İLK CÜMHURİYYƏTİMİZ: OLMUŞLAR VƏ DÜŞÜNCƏLƏR

Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, onlarla və bu günümüzlə fəxr edək!

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

SOVET MƏTBUATINDA AZƏRBAYCAN MƏSƏLƏLƏRİ

Elektrikləşmə

Sovet Cümhuriyətləri İttihadına daxil olan Mavərayi-Qafqas Sosyalist cümhuriyətlərindən hər cəhətcə, 1-ci mövqei işğal edən cümhuriyət, bolşeviklərin kəndi etirafınca da şübhəsiz Azərbaycandır. Mavərayi-Qafqas büdcəsinin həmən 100-də 60-70-ni Azərbaycan ödəməkdə olduğu kibi, neft kibi ən mühüm sərvəti Rusiyaya "hədiyə" olaraq peşkeş çekən də Azərbaycandır. Buna müqabil Azərbaycan nə almışdır? Azərbaycana, kəndi kisəsindən olsa belə, nə kibi bir "mərhəmət" göstərilmişdir?

Sovet hökumətinin açmış olduğu "səfər"lərdən biri də "elektrikləşmə" səfəridir. Vaxtilə Leninin meydana atgdığı bu şüara iqtisad və sənayecə ilk sırayı işğal edən Azərbaycanda qətiyən əhəmiyət verilməmişdir. "Bakinski Raboçi" qəzetəsinin 27-nci (1689) nömrəsində S.Naumov nam bir rus bu məsələyə təhsis etdigi məqaləsində diyor ki:

"17 Martda Azərbaycanın baş iqtisad şurası, dövlət elektrik tresti ilə Azərbaycan mərkəzi hidroelektrik stansyonu projesi tərtib etmək xüsusunda bir müqavilə bağlamışdır. İxtilalın 9-cu ilində, Sosyalist Sovet Cümhuriyətləri İttihadını elektrikləşdirmə xüsusunda bu qədər bəhs edildikdən sonra, elektrikləşdirmə xüsusunda, yanacaq qıtlığı ilə bərabər bu qədər iş görülmüş ikən umuma məlum olan bir şeyi təkrar etmək, elektrikləşdirmənin faydasını isbata qalxışmaq mənasızdır. Fəqət bir şeyi göstərmək faydadan xali degildir ki, o da Azərbaycanın bu vaxtadək elektrikləşdirmə işində heç bir görmədiyi və bu yolda əksər sovet cümhuriyətlərindən geridə bulunduğudur. Su qüvvəti nöqteyi-nəzərindən, Gürcüstan və Ermənistandan daha az sərvətə malik deyil ikən və sənaye iqtidar və imkanı ilə bu cümhuriyətlərə hər cəhətdən üstün ikən, Azərbaycan nədənsə, bu vaxta qədər ittifaqın birinci növbədə elektrikləşdirmə planına daxil edilməmişdir. Halı-hazırda Mavərayi-Qafqazda 6 ədəd hidro stansyon inşa edilməkdədir. Fəqət bunlardan yalnız 1-si olsun Azərbaycan hissəsinə düşmüyor..." Bunu da unutmamalıdır ki, yapılan stansyonlar kamilən Azərbaycan hesabına inşa olunmaqdadır...

"Yeni Qafqasiya", 15 avqust 1926, №19

15 EYLUL MÜNASİBƏTİLƏ

Bir qaç gün əvvəl Türkiyə 9 eylul gününü təsid eylədi. 9 eylul böyük Türkiyə üçün nə isə, 15 eylul də kiçik Türkiyə üçün odur.

Gözəl İzmirin yunanilər tərəfindən işğalı üzərinə həyəcana gələn Anadolu da istiqlal hərəkatı başlamış, sonra bu hərəkat dastanı bir hərb şəklinə girmiş, nəhayət şəhərin düşmən əlindən təkrar xilası üzərinə yeni Türkiyənin zəfəri təkmil olunmuşdur.

Bakı da İzmirə bənzər, ticari və coğrafi bənzəyişlərindən sərfi-nəzər, siyasi müqəddərat etibarı ilə də bu iki Türk şəhəri yekdigərinə bənzərlər. İzmir kibi Bakı da Türk düşməni xunxar dəstələr tərəfindən işğal altına alınmış olduğu kibi burada da minləırcə məsum türk əhalisi çoluğuna-çocuğuna, qadınına, ixtiyarına baxılmayaraq qılıncdan keçirilmiş xanimanlar söndürülmüş, məmurələr viran olmuşdur.

