Qartal Qasımın Qarğa Qasıma çevrilməsi

Hekayə

Aramızdan vaxtsız getmiş dəyərli söz adamı İnqilab Həsənlinin imzası bir zamanlar fəallığı, sözü isə sanbalı və dəyəri ilə seçilirdi. Onun radioda, yazılı mətbuatda çıxışları, publisistik yazıları maraqla izlənilirdi. Şeirlər və hekayələr yazırdı, şair və nasir kimi ədəbiyyatımız üçün gələcək vəd edirdi.

Lakin dəyişən zamanın təlatümləri içində İnqilabın imzası da hiss edilmədən göz önündən çəkildi. Nəşr etdirdiyi azsaylı yazılar isə ədəbi ictimaiyyətin yadından çıxmadı. Qısa ixtisarla verdiyimiz bu hekayə 1970-80-ci illər Azərbaycan ədəbiyyatının gündəliyində olan ciddi bir əxlaqi problemə - insanın və insanlığın mənəvi cəhətdən aşınmasına həsr olunub. Bu problem təbiətə çox yaxın olan, lakin getdikcə təbiətin rəqibinə çevrilən kənd mühitində daha qabarıq nəzərə çarpır, daha böyük heyrət və təəssüf doğurur...

İnqilab Həsənlinin iyul ayının 1-də dünyaya gəlişinin 72 ili tamam olur. Onun işıqlı xatirəsini öz hekayəsi ilə yad edirik.

Qartal Qasım çayçı Qasıma deyirdilər ki, bir neçə il əvvəl heç çayçılığı da yox idi, elə beləcə Qasım idi - Siyato Qasım...

Siyato Qasım günlərin bir günü yol boyu uzanıb gedən cavan meşə zolağının tən ortasındaca balaca bir çayxana açdı. Yolnan piyada gedən bu balaca çayxananı görüb ayaq saxladı, maşınla gedən maşın saxladı. Qasımın dəmlədiyi xoruzquyruğu çaydan içib yoluna davam elədi. Ancaq Tərtər körpüsünə çatmamış yenə "köyşəninə od düşdü", ürəyi çay istədi. Bu yerlərə bələd olanlar o saatca bildilər ki, bu, nə oddu, bu, nə yanğıdı: Qasım suya zəy qatıb ki, bir içən bir də içsin...

Beləcə gün-günə calandı, ay-aya söykəndi, Siyato Qasım dönüb oldu Çayçı Qasım...

Bir dəfə Çayçı Qasım stol boyu düzülmüş müştərilərinə baxdı, yol boyu düzülmüş maşınlara baxdı, müştərili, maşınlı dünyanın gedişinə baxdı və gördü ki, müştərili-maşınlı dünya bərk gedir, o, yavaş. Və əgər belə getsə, maşınlı, müştərili dünyadan əli tamam üzüləcək, qalacaq düzün ortasında. Ona görə də düzdə qalmaq qorxusu Çayçı Qasımın olub-qalan düzlüyünü də əlindən aldı və Çayçı Qasım xeyli yüngülləşdi, maşınlı-müştərili dünyanın üzünə xəfifcə gülümsədi, əlindəki çayı yerə qoyub, buz kimi ayran götürdü, duzunu da kəm eləmədi.

İkinci dönüş göy-göyərti gətirdi, pendir-çörək gətirdi: "İştahlı olasız!" Çay havasına gələnlər pendir-çörəkdən, göy-göyərtidən yedilər, buz kimi ayrandan içdilər. Çay yaddan çıxıb, soyudu. Səhərisi Qasım özüylə bir qazan dolma gətirdi və özünün özünə tapşırması da bu oldu ki, piyada müştərilərə pendir-çörək, maşınlılara dolma...

