"Anar - 80... Şəxsiyyətin tarixi"ndən oxunan həqiqətlər

Keçmiş Sovet dönəmində çəkilən filmlərin əksəriyyəti çox dəyərli və baxımlı idi. Onların içərisində "Qruzinfilm" studiyasının təqdim etdiyi nümunələrin geniş tamaşaçı auditoriyasında xüsusi hörməti və yeri var idi. Filmlərdəki rejissor ustalığı adamı valeh edirdi.

Bu yaxınlarda o vaxtdan qalma jurnalları vərəqləyəndə adını unutduğum bir gürcü rejissoru ilə müsahibə diqqətimi çəkdi. Jurnalist soruşur ki, niyə indiyədək dünyaca məşhur Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" poemasına film çəkilməmişdir? Rejissor cavab verir: "Gürcü kinematoqrafiyası o əsərə film çəkə biləcək qədər inkişaf etməmişdir!.."

Nə yaxşı ki, oğuz türklərinin dünyaca məşhur "Kitabi-Dədə Qorqud" əsərini peşəkarcasına ekranlaşdırmağa qadir olan Anarı varmış!..

Anar mənim babamla yaşıddır. Gözümü ədəbiyyat adlı sehirli aləmə açandan babamın və atamın ev kitabxanalarında onun əsərlərini görmüşəm və bir oxucu kimi xoşbəxtəm ki, Anar yaradıcılığını əvvəldən-axıradək xronoloji ardıcıllıqla oxumaq imkanım olub. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, özümü onun indi yazdığı müasir mövzular və elmi məqalələrini anlayacaq bir oxucu hiss edirəm. Bu isə Anarı öz müasirim, həmyaşıdım hesab etməyimə səbəb olub. "Sizsiz", "Molla Nəsrəddin - 66", "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" və digər kitabları mənim üçün həmişə təzə, aktualdır. Oradakı deyimləri daim babamın, atamın, əmilərimin dilindən məişət və ailə mühitində eşitmişəm. Məsələn, qırmızıyanaq bir adam haqqında danışanda babam Anarsayağı deyərdi: "Bir turp ordan, bir turp burdan". Yaxud atam başının qarışıq olması mənasında: "Vallah, bir macal eləyə bilmirəm, gedim özümü asım" və s.

Ailə albomumuzda bir şəkil var. Orada atam Anarın "Molla Nəsrəddin - 66" kitabını sinəsi bərabərinə qaldırıb obyektivə xoşbəxt təbəssümlə baxır, sanki oxucu dostlarına bu kitabın dəyəri barədə mesaj göndərirdi. Hətta lap gənc vaxtlarında "Kitabi-Dədə Qorqud"u daim oxuyan atam tez-tez deyərdi ki, bu kitabda orijinaldakı fikirlərin xeyli hissəsi təhrif olunmuşdur. Mənim təkidimlə bu barədəki mülahizələrini yazdı. İlk kitabı çapdan çıxanda nə qədər elədimsə, onları kitaba salmadı. "Akademik Samət Əlizadə kimi nəhəngin işinə kölgə salmaq yaxşı deyil. Yəqin tezliklə təzə nəşrlərdə düzəlişlər olacaq" - dedi. Amma təəssüf ki, geniş oxucu kütləsinin əlindəki, hələ indiyədək "Kitabi-Dədə Qorqud"un həmin sadələşdirilmiş mətnidir. Bu yaxınlarda Anarla Kamal Abdullanın "Dədə Qorqud"la bağlı kitabı barədə mükalimələrini dinlədik birlikdə. Hər ikimiz bu adamların mətnin mahiyyətinə nə qədər dərindən nüfuz etdiklərinə heyran olduq. Sonda atam yenə dedi ki, görürsən, qızım, biz hamımız hələ çox şeyləri belə alimlərdən öyrənməliyik. Yoxsa, diletantcasına "mən də varam!" qışqırmaqla gəncləri düz yoldan sapdırmaq nəyə gərəkdir? Mən ondan-Dədə Qorqud barədəki işlərini çap etdirəcəyikmi? - soruşanda isə sakitcə, " Görürsən də, Anarın, Kamal Abdullanın danışdıqları elə kitabdır. Belə məsuliyyətli işə ancaq bu cür peşəkarlıq lazımdır" - dedi.