İzmir faciəsi Anadolu hərəkatında nə kibi bir təsir yapmışsa, Bakı faciəsi də Azərbaycan hərəkatı üzərində o dərəcədə müəssir olmuşdur. Nitəkim onun 15 eylulda düşməndən xilası dəxi, 9 eylul xilası qədər yeni Türk tarixində mühüm bir gün olmuşdur.

Bu iki şəhərin qurtuluşunda cərəyan edən hadisələrin təfərrüatında belə simvolik bəzi şəbahətlər (oxşarlıqlar) vardır. Bakı istixlasına qoşan qardaş Türk ordusundan, şəhərə ilk daxil olan müttəfiq Türk qitəatının (dəstəsinin) başında Mürsəl Paşa duruyordu. Nə təsadüf ki, eyni Mürsəl Paşa, İzmirə girən qəhrəman Türk qitəatının başında bulunmuşdur.

Bakı xilasına vaxtilə Türk əfkari-ümumiyəsinin verdiyi mənanın nədən ibarət olduğu qismi məxsusimizdə mündəric məqalə və vəsiqələrdən aşikardır. Bizcə Bakı bu qədər əlaqəyə dəyər mühüm bir nöqtədir. Türk birliyi kibi sırf mənəvi məfhumlarından sərfi-nəzər, Yaxın Şərqin ümumi rus təhlükəsinə qarşı ciddi tədbirlər almaq zərurətini ehmal etməyən durbin Türk siyasətçiləri nöqteyi-nəzərindən baxılsa, Bakının bir rus şəhəri deyil, müstəqil Azərbaycan Cümhuriyətinin paytaxtı qalmasının nə qədər maddi və həyati bir məsələ olduğu dəxi bütün qüvvətilə aşikar olur.

Yazıq ki 9 eylul xatirəsi bizə bila-şərt və qeyd dünyalar dolusu sevinc və nəşə verdiyi halda 15 eylul həm nəşə həm də hüzün veriyor. Nəşələniyoruz çünki bu gün 2 qardaş milləti müştərək düşmənə qarşı böyük qayə uğrunda omuz-omuza vuruşan, irqi və harsi birliklərini axıtdıqları qanlar ilə təkrar yoğuran buluyoruz. Hüzünləniyoruz çünki qardaşlıq, Türklük və Azərbaycan istiqlalı yolunda canlarını fəda edən böyük şəhidlərin əldə etdikləri əsər təkrar təhlükəyə uğramış, Bakının Çəmbərəkənd məzarlığındakı şəhidlər məzarı müstövlilər (işğalçılar) tərəfindən mənsi (yaddan çıxmış) və mətruq (tərk edilmiş) buraqmaya məhkum olmuşdur.

Əvət, Bakı təkrar işğal edilmişdir. Bakıyı mütəaqib bütün Azərbaycan dəxi istila edilmiş, Qızıl rus çizmələri məmləkətin bütün müqəddəratını çeynəmişdir.

Bu məşum hadisənin nə surətlə vüqu bulduğunu burada təkrar edəcək deyiliz. "Yeni Qafqasiya" oxucuları bunu bilməz deyildirlər. Fəqət mübəccəl 15 eylul tarixini xatırladığımız bu gündə, duyduğumuz acı hüznün münfərid şəxslərə məxsus bir təsir olmadığını qeyd edə bilməklə də dəruni bir sevinc hiss edirik. 15 eylul xatirəsi hürriyət və istiqlal həsrəti ilə getdikcə daha ziyadə tutuşan Azərbaycan xalqının bil-cümlə təbəqələrində, ələlxüsus istiqbal nəsli ünvanını daşımağa bihəqqin layiq olan mübariz Azərbaycan gəncliyində, yılmaq bilməyən bir cəladət, sönmək bilməyən bir hərarətlə pək böyük bir kin və intiqam hissini qırbaçlıyor. Bu hisslərdir ki "Çeka" məzaliminə baxmayaraq o, böyük mücadiləsinə davam ediyor, mənfələrə sürülüyor, həbslərə atılıyor, edam olunuyor, min bir türlü təzyiqata məruz qalıyorsa da "15 eylul" xatirəsini layiq olduğu şan və şərəf ilə təkrar yaşatmaq əzmindən dönmüyor.

Daha sərih söyləyəlim. Azərbaycanı istila edən yabançı işğal qüvvətini məmləkətdən qovmaq üçün var qüvvət və əzm ilə hazırlaşıyor.

