"Şəhrizadın... tarzən Ramiz Quliyev nağılı"

VƏ YA NAĞILA BƏNZƏYƏN SƏNƏTKAR HƏYATI

Böyük sənətkarlar haqqında fikirləri layiq olan səviyyədə, orijinal tərzdə qələmə almaq özü böyük ustalıq və istedad tələb edir.

Virtuoz tarzən kimi xalq tərəfindən sevilən, peşəkar musiqiçilər, görkəmli incəsənət xadimləri tərəfindən layiqincə qiymətləndirilən Respublikanın xalq artisti Ramiz Quliyevi böyük bir sənətkar kimi səciyyələndirmək heç də asan deyil, bunu yalnız qeyri-adi yanaşma, qeyri-adi sujet və mahir yazar düşüncəsi ilə ifadə etmək mümkündür.

Tarzən Ramiz Quliyev haqqında yazıçı-jurnalist, Cəfər Cabbarlı və Beynəlxalq Rəsul Rza Ədəbi mükafatları laureatı Rafiq Hacıyevin ərsəyə gətirdiyi bu bədii-biblioqrafiyanı, esseni, oçerki, povesti həyəcansız, fasilələrlə oxumaq mümkün deyil. Böyük dəqiqliklə və ətraflı verilən əhvalatlar, istər-istəməz bir daha gözümün qarşısında 1958-1964-cü illəri canlandırdı. Ramizlə bizim tanışlığımız 1958-ci ildə olmuşdu. Həmin il bizim ailəmiz Ağdama köçəndə (valideynlərim həkim idilər) mən Ağdam uşaq musiqi məktəbinin birinci sinfinə qəbul olundum. Ramiz onda uşaq musiqi məktəbinin üçüncü sinfində oxuyurdu. Həm qonşu olmağımız, həm də musiqi məktəbində eyni vaxtda ikinci növbədə oxumağımız ünsiyyətimizi xeyli istiləşdirmişdi. Hələ o vaxtlar Ramiz musiqi məktəbinin ən seçilən, qabaqcıl, konsertlərdə ən uğurlu iştirakı ilə yadda qalan şagirdi idi.

XX əsri Azərbaycan musiqisinin intibah dövrü adlandırsaq, yəgin ki, səhv etmərik. Böyük bəstəkar və milli ziyalı Üzeyir bəy Hacıbəylinin milli musiqisinin inkişafına verdiyi əvəzsiz töhfələr, onun yaratdığı "Leyli və Məcnun", daha sonra "Koroğlu" operaları Azərbaycan milli musiqisini böyük yüksəkliklərə qaldırmışdı.

Azərbaycan milli musiqisinin əsas alətlərindən olan tarın imkanları, Sadıqcanın etdiyi dəyişikliklərdən, simlərin sayı 11-ə çatdırıldıqdan və dizlərin üstündən sinəyə qaldırıldıqdan sonra muğam ifasında xeyli artmışdı. Bu işdə böyük xidmət Azərbaycanın tarzənlərinə məxsus idi. Muğam ifasının çox maraqlı və bəlkə də sirli xüsusiyyətlərindən biri klassik musiqi əsərlərindən fərqli olaraq onun doğma kimi mövcud olması deyil, əksinə, daimi təkamüldə, inkişafda olması idi, bu isə ilk növbədə ifaçıların yaradıcı, dinclik tapmayan axtarışlarının səbəbi və həm də nəticəsi idi.

XX əsrin ortalarında muğam ifası ilə yanaşı, klassik musiqi əsərlərinin tarda ifası onun yeni və tükənməz imkanlarını üzə çıxartdı. Məşhur muğam və həm də klassik musiqi ifaçısı olan cərrah-tarzən Hacı Məmmədov, o vaxtlar, musiqi məktəbində oxuyan şagirdlər üçün bir uca mayak idi. Onun ilk ifaçısı olduğu Qərbi Avropa və Rusiya bəstəkarlarının seçilmiş əsərlərinin tarda səslənməsi özünə məxsus əsrarəngliklə bizi valeh edir, primitiv də olsa ona bənzəməyə çalışırdıq.

Elə həmin vaxtlarda milli musiqidə tarın instrumental ifa imkanlarını xeyli artıran əsərlərin yazılması öz mütərəqqi rolunu oynayırdı. Bəstəkar Hacı Xanməmmədovun 1952-ci ildə yazdığı tar və simfonik orkestr üçün 1-ci konsertini çala bilmək bizim çoxumuz üçün ən böyük arzu idi. Düzdür, həmin konsertin texniki cəhətdən nisbətən sadə, lakin gözəl melodiyası olan 2-ci hissəsini konsertlərdə ifa edirdik. Lakin həmin konserti bütövlükdə ilk dəfə ifa edən bizim aramızda məhz Ramiz Quliyev olmuşdu.