Biz üç oxucu nəsli - mən, atam və babamda Anar və onun məsləkdaşlarına olan belə sevgi haradan yaranmışdı?! Bəlkə də onların səssiz-səmirsiz, başlarını aşağı salaraq özünütəsdiqin ən düzgün yolunu-yaradıcılıq yolunu, qadir olduqlarını ortaya qoymaq yolunu tutduqlarına görədir bu sevgi!

Bu yaxınlarda "Anar - 80... Şəxsiyyətin tarixi" kitabını oxudum. Burada Ümummilli lider Heydər Əliyev və Prezident İlham Əliyevdən gənc yazarlara qədər hamının Anar barədə dedikləri xoş sözlərlə razılaşmamaq olmur.

Akademik İsa Həbibbəyli yazır ki, Anarın "Yaxşı padşahın nağılı" hekayəsində romana sığa biləcək ictimai mətləblər ifadə olunmuşdur. Bu cəmiyyətin roman miqyasındakı alleqoriyasıdır.

Yazıçı Elçinin "Anar qanıyla, canıyla öz xalqına bağlı, genetik yaddaşa, zövqə və təəssübkeşliyə malik qələm sahibi olan vətəndaşdır. O, azərbaycanlı xarakterinin, indi dəbdə olan sözlə desək, mentalitetinin koloritini duyan az adamlardan biridir" qeydləri Anarın bir yazıçı və vətəndaş kimi xarakterini dəqiq müəyyənləşdirir.

Kitabda professor Asif Rüstəmli Ulu öndərin sözlərini misal gətirərək Anarın 60-70-ci illərdə göstərdiyi ictimai fikrə təsirindən bəhs edir: "Anar da dissidentlərdən biri idi. Məsələn, "Qobustan" jurnalının yaranması və jurnalın səhifələrində yayılan əsərləri şübhəsiz ki, dissident xarakteri daşıyırdı".

Əlbəttə ki, Anar yaradıcılığına, şəxsiyyətinə ölkəmizin istedadlı və dəyərli şəxslərinin verdiyi qiymətlər hamı üçün örnəkdir. Professor Qəzənfər Paşayev onu "Anar fenomeni" kimi qiymətləndirərək yazır ki, istedad, ağıl, müdriklik heç nə ilə müqayisə edilməyən, ilahi tərəfindən bəxş edilən paydır. Bu əvəzolunmaz paya sahib olan seçilmişlər zülmət gecədə yol göstərən parlaq ulduza bənzəyir, xalqın qürur mənbəyinə çevrilirlər. Tədqirəlayiqdir ki, "Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası”nın yaranma ideyası da məhz Anara məxsusdur.

Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsərindəki Zaur və Təhminə obrazları, onların arasındakı qəribə bağlılıq Azərbaycan yazarları və dünya ədəbiyyatı korifeylərinin qələmində bol-bol işlənmiş mövzudur. Milli və etik nöqteyi nəzərincə çox da məqbul hesab edilməyən belə sevgi macəraları fakt kimi daim göz önündədir, belə hallar olub, var və olacaq. Zaman-zaman özünə güvənən filosof yazıçıların dönə-dönə bu mövzuya müraciət etmələrinin səbəbi, bəlkə də, problemin kökünə qədər çözülməməsidir. Anar da bu mövzuda qələm işlədəndə hadisələrin xronikasının təsvirindən qaçaraq Təhminənin seçiminin mahiyyətini oxucunun özünün tapmasına şərait yaradır. Yaraşıqlı, güclü, imkanlı Spartakdan kasıb, aciz Zauru üstün hesab edən Təhminənin dilemmasını oxucu öz fəhmi ilə həll edə bilir. İsfəndiyar Vahabzadənin kitabda yer alan yazısındakı sözlərlə desək, hər dövrün, hər yaşın öz Təhminəsi vardır. Hər kişinin də öz Təhminəsi vardır. Zaur olmağa nə var ki...Təhminə olmaq isə çətindir. Çünki o, çoxlu müsbət cəhətlərə malik olan, lakin dəyişkən xarakterli Spartakı, elə bir üstünlüyü olmasa da, sabit xarakterli Zaurdan aşağı hesab etməyə qadir olan qadındır...