Yaşasın bu əzim, yaşasın 15 eylul!

Baş məqalə

"Yeni Qafqasiya", 15 eylul 1927, №24

BU GÜN (15 SENTYABR 1918) HAQQINDA TÜRKİYƏ MƏTBUATI

Bu, böyük günün əzəməti və tarixi əhəmiyəti müvacihəsində (üzbəüz dayanmada) fikrim 1918 eylulunda Bakının zəbti münasibətilə İstanbul mətbuatının nəşriyatını xatırlıyor.

Önümdə bulunan koleksiyonları (komplektləri) araşdırıram. "Tanin" qəzetəsinin baş məqaləsində bu sətirləri oxuyuram:

"Qafqasiya aləmi üçün pək mühüm olan Bakının zəbti, bütün cahanı əlaqədar edən sülh dəvəti ilə eyni zamana təsadüf etdiyi üçün layiq olduğu əhəmiyətlə tələqqi edilmədi. Halbuki, Bakının bu dəfəki işğalı, yalnız Rusya və Qafqasiya məsələləri etibarilə deyil, bütün Türk və Müsəlman aləmi üçün də böyük bir əhəmiyətə haizdir".

"Cənubi Qafqasiyada təşəkkül edən dövlətlər arasında irqən və dinən bizim ən ziyadə əlaqədar olduğumuz Azərbaycan hökumətinin bu müvəffəqiyəti, bittəbii Türkiyədə də ciddi və səmimi bir məsruriyətlə (sevinclə) tələqqi edilmişdir".

"Azərbaycan hökumətinin Bakının zəbti ilə qazandığı müzəffəriyət Cənubi Qafqas Türklük və Müsəlmanlıq aləmi üçün həyatı pək böyük bir həmlə mahiyətinə haizdir".

"Bu qədər mütəyəmmin nəticələr ümid etdirən bu fəthi təbcil edərkən bu uğurda canlarını bəzl edərcəsinə fədakarlıq göstərən azərbaycanlı qardaşlarımızı da səmimən təbrik eyləriz".

Möhtərəm "Vaxt" qəzetəsi işbu məsud hadisəyi anladırkən atidəki sətirləri yazmışdır:

"Dün şəhərimizdə pək məsərrətli (sevincli) bir xəbər intişar etdi. Bu xəbərə görə Bakı şəhəri Azərbaycan qüvvətləri tərəfindən işğal edilmişdir".

"Bakının zəbt edilməsi qonşumuz Azərbaycan üçün böyük bir müvəffəqiyətdir. Məmləkətin inkişafı üçün lazım olan iqtisadi məmbələr şəhərin zəbti surətilə əldə edildiyi kibi gənc hökumət, təbii paytaxtına da qovuşmuşdur. Bakı, tarixi binaları, müəssisələri, əhalisi etibarilə hər şeydən əvvəl bir Türk şəhəridir və bir Türk hökumətinin əlində bulunması lazımdır".

"İqdam" qəzetəsi Bakının ümumi mənzərəsini göstərən bir xəritə dərci ilə bərabər nəşr etdiyi məqalədə rəfiqlərinin fikirlərinə aşağıdakı nöqteyi-nəzərlə iltihaq ediyor:

"Aldığımız xəbərə görə son günlərdə gərək dost və gərək düşmən mətbuatını xeyli işğal edən Bakı şəhəri düşmənin əlindən təthir edilmişdir".

"Bakı azərbaycanlıların idi. Azərbaycan yədi-ədayə (düşmən əlinə) keçən şəhərini qurtarmaq üzrə Türkiyədən müavinət tələb etmişdi".

"Bakının süqutu xəbəri bizim üçün böyük bir zəfəri mütəzammindir".

"Axşam" qəzetəsi də böylə yazıyordu:

"Bir şəhərin bir millətə mərbutiyətini əvvəla tarixi, sonra əksəriyət nüfusu nöqteyi-nəzərindən milliyəti, abidələri, xatirələri, coğrafi və iqtisadi lüzum və mərbutiyyəti ilaxir şeylərlə anlaşılır.