Piyada müştərilər başlarını aşağı salıb pendir-çörəklərini yeyirdilər, buzlu-duzlu ayranlarını içirdilər, Çayçı Qasımın ölənlərinin goruna dua oxuyurdular. Maşınlı müştərilər Çayçı Qasımın onların maşınına zillənən ac baxışlarını gördülər, bərələn gözlərini gördülər. Göz-gözdən utandı. Başlarını aşağı saldılar, əllərini çörəyə uzatdılar, çəngələ uzatdılar, ancaq əlləri sözlərinə baxmadı, duruxdular. Çoxu bir-birini tanımırdı. Birinci dəfə idi ki, beləcə yan-yana, üz-üzə otururdular. Qabaqlarındakı qismətlərinə də elə baxırdılar, deyirdin bəs heç dolma deyilən şeyin adını da eşitməyiblər. Çəngəli boşqaba söykədilər, əllərini çörəkdən çəkdilər və bir işığa açılan göz kimi hamısı birdən ağızlarını açdılar:

- Qasım!

Qasım səksəndi, samovarın lüləyini bağlamağı da unudub özünü yetirdi. Stolun baş tərəfində oturan arıq, qarabuğdayı, oturuşundan belə hündürboy olduğu bilinən eynəkli kişi əlinin işarəsi ilə Qasımı yanına çağırdı, qulağına nəsə pıçıldadı. Qasım qulağına deyiləni eşidib, tamam ayıldı, özünə gəldi, gülümsədi və başının işarəsi ilə bildirdi ki, "bu saat". Maşınlı müştərilərin hamısının gözü Qasımda idi, hamısı Qasımın qulağına nəsə deməyə hazrlaşırdı, Qasımın cavabını "oxudular", sakitləşdilər... Qasım hər boşqabın yanına bir şüşə araq, bir çapma stəkan qoydu...

Çayçı Qasım açıq lüləyindən axıb boşalan samovara təzədən su doldurdu, təzədən od saldı, çay içmək istəyənlərə ayran təklif elədi, içən içdi, içməyən samovarın qaynamasını gözləməyib getdi. Çayçı Qasımın qulağı səsdə idi: nə bir stəkanı axıra kimi yaxalayıb silə, nə samovara vaxtlı-vaxtında kömür sala, nə də gedib arxın qırağında torpağa basdırdığı küpdən sərin ayran gətirə bilirdi...

Piyada müştərilər çıxıb getmişdilər. Maşınlı müştərilər qalmışdılar, balaca çayxana boşalmaq əvəzinə dolmuşdu, səsdən tərpənməyə yer yoxuydu. Torpağa basdırılmış dirəklər tir-tir titrəyirdi, pəncərələr cink-cink cingildəyirdi, elə bil maşınlı müştərilər maşınlarını da sürüb içəri salmışdılar, elə bil özləri ilə birlikdə maşınlarını da tanış eləyirdilər: cinsinin, rənginin, nömrəsinin sağlığına içirdilər.

Nə vaxtsa, hardasa bir-birlərini itirən müxtəlif rəngli, eyni cinsli maşınlar - "QAZ-24"lər "Moskviç"lər, "Jiquli"lər, "Zapı"lar Qasımın çayxanasında bir-birlərini tapdılar, öpüşüb-görüşdülər, hal-əhval tutdular, ayrı düşəndən bəri başlarına gəlmişləri danışıb çayxanadan çıxdılar, səs-səsə verib "qol-qola" girdilər, gələcəyə doğru götürüldülər.

Bircə qazan dolmanın, bir neçə şüşə arağın köməyi ilə Çayçı Qasım ağ-ağ, dəvə-dəvə samovarların bir həfətəliyini bircə günün içindəcə udub oturmuşdu, Çayçı Qasımın bir həftəlik əziyyətinin - qənd doğramasının, su zəyləməsinin, stəkan yumasının, saatda yüz kərə stoldan-stola, stəkandan-stəkana qaçmasının dizini qatlayıb qoymuşdu maşınlı müştərilərdən qalan bir dəstə pulun altına, oturmuşdu üstündə.

Maşınlı müştərilərin bir qazan dolma ilə beş-on şüşə arağın havasına qoyub getdiklərindən Çayçı Qasımın burnuna maşın iyi gəldi, bu iyə havalandı.

Çayçı Qasım az oturdu çox fikirləşdi, çox oturdu az fikirləşdi, gördü yox, tək təkərlə... lənət şeytana, tək dolma ilə iş aşmaz, keçdi çox təkərə... yenə min lənət şeytana. Günü sabahdan dolmadan keçdi bozartmaya, bozartmadan lülə kababa, lülə kababdan tikə kababa, tikə kababdan kimin ürəyi nə istəyir ona.