Kitabdakı yazılardan birinin üzərində dayanmaq istəyirəm. Kitabın sonunda Anarın mərhum türkoloqumuz Aydın Məmmədovla söhbəti verilib. Məmnuniyyətlə "söhbət" dediyim bu danışığa "ustad dərsi" adını verərdim. Burda hər ikisinin öz fikirlərinin sübutu üçün dönməz xarakterinin, razılaşmadığı məqamlara qarşı alternativ misallarla oppenentinə "sarsıdıcı zərbələr"in, bir-birinin dəyərini dərk edərək əl-ələ verib ümumi rəyə can atdıqlarının... və başqa qəlb titrədən məqamların şahidi oluruq!

Anar tənqid sözünün bu gün ehtiva etdiyi tənqid etmək, pisləmək, yaxud da tərif etmək, "şişirtmək" mənalarına etiraz edir. Doğrudan da, çox yaxın keçmişimizdə tənqidçilərə "münəqqid" deyirdilər. Yəni olanları olduğu kimi araşdıran şəxs. Alimin intuisiyasına yalnız heyran olursan...

Anar Aydın Məmmədovun "Ulduz" jurnalındakı müsahibəsində dediyi "mən "yeni nəsr" anlayışını qəbul etmirəm" fikrinə etiraz edir. Əlbəttə ki, söhbətin gedişində onlar ortaq məxrəcə gəlirlər və aydın olur ki, Aydın Məmmədov bu istilahı qəbul etmir. Yeni nəsil hələ "yeni nəsr" yarada bilməyib, yalnız Anarın, Elçinin, Əkrəm Əylislinin və başqa yazıçılarımızın yaratdığı "yeni nəsr"in tənqidi ilə məşğuldur. Anarın səbrinə, dəyanətinə heyran qalırsan! Bu çaşqınlığıma bu günlərdə qələminə hörmət bəslədiyim Murad Köhnəqalanın bir kitab təqdimatında söylədiyi fikirdən aydınlıq hasil etdim. "Füzuli nə yazıb ee... Nəyə lazımdır onun qəzəlləri? "Leyli Məcnun" poeması kimə lazımdır? Biri bu yandan deyir ki, Leyli, Leyli! O biri cavab verir ki, nədi Məcnun? Bu da deyir ki, İbn Səlam elçi gəlir..." və s.

Doğrudanmı, bu "yeni nəsil" nümayəndələri belə düşünür? Onlar doğrudanmı Füzulini faydasız hesab edir? Axı danışıqlarından da hiss olunur ki, onlar heç Füzulini oxumayıblar. "Leyli və Məcnun"da belə şeylər yoxdur axı! Bu sözlər isə ədəbiyyatımızda olduğu kimi musiqimizdə də boy atan faydasız zoğlar kimi, ətrafı bürüyən toyxana müğənnisi, şair, bəstəkarlardan birinin, özləri demişkən, "bozbaş" mahnısının sözləridir. Füzulinin nə günahı var ki, indi nihilistlər onun əsərini oxumadan "Leyli və Məcnun"u bəyənmirlər. Füzuli isə susur. ...Eşitdiyimə görə, otuzuncu illərin repressiya dövründə Cəfər Cabbarlı Cavidi bəyənmir və bəzən də onu tənqid edirmiş. Cavid onun tamaşalarına baxmağa gələndə Cəfər yayınıb gizlənir, sonra yoldaşlarından soruşurmuş ki, Cavid əfəndi bəyəndimi əsərimi görəsən?..