100 sənə əvvəl cəbr və qüvvətlə alınaraq Rusyaya ilhaq edilmiş, bütün əhalisi müsəlman, abidələri müsəlman, 90 min kilometr murəbbei bir cümhuriyətin yeganə paytaxtı ola biləcək bir şəhərin Rusiyaya aid olmasını, petrol quyularının həqqi inşası ilə təzmin etmək bolşeviklərin milliyət əsasları ilə nasıl qabili-təlif ola bilir? Əsasən petrol quyularının ixtilalçı bolşeviklərdən asılı sahibləri olan Müsəlman Türklərə keçməsi dünyayı bu istehsalatdan heç bir surətlə məhrum buraxmaz. Azərbaycan əskərləri Bakıyı maddətən aldı, fəqət görülüyor ki, hənuz mənən vermək istəmiyorlar. (Brest-Litovsk Müahidəsi zeylinə işarə). Bu mənəvi haləsini də təmin etmək bir vəzifədir. Türkiyəlilər heç olmazsa Şimal hüdudlarını atidə ruslara qarşı əmin bir surətlə təhkim edəməzlər, orada inləyən din və irq qardaşlarına mənən, irfanən, iqtisadən yardım edəməzlərsə bu hərbdəki fədakarlıqlarının mənası bir az güclüklə anlaşılır".

Ən hərarətli hissiyatı "Tərcümanı-Həqiqət" qəzetəsində buluyoruz. Almaniyanın Bakını Ruslara tərki haqqındakı müvafiqətini tənqidlə yazılan bu məqalədə müttəfiqimiz bizi bu tənəkə qaza satdı deniliyordu.

Kamal

"Yeni Qafqasiya", 15 eylul 1927, №24

İKİNCİ-ÜÇÜNCÜ QAFİLƏ

Mərkəzi-həqqə (Bürcə) atsalar da bizi

Kürreyi-əzzi partladar çıxarız!

Namiq Kamal

Azərbaycanda qızıl terror vəhşətini icrada davam ediyor.

Əvət, ana vətənin yaşıl dağlarına, məğrur şahkarlarına (şah əsərlərinə) son bir vida baxışı fırladaraq məchullar iqliminin qaranlıq üfüqləri arxasında qeyb olan qəhrəmanlar əziz bir sevgilidən ayrıldılar. Alınlarını saran şərəf haləsi (işıqlı dairə) onlara girdikləri vəhşi gecələrdə sönməz bir nur gətirəcək. Bu nur istiqbalın vəəd-kar sinəsində kəndilərini bəkləyən istiqlal pərisinin yollarını aydınladacaqdır. Ölümün qəzəb çöhrəsinə gülən, qarşılarına çıxan maneələri məfkurə qüvvətilə devirərək irəliləyən 2-ci qafilə bir əsir sürüsü degildir. Bu qafilə, müvəqqəti bir hakimiyət afyonu (tiryəki) ilə bəsirətləri uyuşan düşmənin beyninə əsaslı zərbəyi endirəcək bir fədayi kütləsidir. Buzlu tunduralara, "Çeka" zindanlarına gedənlər əzilməyə getmiyorlar, bəlkə əzdirməməyə qoşuyorlar. Sovetləri o ilahi səvlətdi ki, məfkurənin həqiqətə qəlbini istifdam eylər.

Üçüncü qafilənin can fəda əfradını da, qollarından yaxalanaraq sürüklənən məhkumlara bənzətmək qəliz bir xətadır. Onlar hər dürlü təhlükənin uğuldadığı atəş və qan saçan silahların çəlikdən bir maneə vücuda gətirdigi sipərlərə atılan əskərlərdir. Bir ordunun mühakiməyə lüzum görmədən itaət edən nəfərləri müəzzəm bir makinanın çarxıdır. Bu fədailərin hər biri isə bizzat bir ordudur. Nəfər zabitinin əmrinə itaət edər. Bu dilavərlər (qəhrəmanlar) məfkurənin komandasını dinliyorlar. Ayaqlarını toprağa bassalar da başları səmadadır.

Onlar tarixin ənud (inadcıl) bazusunu (əzəmətini) bükməyə, qədərin istiqamətini dəgişdirməyə qalxışan devlərdir.

Arxalarında buraxdıqları Vətən, tək bir qəlb halında onlar üçün çarpıyor, tək bir nəzər halında bu günün həqiqətini titrədən addımlarını təqib ediyor. Bu qafilələr geridə qalan yaşlı gözləri güldürəcək, enən bayrağı əsil mövqeinə çəkəcək dəqiqəyi yaxınlaşdırmaq əməliylə uzaqlaşıyorlar. Onlar əsir bir yurdu qurtarmaq üçün hür istiqbala qoşuyorlar. Onlar yarının həqiqətini fəthə çıxan müzəffərlərdir. Matəmlərə əlbəttə qapanmamaq, durmamaq, yürümək mükəddərdir. Varsın bolşevik həyuləsi (əcaibi) Qafqasiya dağlarının üzərinə çökərək ulasın, varsın Moskvalı haydutlar ovurtlarımdan sızan qanlı vulkanın xumarilə sayaqlasınlar, mövüd ölkə bizimdir. Haqq Azərbaycanındır. Və zəfər ancaq xalqa aiddir. "Yeni Qafqasiya"nın təşkil eylədigi iman cəbhəsinə qafalarını çarpanlar onun çelik səddi dibinə yıxılacaqlardır. Tədhiş (hədis danışma), təhdid bu mənəvi qüdrət müvacehəsində nə səfil bir siyasət və nə aciz bir vasitədir.