"Günəşli" kolxozunun neçə hektarlıq pambıq tarlası yol boyu uzanıb gedən meşə zolağına, meşə zolağının içindəki çayxanaya söykənirdi. Kolxozçular pambığın alağını vura-vura bu dünyanın havasından udurdular və təbii ki, lap qonşuluqda bişən kababın, bozartmanın, kimin ürəyi nə istəyir onun da iyi bu havanın içində...

Şüşəsiz pəncərələrdən, taxta divarların çatından süzülüb dünyanın havasına qarışan hava Çayçı Qasımı havalandırmışdı, Çayçı Qasım dünyanın isti-soyuğunu hiss eləmirdi. Bircə onu hiss eləyirdi ki, taxta divarları pis göz baxmış gözmuncuğu kimi çat-çat olan bu balaca çayxana boy-boy sıralanan maşınların yanında onun başını aşağı eləyir: bir bu balaca daxmaya baxır, bir maşınlara baxır, özü-özündən utanır, xəcalət çəkirdi.

...Sökdürdü. Fil dişi kimi ağappaq Şahbulaq daşından tikdirdi. Küpün içi dolmuşdu, küpün yerini itirmişdi, köhnə arxı da doldurub aralıdan çəkdirdi. Bir qoyunu bir düzümdə çıxardan böyük manqal gətirtdi. Kömürün tüstüsü cavan ağacların gözünü kor elədi. Yazın nəfəsinə oyanan, dirilən bir topa yaşıllığın havası çatmadı, boğuldu və sapsarı saralıb öldü.

Son vaxtlar Çayçı Qasımı bir qara xəbər kimi qabağına qatıb bu dünya ilə bir eləyən, gecələr belə yuxusuna girən, ona rahatlıq, dinclik verməyən bircə şey vardı ki, o da bu "çayçı" sözü idi. Əslində, Qasım çayçılığın daşını çoxdan atmışdı, yerini itiridiyi küp kimi o ağ-ağ, dəvə-dəvə samovarları da hara atmışdı, kimə vermişdi yadında deyildi. Ancaq yenə də hara gedirdi bu "çayçı" andırı onun adından qabağa salırdılar: Çayçı Qasım! Guya anası onu elə çayçı doğmuşdu.

Atası ona görə Qasım demişdi ki, o, bir vaxt çayçı olacaq. Hərdən ona elə gəlirdi ki, bu "çayçı" deyilən şey elə qaçılmaz, qurtarılmaz bir bəladır ki, Tanrı elə göydən yerə Qasım deyib göndərib.

Qasım neçə vaxt idi ki, yuxusunda yalnız özünü görürdü: Çayçı Qasımı! Gecələrin bir gecəsi yenə özünü gördü və daha dözümü çatmadı, hər şeydən əlini üzdü, düşdü Çayçı Qasımın üstünə: "Allahın yerə tökülsün, Çayçı Qasım, Allahın yoxdu sənin! Sənə nə pisdiyim dəyib, əəə, mənim günümü göy əskiyə düymüsən?! Nə vermisən mənə, ala bilmirsən?!" Çayçı Qasım lal dinməzcə durub Qasıma baxırdı, gülümsəyirdi, elə bil heç bu sözləri ona demirdilər, daşa-dəmirə, cansız bir şeyə deyirdilər. O da daş kimi, dəmir kimi, cansız bir şey kimi dilləndi: - Qışqırmağın, Allahı, peyğəmbəri haraya çağırmağın xeyri yoxdu, Qasım, qulaqlarını aç, yaxşı-yaxşı eşit: bozbaşdan-bozartmadan adama ad gəlməz, pul gələr, get o andatra papağını qoy qabağına, yaxşı-yaxşı fikirləş, elə bir iş gör ki, indiyə kimi görünməmiş olsun, camaat da görüb sənə təzə ad versin, yoxsa elə bu adnan da göra gedəssən!...