Anarı yazıçı kimi bəyənməyənləri heç olmasa Cəfər Cabbarlı kimi görmək istərdim. Əgər Aydın Məmmədov kimi nəhəng alim-tənqidçi onların hələ "yeni nəsr" yaratmadıqlarını deyirsə, gərəkdir ki, vaxtlarını bihudə işlərə sərf etməkdənsə, ədəbi nümunələr yaratsınlar. Əlbəttə, buna qadir ola biləcək gənc yazarlar çoxdur Azərbaycanda. Özləri də dünya ədəbiyyatını orijinaldan oxuya bilirlər. Anarı öz müdafiəçiləri kimi görməkdənsə, onu öz qarşılarında əngəl görmək ədəbiyyatın ziyanınadır. Düzgün həyat tərzi, sağlam şəxsi nümunə, istedadın cilalanması və uğur gətirəcək ədəbi prosesə qoşularaq ortaya daha qüvvətli əsərlər qoymaq lazımdır. Yoxsa, 60-ıncıların gətirdiyi "yeni nəsr"in üzərində yaranacaq daha "yeni nəsri" hələ çox gözləyəcəyik. Nə yaxşı ki, Anar və onun nəslinin yaratdığı "yeni nəsr" bizim üçün örnəkdir (əslinə qalsa, lap onlardan tutmuş Həsənoğluya qədər hamısı daim örnək olacaqdır).

Tərtibçisi və ön söz müəllifi Gülxani Pənah, elmi redaktoru professor Jalə Əliyeva olan bu kitabda çox maraqlı bir məqam da vardır: Aydın Məmmədov inkarçılardan bəhs edəndə Erenburqun sözlərindən sitat gətirərək deyir ki, Allahı inkar edən filosof-yazıçılar insanı Allah hesab etsələr də, unudurlar ki, bu insanlar adicə "insan əcəli" deyilən səbəblərdən ölürlər. Deməli, bu insanlar çox böyük səhv edirmiş.

Anar özü çox kitablar yazıb, onun haqqında da çoxlu kitablar yazılıb və hələ yazılacaq da! Mənim mənsub olduğum ailədə üç nəsil bu kitabları oxuyuruq və oxuyacağıq da! Və eyni zamanda düşünürəm ki, Anarın kifayət qədər oxucuları var və getdikcə də sıralarına yeniləri əlavə olunacaq.

Anar kitab oxumayanlar üçün də ciddi işlər görüb. Məsələn, götürək "Dədə Qorqud" filmini. "Dədə Qorqud” kimi nəhəng bir iş onun dünya şöhrətli valideynlərinin ruhları qarşısında verdiyi qiymətli hesabatı, çox savaba malik işidir, məncə. İndi "Kitabi-Dədə Qorqud"u oxumayanlar, oxuya bilməyənlər belə oğuz qəhrəmanlarını adbaad tanıyır, oğuz elinin varlığı üçün göstərdiyi igidliklərindən xəbərdardır. Təbii ki, bu abidə təkcə bir filmə sığan xəzinə deyildir. Təəssüf ki, çox qədim abidəmizin gec tapılması səbəbindən bu əsər hələ də hərtərəfli araşdırılmamışdır. Füzulini, Nəsimini, Cavidi, Mirzə Cəlili, Babəki, Xətaini, Koroğlunu, muğamatı, sazı, bayatını... bəyənməzlik dalğasında, indiki biganəlik havasında belə abidələrimizin elmi şəkildə araşdırılacağına ümidim azdır.

Fikrimcə, "Kitabi-Dədə Qorqud"a yeni yanaşmanı özündə əks etdirən və çoxlu "ilk"liyə imza atmış tədqiqatçıların zəhmətlərinə yüksək qiymət verməklə yanaşı, daha dəqiq elmi yanaşmanı özündə əks etdirən yeni sadələşdirilmiş mətnə ehtiyac vardır. Əlbəttə ki, bu iş də Anarsız baş tuta bilməz və oxucular qorqudşünas Anarın bu işə də əncam çəkəcəyini gözləyirlər. Yoxsa, "Uruz keyiki qovub gətirib atasının önündə yayla tutmaq" əvəzində "keyiki qovub atasının önündə acıqlandıracaq". Yoxsa, Uruz "Tülək tərlan balası" yox, "Tüklü quşun balası" adlandırılacaq. Yoxsa, yağı "oğuzun yenidən doğulanını öldürək" əvəzində "yenidən oğuzun şahinini öldürək" deyəcək...

Şəhla ASLAN

525-ci qəzet.- 2019.- 28 iyun.- S.8.