Azərbaycanın hür ruhlu çocuklarını ölümlə qorxutmağa yeltenənlər aldanıyorlar. Biz zatən müqəddəs mövcudiyət uğrunda ölümü istəyənləriz. Fəqət ölüm kəndisini istixfaf (saymazlıq) edənlərə gəlirsə pəncəsi altında əzilən bir məxluqu degil, üzərinə atılaraq qayəsini yaradan xalqı bulacaqdır.

Solovkiyə, zülüm və təxrib diyarına getdikləri sırada məmləkət eşqinin kökslərini şişirən həyacanı ilə milil marş söyləyənlər, dizləri dibində sürüklənən bolşevik nəxvətindən (öyünməsindən) işkəncə, edam kəlimələrindən çəkinməmişlərdir. Mindikləri avtomobillərdən üç rəngli bayrağı açanlar, ətrafında qımıldayan məzlum tayfalara rəğmən analarına, bacılarına, arqadaşlarına imanlarının gur sıdası ilə cavab vermişlərdir!:

"Düşmən saldırsa da dörd koldan bizə

Qorxmayın qurtuluş pək mühal - deyə

Biz də gəliyoruz o yoldan sizə

İstiqlal, İstiqlal, İstiqlal deyə".

Mazinin əmaqında (keçilmiş yerlərdə) həşəmətli eskizlər yapan, istiqbalın qapılara çarpan bu xitab cavabını, getdikcə yaklaşan böyük günün ülvi vəlvələsində bulacaqdır.

Kamal

"Yeni Qafqasiya", 31 temmus (iyul) 1927, №21

ERMƏNİ HEYƏTİ MÜRƏXXƏSƏSİ HAQQINDA

Ta ibtidadan bəri Parisdə müvazi olaraq 2 erməni heyəti mövcud idi. Türkiyə erməniləri heyəti ilə Qafqasiya (Erivan) erməniləri heyəti. Versal sülh konferansı əsnasında bu heyətlərin 2-də bərabər çalışıyordu. Bir aralıq bunlar hətta birləşdilərdi. Fəqət sonra əsaslı bir taqım ixtilaflardan dolayı təkrar ayrıldılar. Türkiyə erməniləri heyəti riyasətində Misirli Poqas Nubar Paşa, daha sonra sabiq Osmanlı xariciyə nazirlərindən Qabriel Noradonkyan duruyordu. Bu heyətə əza (üzv) olaraq Türkiyə ermənilərindən və kəza sabiq Osmanlı nazirlərindən Sinanyan ilə Qafqasiyada məruf erməni xadimlərindən Papacanov daxil idilər. Lozan Konferansı ilə bolşeviklərin Fransa tərəfindən təsdiqini mütəaqib erməni qəzetələri vasitəsilə kəndini lüzumsuz bir müəssisə sifətilə münfəsix (ləğv olunmuş) deyə elan edən erməni heyəti iştə bu heyətdir. Qafqasiya erməniləri heyəti mürəxxəsəsi isə (Axaronyan, Xatisyan və sairə) hala mövcuddur.

"Yeni Qafqasiya", 16 nisan 1925, №14

AZƏRBAYCAN BÜDCƏSİ

"Azərbaycan Ali İqtisad Şurasının əxbarı" nam bolşevik qəzetəsində 1924 sənəsi büdcəsinə aid təfsilat vardır. Hesabı verilən sənədə Azərbaycan büdcəsinin varidat qismi 3 milyon 377 min 385 rublə ikən məsarif qismi 5 milyon 564 min 546 rublə göstərilmişdir ki, büdcənin 2 milyon 187 min 142 rublə bir açıqla qapandığını ifadə edər.

