, çünki buna məhkumuq. İki yol var önümüzdə: ya ömrümüzü bir-birimizi qıra-qıra, həqarət edə-edə zülm içində keçirəcəyik, ya da qanun çərçivəsində, bir-birimizin mədəniyyətinə, inancına, dəyərlərinə hörmət bəsləyərək yaşayacağıq. Bax, cənnət də onda yaranacaq! Ancaq əksi baş versə, vətəndaş müharibəsi başlayacaq. Bu hal İspaniyada oldu - ata oğulu, qardaş qardaşı qanına qəltan elədi. Ən qorxulu müharibələr daxili müharibələrdir. Mən Türkiyənin bu həddə çatmaması üçün əlimdən gələni edirəm. Mənim missiyam insanları sülhə səsləməkdir, amma bunun baş verənlərə göz yummaq, olmuşları unutdurmaq anlamına gəlmədiyini də çox yaxşı bilirəm.

“Azərbaycanın başı çox belə bəlalar çəkib”

- Tarixən dünyanın müxtəlif yerlərində bir çox faciələr yaşanıb, Xocalı qətliamı kimi böyük müsibətlər baş verib. Ümid edirəm, bir daha belə hadisələr olmaz. Amma belə dəhşətlərə bais olanların cəzasız qaldıqlarını görmək də insanın ürəyini bir başqa cür yandırır. Qadınlara, uşaqlara təcavüz edən adamların əlini-qolunu sallayaraq rahat həyatlarına davam etdiyini görmək həqiqətən çox üzücüdür. Onların ədalət qarşısında cavab vermələri, layiq olduqları cəzanı almaları lazımdır. Amma olmur. Azərbaycan çirkin siyasi oyunların qurbanına getmiş qardaş ölkədir, onun başı çox belə bəlalar çəkib.

Dostoyevski, Tolstoy, Puşkinin müharibəyə yanaşması-yazıçı vicdanı...

- Nə olur-olsun, mən ölkələri bir-birinə sənətin və mədəniyyətin yaxınlaşdırdığına inanıram. Türkiyə ilə Yunanıstan az qala, müharibənin astanasında idi. Həmin vaxt Mikis Theodorakislə mən ortaq albom çıxartdıq, konsertlər verdik. O zaman burada mənə, orada Theodorakisə vətən xaini dedilər. Amma bütün bunlara sinə gərməyə məcbursan. Belə məsələlərdə yazıçı vicdanı çox vacib amildir. Osmanlı ilə Rusiya müharibəsini xatırlayıram. O dönəmdə Dostoyevski çox milliyyətçi yazılar yazırdı və mütəmadi olaraq insanların gözünün önündə “hamilə qadının qarnındakı uşağa şiş keçirmiş türk” obrazı yaradırdı. İnsanlar bunu oxuduqca türklərə nifrət bəsləyirdilər. Bəs Tolstoy nə edirdi? Böyük yazıçı vicdanı ilə insana insan kimi baxırdı. O, Dostoyevskinin yazdıqlarının tam əksini yazırdı. Deyirdi ki, hər kəs insandır, bu şəkildə provokasiya yaratmağa, “türkdür” deyib insanı şeytanlaşdırmağa gərək yoxdur, bu, bir müharibədir. Savaş bitsin deyə belə mövqe ortaya qoyan qosqoca Tolstoya vətən xaini damğası vururdular.

Yaxud götürək Puşkini. Onun “Ərzurum səfəri” əsəri var. Puşkin Osmanlı-Rusiya müharibəsi zamanı dəstələrə qoşularaq Ərzuruma gəlir. Təsəvvür edin, o dönəmdə yazılan həmin əsərdə bircə yerdə də “yağı”, “düşmən” və bu qəbildən olan başqa bir kəlməyə rast gələ bilməzsiniz. O, hadisələrə böyük yazıçı vicdanı ilə yanaşır. Hətta yol kənarında ölmüş türk görür, onun üzündəki məsumiyyəti yazır. Dünyanın böyük yazıçıları həmişə sülhün tərəfdarı olublar, insana insan kimi baxıblar.

Mən “Serenad” romanında bir çox millətlərdən yazmışam, insana insan kimi baxmışam. Əsərdə Maya ilə qardaşı arasında belə bir dialoq var:

“Aramızdakı təməl fərq nədir, bilirsən? Sən insanlara baxdığın zaman bayraqlar, uniformalar, din görürsən.

- Bəs sən nə görürsən?

- İnsan, sadəcə insan! Sevən, əzab çəkən, acan, üşüyən, ölümdən qorxan insan!”

Söhbətimizi də elə bu fikirlərlə bitirmək istəyirəm və sonda Xocalı qurbanlarının yaxınlarına, bütün Azərbaycan xalqına səbir diləyirəm.

İstanbul

10.02.2019

Türkan TURAN

525-ci qəzet.- 2019.- 16 fevral.- S.12.