Qasım səksənib yuxudan ayıldı və otağın qaranlığını əridən, gözləri kimi qanadları, ayaqları, bütünlükdə hər yeri par-par parıldayan, işıq saçan bir varlıqla - televizorun üstündəki fosforlanmış qartal heykəli ilə göz-gözə dayandı. Bir müddət fosforlu qartalla Çayçı Qasım buz kimi baxışla bir-birlərinə baxdılar və birdən elə bil Çayçı Qasımın gözləri qartalın fosforlu gözlərindən işıq aldı, otağın qaranlığı-toranlığı büsbütün əriyib getdi, hər tərəfi ürəkaçan aydınlıq, işıq bürüdü. Gecənin bir aləmində yox yerdən yaranmış bu işıq, bu aydınlıq Qasımın ürəyindən bir sevinc seli kimi axıb dilinə gəldi: "Qartal Qasım!"

Çayçı Qasım ömüründə ikicə dəfə belə sevinmişdi, ilk dəfə taxta çayxananın açılışı günü "OPİT"in müdiri elə Qasımın özündən aldığı paçkanın başını açıb çaynikin ağzına bir onluq qoyub: - təbrik eləyirəm, Qasım, gərək Tərtərbasarda Çayçı Qasımın çayından olmasın - dediyi gün, bir də taxta çayxananın yerində tikdirdiyi kababxanasında işlətmək üçün Gəncə tərəflərdən bənövşə rəngli "Lada"sına mindirib gətirdiyi qaragözlü Göyçək xanımla sabahı diri gözlü açdığı ilk gecə.

Bu şirinlikdə, bu dadda üçüncü sevinc idi ki, Qasım dadırdı və bu üçüncü sevinc az qalmışdı Qasımı sevindirmək əvəzinə kədərləndirə, güldürmək əvəzinə ağlada. Çünki Qasım dünyanın bu iki sevincindən sonra çox sevinc dadmışdı, ancaq heç birinin dadı damağında qalmamışdı və Qasım açıq-aydın görürdü ki, yavaş-yavaş ağzı daddan düşür, əgər belə getsə, bugün-sabah dünyanın acısı ilə şirini onun ağzında eyni dad verəcək, eyniləşəcək. Çayçı Qasım dünyanın çox üzünü görüb, az sevincini dadsa da, bir şeyi yaxşı başa düşürdü ki, dünyanın sevincinə sevinib, ağrısına ağrımayandan, şirinini şirin, acısını acı bilməyəndən sonra yaşamaqnan ölməyin heç bir fərqi yoxdu, hələ yaxşısı budu ki, yaşamayasan, özün öz istəyinlə ayağını uzadıb öləsən. Çayçı Qasım acı ilə şirin, ölümlə qalım, bu dünyalıqla o dünyalıq arasında dərin-dərin xəyallara getmişdi ki, birdən Qartal Qasım onun yaxasından yapışıb silkələdi, xəyaldan ayıltdı və ağzının dadını ağzına qaytardı, yaşamağa səslədi.

Əlbəttə, Çayçı Qasımın Qartal Qasım olması hələ təkcə onun özünə bəlli idi və əgər Çayçı Qasım doğrudan da Qartal Qasım olmaq, bu şipşirin dünyanın şirinliyini əməlli-başlı dadmaq istəyirdisə, gərək ağlına gələni, necə deyərlər, özü öz başına gətirəydi, arzusunu həqiqətə döndərəydi.

Qasım həmin xoşbəxt gecənin səhəri Tərtər boyu uzanan yolla dağlara üz tutdu və düz bir həfdədən sonra bir vaxt qara gözlü Göyçək xanımı mindirdiyi bənövşə rəngli "Lada"sında ayaqları, qanadları bağlı bir qartalla geri döndü.

Cavan meşə zolağının tən ortasında qoyulmuş böyük palıd kötüyünün üstündə bağlı ayaqları və bağlı qanadları ilə heykəl kimi hərəkətsiz dayanmış qartal buz kimi soyuq baxışları ilə bir az aralıda oturub yeyib içən, ona zillənən baxışlarından qan daman adamlara baxırdı və qorxudan tükünü də tərpətməyə ürək eləmirdi.