1925 sənəsinə aid tənzim olunan büdcənin isə gəliri ilə çıxarı bər vəshi-ati qərarlaşdırılmışdır. Çıxar 7 milyon 200 min rublə, gəlir 3 milyon 155 min 133 rublə, açıq: 4 milyon 44 min 767 rublə.

Bu açıqlar nasıl qapanıyor? Məzkur məqalədə bu sualın cavabı verilməmişdir. Yəqin ki, "xilaskar Moskva lütf ediyor?" deyə oxucularda böylə bir fikir hasil ola bilir? Fəqət nə gəzər... Qızıl Moskva böylə ziyanlı işə heç girişərmi? Eyni nüsxədə mündəric digər məqalədə bu sualın cavabını bulursunuz. Musyo Zire 1924-cü il Azərbaycan vergilərinə ai nəşr eylədigi məqalədə aksiz vergisindən (ki əksəriyətlə petroldan alınıyor) 5 milyon, 125 yüz min, 434 rublə hasil olduğunu zikr ediyor. Buna eyni sənənin büdcəsində göstərilən 3 milyon 377 yüz min, 385 rubləlik vari-datı da əlavə edərsiniz 1924 sənəsiin varidat fəsli 8 milyon 502 yüz min 817 rubləyə qədər qabarır ki bu halda büdcədə açıq deyil 3 milyona qərib bir zaid (artım) olur. Şu 5 qusur milyonun Azərbaycan büdcəsi varidat fəslində göstərilməsi petrol işinin Moskva idarəsində olduğuna nəzərən, Sovetlər İttihadı müştərək büdcəsinə girmiş olduğundan iləri gəliyor. Demək ki yalnız bu fəsildən Azərbaycan Rusyaya sənəvi 3 milyon şu qədər miqdarında bir xaraç veriyor.

"Yeni Qafqasiya", 16 nisan 1924, №14

ÇÖHRƏMİZ

O sizə yabançı olmasa gərək!

"Odlu Yurd" - bu iki söz türkcə kəlmənin "Azərbaycan"ın müqabili olduğunu söyləyərsək, məsələ yarı-yarıya anlaşılmış olur.

Yarı-yarıya deyirik, çünki hal-hazırda bir deyil, iki Azərbaycan vardır... Rus istilasına pərdəlik rolunu oynayan "Qızıl Azərbaycan" ilə qəlbində hürriyyət və istiqlalın sönməz odunu daşıyan milli Azərbaycan!

"Odlu Yurd" - milli Azərbaycan fikrinin mürəvvici olaraq intişar edir. Bu intişar ilə o, özündən əvvəl "Yeni Qafqasiya" ilə "Azəri Türk" məcmuələri tərəfindən gedilmiş ideal yolunu boylamaq əzmindədir.

Qızıl istilanın, tökdüyü məsum qanlarla söndürmək istədiyi bu ideal, bu müqəddəs od, Azərbaycan topraqları altında səqli bulunan oda bənzər!

Gah yanar bir dağ, gah parlayan bir su, çox kərə atəşdən bir sütun və daima bəyaz şölələrlə tütən bir nur halında həyata sıcaqlıq və işıq verən bir maddi atəş kibi "Od Yurdu" gənclərinin iztirabla çırpan qəlblərini sıcaqlığı ilə parladan və işığı ilə parladan bu mənəvi atəş dəxi qarartılamaz və söndürələməz bir atəşdir: hürriyyət və istiqlal atəşi!

Məcmuəmizin başında Azərbaycanın əski-yeni məadi (işarəsi) çox bulunan işıq və odlarını göstərən lövhədə bu, hər tərəfə nur saçan bir ulduz şəklində göstərilmişdir. Səkkiz guşəli ulduz, milli Azərbaycan ulduzudur.

Bu ulduz hilalı ilə birlikdə mavi, qırmızı və yaşıl rənglər üzərinə gəlincə milli Azərbaycan bayrağını təşkil edər!

Milli Azərbaycan bayrağı - işdə bizim çöhrəmiz!

***

Duyuşumuzu nəql üçün bu sətirlər kafi gəlsə belə, anlayışımızı ifadə üçün fikrimizin dəxi aydınlaşdırılması lüzumunu hiss edirik:

Milliyyət və istiqlal davası əsrin ən qüvvətli və ən hakim bir şüarıdır. Başda Cümhuriyyət Türkiyəsi olmaq üzrə bütün Şərq bu böyük yola girmiş - yürüyor. Bu şanlı tarix qafiləsinin ilk yolçularından biri də Azərbaycan türkləridir. Bu türklər 1918-də öz istiqlallarını elan eyləmiş və 2 qüsur sənə müstəqil həyatla yaşadıqdan sonra yalanların ən böyügünü irtikab edən qəsib bir qüvvət tərəfindən təkrar istila altına alınmışlardır. Milli Azərbaycan bu gün işdə bu istilanı başından atmaq və çalınmış istiqlalını geriyə almaq qayəsilə çalışır və o ümidlə yaşayır.