Bir maraqlı məqam da o vaxtdan yadımda qalıb. 1-ci konsertin not yazısında bir səhv getmişdi, onu da Ramiz tapmışdı. Ramizin israrına baxmayaraq, şagirdlərin çoxusu bununla razılaşmırdılar. Son nəticədə Ramiz haqlı çıxdı. Həqiqətən də həmin konsertin, səhv etmirəmsə, ilk ifaçısı olan məşhur tarzən Əhsən Dadaşov həmin yeri notada yazıldığı kimi deyil, Ramizin dediyi kimi çalmışdı. Ramizin son dərəcə diqqətli olması, ifasında heç bir kiçicik səhvin belə üstündən keçməməsi onun parlaq gələcəyinin ilk parıltıları idi. Deyilənlərə sübut hələ uşaq musiqi məktəbinin şagirdi ikən ifaçıların Respublika müsabiqəsində qalib çıxması, bəstəkar Səid Rüstəmovun gözəl ifaya görə ona təşəkkür etməsi idi (bu haqda mənə o vaxt konservatoriyanın tələbəsi olan bibim oğlu mərhum Hafiz Kərimov danışmışdı).

1963-cü ildə mən Ağdam orta musiqi məktəbinin (ona çox vaxt musiqi texnikumu da deyirdilər) I kursuna daxil olanda Ramiz artıq III kursda oxuyurdu. Yetkin tarzən kimi onun həyatını musiqiyə həsr edəcəyi və konservatoriyaya daxil olacağı heç kəsdə şübhə doğurmurdu. Özünə olan tələbkarlıq, zəhmətsevərlik musiqini duymaq qabiliyyəti, sol əlin barmaqları ilə sağ biləyin heyrətamiz simbiozu hər an Ramizi gələcək arzularına, qarşısına qoyduğu məqsədə yaxınlaşdırırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, o vaxtlar Ağdam musiqi texnikumunda gənc ifaçılar arasında güclü rəqabət mühiti formalaşırdı. Səriştəli müəllimlərin dəvət ilə gəlib orta musiqi məktəbində dərs demələri öz müsbət rolunu oynayırdı. Xüsusən, xanəndələrin ağsaqqalı sayılan, geniş ürəyə malik Seyid Şuşinskinin o vaxt Ağdama gəlməsi bizim üçün böyük hadisə idi. Belə bir mühit Ramizin də formalaşmasına öz təsirini göstərmişdi. Lakin ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, eyni mühitdə oxuyan, eyni müəllimdən dərs alan ifaçıların heç biri Ramiz Quliyev səviyyəsinə çata bilməmişdi. Bunun əsas səbəbi Ramizin istedadında, əzmkarlığında və qeyri-adi qabiliyyətində idi.

İndi təbəssümlə xatırlayıram ki, Ramizlə orta musiqi məktəbində oxuya-oxuya uşaq musiqi məktəbində ixtisas tar kursundan dərs deyən vaxtlar gələcək planlarımız haqqında tez-tez danışardıq. Ramiz qəti fikirdə idi ki, orta təhsilini bitirəndən sonra konservatoriyaya daxil olacaq. Mənimsə fikrim başqa idi. Məni daha çox kimya cəzb edirdi. İndi fikirləşirəm ki, kimyanı seçməkdə, bəlkə də, kimya ilə musiqi arasında müəyyən bir yaxınlığın, oxşarlığın olması öz rolunu oynamşdı. Axı bizi əhatə edən bütün maddi aləmin məhdud sayda kimyəvi elementlərdən təşkil olunduğu kimi bu qədər möhtəşəm, qəlbləri fəth edən çoxsaylı musiqi əsərləri də məhdud sayda notlardan, səslərdən təşkil edilmişdi. Bir qədər də dərinə baxsaq, Mendeleyev kimyəvi elementlərin Dövri cədvəlini qurduğu kimi akademik Lev Şerba da səslərin təsnifatını Mendeleyevin Dövri cədvəlinə oxşayan səslərin fonetik cədvəli şəklində vermişdi. Kimyəvi element atomlarından molekullar, kimyəvi birləşmələr əmələ gəldiyi kimi notlardan da akkordlar və melodiyalar yaranır. Və hər iki halda onlar simmetriya prinsiplərinə, harmoniya qanunlarına əsaslanırlar.

1966-cı ildə mən Bakı Dövlət Universitetinin kimya fakultəsinə daxil olandan sonra yollarımızın ayrıldığına baxmayaraq, həmişə bir-birimizlə maraqlanır, uğurlarımıza sevinir və görüşəndə böyük şadlıq hissi keçirdirdik. Təbii ki, Ramizin istedadı çox tez parlamış, musiqi aləmində getdikcə daha da böyük nüfuz qazanmağa başlamış, mahir və istedadlı tarzənə çevrilmişdir. Onun şöhrəti ölkəmizdən çox-çox uzaqlara yayılmış, onlarla nüfuzlu müsabiqələrdə və toplantılarda vətənimizi layiqincə təmsil edərək, Azərbaycan musiqi ifaçılığının şöhrətini yüksəkliklərə qaldırmışdı.