"Günəşli" kolxozunda bir mühasib köməkçisi vardı - Məhərrəm kişi, uşaq kimi saf, təmiz, eyni zamanda, çox ağıllı adam idi, kolxozun və kolxozçuların başına gətirilənləri, bəlkə də, ondan yaxşı bilən yoxuydu, ancaq həqiqəti deməyə, nəyisə dəyişdirməyə gücü çatmayacağını da hamıdan yaxşı özü bilirdi, ona görə də özünü elə aparırdı deyirdin bəs bu adamın dünyadan xəbəri yoxdu, eləcə Allah onu yaradıb ki, lağlağı desin, ona-buna şəbədə qoşsun, Tərtər-Bərdə arası işləyən "PAZ" avtobusunun qabaq tərəfindəki tək adamlıq yerdə oturub, şapkasını da əlinə alıb şeir desin, mahnı oxusun...

Çayçı Qasımın Murov dağından tutdurub gətirdiyi Qartalı palıd kötüyünün üstündə ilk görənlərdən biri də elə Məhərrəm kişi oldu və ürəyində: - "səni məndən də pis günə salıblar, ay yazıq, - dedi. - İndi bu dağsız, zirvəsiz aranda neynəyəcəksən, ürəyin necə dözəcək, partlamayacaqmı?! Mənim yenə dilim-ağzım var, içimdə ağlasam da, üzümdə gülürəm, hələ desən arsız-arsız oxuyuram da..."

Çayçı Qasım Məhərrəm kişinin zəncirlənmiş qartala baxdığını görüb:

- Bir cuşa gəl, Məhərrəm kişi, bir şeir qoş, mahnı oxu bu dağlar gözəlinə...

Məhərrəm kişi xəyaldan ayıldı, sifətindəki ciddiliyi, içindəki qəzəbi, kini bir anda qovub canından çıxardı, dönüb oldu hamının tanıdığı, sevdiyi, sözlərinə, oxumalarına doyunca güldüyü Məhərrəm...

- Sən öləsən igid adamsan, Qasım. Sən ki, bu qartalı o dağlardan, o zirvələrdən ayırmağı bacarmısan, sənə adam deməyə adamın dili gəlmir, sən əzrayılsan, əjdahasan!

Məhərrəm kişi həmişəki kimi üzünə saxta təbəssüm verdi, sonra şaqqanaq çəkib güldü və şapqasını əlinə alıb, şirin avazla oxumağa başladı:

Qartalı qarğaya döndərən Qasım,

Qasım, sənin vay halına.

Qartalı zirvədən endirən Qasım

Qasım, sənin vay halına.

Çayçılığı bəyənmədin,

Nəfsinə "tət!" deyəmmədin,

Halal idi, yeyəmmədin,

Haramı atına mindirən Qasım,

Qasım, sənin vay halına.

Aləmi özünə güldürən Qasım,

Qasım sənin vay halına...

Cavan meşənin qalın kölgəsində oturub yeyib-içən müştərilər Məhərrəm kişinin özünəməxsus şirinliklə oxuduğu mahnını eşidib gülüşdulər. Qasım da özünü sındırmadı, Qasım da güldü... Müştərilərdən bircə nəfər - hündür boylu, cüssəli, ger-geyimindən dağ adamı olduğu aydınca bilinən, arağın təsirindən sifətinin qırmızılığı bir az da artan orta yaşlı bir kişi gülmədi, əksinə, çox əsəbi halda oturduğu yerdən durub Məhərrəm kişiyə yaxınlaşdı və onun köynəyinin cibinə 5 manat qoyub, ötkəm səslə:

- İldə bir-iki dəfə yolum burdan düşür, Məhərrəm kişi, - dedi. O dədəmin goruna and olsun, bu gündən sonra eşidəm, biləm bir nəfər bu adama Qartal Qasım deyib, gen dünyanı başına dar eliyəjəm, dartıf cərcənəyini ayırajam...Bu gündən sonra bunun adı oldu Qarğa Qasım!