İstiqlal, işdə Azərbaycan milliyyətçilərini məşğul edən ən aktual bir məsələ!

Milli Azərbaycan hərəkatının müdafiə etdigi istiqlal tezisini tamamilə anlaya bilmək üçün müxtəlif zamanlarda müxtəlif mənalar ifadə edilən bu kəlməyi bir az daha izah etməliyiz:

Sözün aktual mənasilə istiqlal, şübhəsiz, başlı-başına bir qayədir. Fəqət bizim üçün bu qayə kəndisindən ayrılmaz digər şüarlardakı ülvi mənaları içərisinə almadıqca bir qayə olamaz. Sözün demokratik mənasilə, "İstiqlal milli hakimiyət xaricində var degildir. Milli hakimiyət isə ancaq xalq naminə və xalq vasitəsilə icra olunur. Bunu təmin edən sistem də hürriyət əsasları üzərinə qurulan demokrasi sistemidir. Bu mənada, müstəqil millət demək, xalq hakimiyətinə dayanan milli dövlət deməkdir".

Milli dövlət - iştə müstəqil olan hər millət idarəsinin alması zəruri bulunan bir şəkil: kəndi kəndinə bir qayə olmaqla bərabər, bu şəkil, bizim nəzərimizdə, xalqın həqiqi ehtiyaclarını gördügü zamandır ki olğundur. Demokratik hökumət, dövlət təşəkkülündə qayeyi təşkil edən fərdi hürriyəti böyük ölçüdə təmin etməklə bərabər, bu hürriyətin cəmiyətdəki istehsal qüvvələrini müşkülləşdirəcək dərəcədə həddini keçməsinə təhəmmül edəməz. Dünki liberalların mütləq surətdə müdafiə etdikləri nəzəriyyə ekonomi politikin son sözü olaraq qəbul olunamaz, nitəkim daha ziyadə yarınki deyəcəgimiz sosyalist-kollektivistlərin müdafiə etdikləri komuna nəzəriyyələri də əsri hökumət məfhumu ilə doğru gəlməz. Əsri demokrat hökumətin vəzifəsi cəmiyyəti tüfeyli zümrələrin şərrindən qorumaq surətilə fərdləri himayəsinə almaq və müstəhsil siniflərə hörmətlə də cəmiyyət şirarəsini (nizam-intizamını) veqayə etməkdən ibarətdir. Bu vəzifə isə ancaq ictimai soludarizm və siyasi radikalizm sistemini tətbiqlə gözəl ifa olunur.

Əsri dövlət quruluşundan məqsəd iqtisadi və mədəni rifahdır. Bizim kibi, harsı və ictimai inkişaf nəticəsində milli şüurunu dərk və əsri metodlarla müstəqil bir dövlət halına gəlmək niyətilə cəhd edən millətlər üçün bilxassə mühümdür. Bu gün "Avropa" sifətilə anılan bəşəri mədəniyyəti almaq, orta zaman mədəniyyətindən ayrılaraq əsri mədəniyyətə girmək hərəkatında bulunan Şərq millətləri üçün həyati bir zərurət hökmündədir. Milli Azərbaycan, bu zərurəti çoxdan duymuş və anlamış cəmiyyətlərdəndir. Fəqət o, bəşəri mədəniyyəti alırkən bu mədəniyyətə, milli harsını işləmək surətilə, bir şey də vermək istər:

Azəri türk harsının Avropayı bir üsul ilə təzhibini alqışlarkən, biz, bir tərəfdən xalq, digər tərəfdən də fənnilə səmimi bir irtibat və ünsiyətdən ayrılmamasını istəriz.

Bizcə, demokratik bir milliyyətçilikdən ibarət olan bu metodla əsrin mükəmməl texnikini xalqın əsirlərdən bəri bəslədigi ən səmimi duyğu və ehtiyaclarını tətmin üçün qullanmalıdır.