Ramiz Quliyevin ifaçılığında iki qanadın - Azərbaycan muğamının və klassik musiqi janrının paralel, özü də hər ikisinin virtuoz səviyyəsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu xüsusiyyət özünü Ramizdə hələ musiqi məktəbində oxuyanda artıq büruzə verməyə başlamış və bütün yaradıcılq dövründə o, hər iki qanadın təkmilləşməsinə, cilalanmasına sadiq qalmışdır.

Tar uzun illər instrumental alət kimi muğamın ifası üçün əvəz olunmaz bir vasitə olmuşdur. Min illiklərlə, heç bir yazı olmadan muğam nəsillərdən nəsillərə şifahi şəkildə ötürülmüşdür. Ümumi məzmununu və quruluş xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayan muğam eyni zamanda, tarzənlər üçün geniş yaradıcılıq meydanı açmışdır və çətin ki, iki məşhur tarzənin ifasında bir muğam tamamilə eyni cür səslənsin. Bu baxımdan muğam sözün əsl mənasında bir möcüzədir. Müqayisələr göstərir ki, əsas muğamlardan biri olan "Rast"ın quruluşu bir növ məşhur fizik Nils Borun təklif etdiyi atom quruluşunda elektronların energetik səviyyələrə keçidlərinə bənzəyir. Əlbəttə, fikirləşmək ki, muğamı yaradanlar atomun quruluşu haqqında primitiv formada da olsa təsəvvürlərə malik idilər, olduqca böyük sadəlövhlük olardı. Bu, sadəcə olaraq muğam musiqisində də təbiətin ümumi harmoniya qanunlarının, simmetriya prinsiplərinin təcəssüm olunmasının nəticəsi idi.

Muğam ilə klassik musiqi arasında körpünün yaranmasında biz Fikrət Əmirovun simfonik muğamlarına, onun xalq musiqisinə yaradıcı münasibətinə borcluyuq. Xaricdə ilk dəfə Boston simfonik orkestrinin ifasında səslənən "Şur" simfonik muğamı (Azərbaycanda bu əsər 1948-ci ildə Maestro Niyazinin dirijorluğu ilə səsləndirilmişdi) musiqi aləmində yeni bir səhifə idi. Özü gözəl tarzən olan Fikrət Əmirovin yaratdığı yeni musiqi janrı ümumiyyətlə, Azərbaycan xalq musiqisi zəminində ölməz musiqi əsərləri yaratmağın başlanğıcını qoydu.

Simfonik muğamlar təbii ki, ifaçılıq sənəti üçün də təsirsiz ötüşmədi. Bu, özünü ilk növbədə tarzənlərin klassik musiqi nümunələrinə müraciət etməsində göstərdi. İşlək simləri cəmi üç cüt (ağ, sarı və kök simlər), pərdələrinin sayı 22, diapazon intervalı isə cəmi 2,5 oktava olan tar (müqayisə üçün skripkada bu diapazon 4 intervaldan yuxarıdır) instrumental musiqi ifaçılığında möhtəşəm bir alətə çevrildi. Və bu prosesdə ən böyük xidməti olan tarzənlərdən biri də Ramiz Quliyev olmuşdur. Texniki cəhətdən mürəkkəb olan musiqi əsərlərini tarın dilinə çevirmək, onları böyük ustalıqla virtuozcasına ifa etmək hər şeydən əlavə gənc tarzənlərin yetişməsində olduqca vacib rol oynayır, necə ki, vaxtı ilə Hacı Məmmədovun klassik musiqi əssərlərinin tarda ilk ifası xatirəmizdə silinməz iz buraxmış, çoxları üçün örnək və ustad dərsi olmuşdur.

Müasir dövrümüzün ən ustad sənətkarlarından, ən virtuoz ifaçılarından, ən görkəmli incəsənət xadimlərindən biri olan Ramiz Quliyevin yaradıcılıq axtarışları yorulmaq bilmədən bu gün də davam edir. "Bir yerdə dayanmaq geriyə getməyə bərabərdir" prinsipini həmişə yadda saxlamaq və daima yeni uğurlara can atmaqda əzmkarlq göstərmək onun ucalmasının əsas səbəblərindən biridir. Bu çətin və şərəfli yolda dostum Ramiz Quliyevə yeni yaradıcılıq uğurları və xalqımızın əvəzsiz musiqi dünyasına yeni töhfələr verməsini arzu edirəm.

06.06.2019

Dilqəm TAĞIYEV

Azərbaycan MEA-nın Vitse-prezidenti, akademik

525-ci qəzet.- 2019.- 19 iyun.- S.15.