Məhərrəm kişi istədi yenə gülümsəsin, qartaldan, qarğadan bir-iki ağız nəsə oxusun, ancaq bacarmadı, səsi sözünə baxmadı... Müştərilərin də gülüşləri dodaqlarında dondu, soyuq araqları, pivələri isindi... Hər tərəfi bürümüş sükutu yenə Məhərrəm kişi pozdu. Ayağa durub bir neçə saniyəlik hamının ürəyindən tikan çıxardan dağ adamı ilə üz-üzə, göz-gözə dayandı və birdən hiss elədi ki, gözlərindən sifətinə iki damcı yaş axdı, tez gözlərini dağ adamının gözlərindən çəkib, qartala tərəf çevrildi, elə indicə, sanki qeybdən gələn, nitqinə dolan şeiri bərkdən, həm də çox qəzəbli səslə oxumağa başladı:

Qartalam, kötük üstə,

Ayaqlarım zəncirdə.

Açın qanadlarımı!

Tab gətirməz zəncir də!

Yuvamı boş qoyanın,

Yuvasını dağıt, Allah!

Çörəyini, duzunu,

Urvasını dağıt, Allah...

Hanı o dağ, o zirvə,

Mənsiz qan ağlamazmı?!

Balamın ah-naləsi

Dağları dağlamazmı?!

Məhərrəm kişi əməlli-başlı ağlayırdı... Başını qaldırıb qartala baxdı, qartal da ağlayırdı, həm də qartalın gözlərindən axan yaş deyildi, qıpqırmızı qan idi...

Dağ adamı bir qırmızı onluğu çıxardıb atdı çörək yediyi stolun üstünə, gedib oturdu ağ "Niva"sına. Tərtər-Kəlbəcər-İstisu yoluynan üz tutdu dağlara...

Məhərrəm kişi qalın kölgəliyin sərinindən çıxıb, qızmar günəşin od ələdiyi asfalt yolla üz tutdu kəndlərinə...

Qarğa Qasım gecəynən özünə aid xırda-para nəyi vardısa yığışdırıb qoydu bənövşə rəngli "Lada"sının arxasına, üz tutdu qaranlığa... hara gedəcəyini heç özü də bilmirdi. İndi onun ən böyük arzusu bu qartallı, qarğalı dünyadan baş götürüb elə bir yerə getmək idi ki, orda heç kim onu tanımasın, bir bəni-insan qarşısına çıxıb nə Qartal Qasım desin ona, nə də Qarğa Qasım.

Fikirləşdi ki, yeri-göyü yaradan ulu Tanrı elə bir möcüzə göstərəydi, bu qaranlıq gecədən sonra onun üzünə elə bir işıqlı səhər açılaydı ki, o, bu işıqlı səhərdə dönüb olaydı illər öncəki kimi elə beləcə Qasım - Siyato Qasım...

Dağ adamının tapşırığı ilə Mehman kişi bir maşın İstisuyu Yevlaxdakı rayonlararası bazanın anbarına boşaltdırıb geri qayıdanda yolüstü, qapısından yekə bir qara qıfıl asılmış kababxananın həyətindəki qartalı da götürüb dağlara gətirdi. Gəlin qayasından xeyli yuxarıda uca bir dağın ətəyində maşını saxladı, çıxıb qartalı götürdü, qıvrıla-qıvrıla dağ başına uzanan cığırla yuxarı qalxdı, qartalı ən hündür yerə qoyub əvvəlcə ayaqlarını, sonra da qanadlarını açıb, qayıdıb maşına mindi. Ancaq maşını sürə bilmədi, çünki qartal hələ də Şiş qayanın başında heykəl kimi hərəkətsiz dayanıb döyükür, sağa-sola boylanır, uçmağa ürək eləmirdi. Birdən qarşı tərfdəki qalın meşənin dərinliyindən bir güllə səsi eşidildi və bu səs dağlarda, qayalarda əks-səda verib bir neçə dəfə təkrarlandı. Qartal bu səsə sevindimi, bu səsdən qorxdumu, qanad açıb daha uca zirvələrə doğru uçub getdi...

Beş-on gündən sonra “OPİT”in müdiri cavan meşənin qalın, amma qartalsız kölgəliyini və Şahbulaq daşından tikilmiş ağappaq, yaraşıqlı binanın qapısından asılmış qara qıfılın açarını bir dünya pula başqasına satdı...

1981

İnqilab HƏSƏNLİ

525-ci qəzet.- 2019.- 29 iyun.- S.18-19.