Milli Azərbaycan, mədəniyyət bəhsində müasir cahanla rabitəsini qaviləşdirməklə bərabər, milli hars xüsusunda da bütün Türk dünyasilə olan əqrəbalığını ehmal etmək istəməz. Bu onun üçün eyni zamanda siyasi bir əhəmiyyətə dəxi haizdir. Qızıl bolşevizm kisvəsindəki rus harsına qarşı milli mövcudiyyət və istiqlalının şu surətlə daha qüvvətlə müdafiə edilə biləcəyi mühəqqəq degilmidir?!

Hökumətin mədəni və harsı funksiyonunu qəbul etməklə bərabər ictimai funksiyonunu da qeyd etdik. Biz milli davanın yalnız ümumin faidəsinə yarar ictimai islahat əsaslarının həyatə keçirilməsilə qüvvətlənəcəyini və həqiqi istiqlalın ancaq şu surətlə paydar olacağına qaneyiz. Komunistlərin müzurr təlimatlarına və müfrid ümdələrinə qarşı mücadilə etdigimiz kibi, əsrin icab etdigi şeylərə qiymət verməyən geri görüşlərə də üsyan edəriz.

Sinif təhəqqümlərinin (hakim olmalarının) hər növünü rədd ilə ictimai sülh və milli təsanüd əsasını tərvic eyləriz.

Əksəriyyətlə rus məktəblərində höküm sürən utopi və anarşizmdən qaçar, müvazinə və etidalları ilə mumtaz Avropa mütəfəkkirlərinə qoşarız!..

***

Məfkurəmiz zamanın ən əsri fikirlərindən mülhəm bir mənzumə halındadır. Taktikimizdə dəxi real və metodik olmaq istəriz. Xəyalə bilxassə bu sahədə yer vermək niyətində deyiliz. Dünki həqiqətlərə nəzərən Rusyanın dillərdə dastan olan qorxunc "xəyalından" diksinmədiyimiz kibi, onunla say müqadisəsinə qalxınca kəndi başına çox kiçik bir rəqəm təşkil edən Azərbaycanın bu "gövdəyə" tək başına qarşı qoya biləcəyini təsəvvür etmək "xəyalından" da uzağız.

Hesabımız tam başqadır: bir kərə yarınki Rusya dünkü Rusya degildir. 140 milyon!... Əvət bu doğrudur; fəqət bu qorxunc rəqəm bölünməz bir rəqəm deyildir. İşbu məcmui təşkil edən rəqəmdə 30 milyon Ukrayna, 13 milyon Türkistan, 12 milyon da Qafqasiya vardır. Xalis rus ünsürü 80 milyonu belə bulmaz. Ümumi hərb nəticəsində Avropada doğan yeni millətlərlə hali-hazırda müşahidə olunan milli cərəyanlara baxılır və Rusyadakı milli təşəkkül və hərəkatlar tədqiq olunursa, Rusyanın cahan tarixində Avstriya və Osmanlı imperatorluqlarının düçar olduğu aqibətə giriftar olmayacağına höküm etmək üçün məqul bir səbəb yoxdur.

Kəndi istiqlallarının geri alınması yolunda hər türlü həqiqi imkanları istifadə etmək zərurətində olan azərbaycanlıların əhəmiyyət verdikləri, təfsilatına pəkdə lüzum görmədiyimiz, siyasi imkanlardan birisini burada bilxassə qeyd etmək istəriz ki, o da Qafqasiya Konfederasyonundan ibarətdir. Haiz olduğu coğrafi, qövmi və bilxassə iqtisadi əhəmiyyətilə, Azərbaycanın da daxil olduğu müstəqil bir Qafqasiya Konfederasyonunun Yaxın Şərqdə pək mühüm bir sulhusəlah amili olacağı bədihidir. Bu bədahətin hər yerdən ziyadə Qafqasiyanın qonşuları olub Rusya imperyalizmindən ən ziyadə zərbələr yemiş bulunan Türkiyə ilə İranda anlaşılacağı aşikardır.

İştə, ana xətləri ilə çöhrəmiz! Milli hakimiyyəti uğrunda çarpışan, çalınmış istiqlalını geriyə almaq üçün çalışan bir millətin çöhrəsi!

Bu çöhrə eyni zamanda Türkdür və Türkiyədir. Bunun üçün də o, ərz etdiyi irtisamların (baxışların) səmimiyyətlə anlaşılacağına əmindir. Ona bu əhəmiyyəti verən tarixdir. Həm kəndi tarixi, həm də Türkiyə Cümhuriyyətinin tarixidir!...

"Odlu Yurd", 1 mart 1929, №1

(İlk nömrənin baş məqaləsi - Ş.H.)

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 1 iyun.- S.20-21.