Mübarizənin "999-cu gecə"si

Xeyirlə şərin mübarizəsi nə vaxtdan başlayır? Nə vaxta kimi davam edəcək? Sonda hansı qalib gələcək?

Bu taleyüklü suallar hələ ilk zamanlardan insanları düşündürməyə başlayıb. Xoşbəxtliyin əsasını tapmaq, şərə qarşı vuruşmaq, dünyanı pis əməllərdən xilas etmək, onu şərin cəngindən qurtarıb xeyirin əbədiyaşar qələbəsinə nail olmaq içində qəhrəmanlıq simptomları daşıyan insanların yaşam səbəbi olub. Kimisi şərlə mübarizədə əlinə qılıncını alıb, kimisi dilinə sözünü. Hələ yazının kəşf edilmədiyi, ədəbiyyatın əsl adının qoyulmadığı zamanlarda belə qoluzorluların qılınc mübarizəsinə dilisözlülər uydurduqları əfsanə, rəvayət, nağıllarla qoşulmuşlar. Sözün insan həyatındakı önəmli rolu keçmişin ağıllı kəslərinin də nəzərindən yayınmayıb. Beləcə həm Şərq, həm də Qərb mədəniyyətinin sütununu formalaşdıran Xeyir-Şər mübarizəsi mövzusu özünün ilkinliyindən çıxıb illəri, əsrləri dolaşa-dolaşa bu günümüzə qədər gəlib çatıb.

Əbədi mübarizəni əks etdirən bu mövzu təkcə ədəbiyyatın predmeti olmaqla qalmayıb, zaman-zaman ölməz musiqilərdə, rəssamlıq, heykəltəraşlıq nümunələrində də özünəməxsus yer tutub. Xeyirlə-Şərin çoxəsrlik mübarizəsindən danışan bütün incəsənət nümunələrinin sonunda Xeyirin Şər üzərində birmənalı və dəyişməz qələbəsi isə insanlara bir növ motivasiya verici qüvvə rolunu oynayıb, onları yaşamağa, yaratmağa və bu mübarizənin bir parçası olmağa ruhlandırıb.

***

Ta "Avesta"dan gələn Xeyir-Şərin mübarizəsinin bütün dünya üzərinə yayılmasının və ədəbiyyatın dili ilə insanların düşüncələrinin alt qatlarına nüfuzunun əsas "səbəbkarı"nı axtarsaq, yadımıza, şübhəsiz, "Min bir gecə" nağılları düşəcək. Çox qədim zamanlarda sözlərdən toxunan bu fundamental abidə Şərq xalqlarının yaşayışını, düşüncəsini, məişətini, inancını geniş və əsaslı şəkildə əks etdirir. Şifahi xalq ədəbiyyatının ən monumental abidələrindən olan "Min bir gecə" nağılları əsrlər boyu Yaxın və Orta Şərq xalqlarının, sonra isə Avropa xalqlarının ruhunu fəth edərək ağızdan-ağıza, dildən-dilə keçə-keçə öz rəngarəngliyini artırıb, beləcə bir çox əsərlərin yaranmasına mənbə olub. Yazıçılar öz ədəbiyyat nümunələrinin, rəssamlar rəsmlərinin, bəstəkarlar musiqilərinin, rejissorlar filmlərinin, tamaşalarının mövzusunu məhz bu Şərq incisindən alıblar. Görünən odur ki, dəyişən dünya, yenilənməkdə və durmadan inkişafda olan texnologiya, bütün bunların təsirsiz ötüşmədiyi insan psixologiyası hər şeyə rəğmən öz ilkinliyindən, qədimliyindən qurtula bilmir (bəlkə də qurtulmaq istəmir!), ilk fürsətdə keçmişə müraciət edirlər. Xüsusən, XX əsrdən etibarən incəsənətdə, ədəbiyyatda hakimiyyəti öz əlinə alan modernizm və postmodernizm keçmişə qayıdışı sanki bir zərurətə çevirdi.

Azərbaycan incəsənətinə də təsirsiz ötüşməyən "Min bir gecə" nağıllarının mədəniyyətimizdəki ən təntənəli əksi, heç şübhəsiz, SSRİ xalq artisti Fikrət Əmirovun eyniadlı baletidir. 1979-cu ildə ildə dahi bəstəkar tərəfindən (librettosu Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovlarındır) məşhur Şərq nağılları əsasında yazılan balet bütün dünya musiqisinin nadir incilərindəndir.

***

Baletin yazılmasından düz qırx il sonra yenidən mətbuatda Fikrət Əmirovla "Min bir gecə" adları yanaşı çəkilməyə başladı. Günlərlə, hətta aylarla medianı zəbt edən mətnlərdə gözəl bir xəbər verilirdi: Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrı F.Əmirovun musiqiləri və "1001 gecə" nağıllarının motivləri əsasında böyüklər üçün nağıl-tamaşa hazırlayıb. Tamaşanın adı isə fərqli idi: "999-cu gecə".

İyunun 23-də həyatımızın neçənci olduğunu bilmədiyimiz gecələrindən birini "999-cu gecə"yə həsr etmək üçün Musiqili Teatrın yolunu tutduq. Səhnə əsərinə keçməzdən öncə yaradıcı heyət haqqında məlumat vermək üçün deyim ki, tamaşanın quruluşçu-rejissoru İradə Gözəlova, quruluşçu-dirijoru Əməkdar incəsənət xadimi Fəxrəddin Atayev, quruluşçu-rəssamı Nabat Səmədova, xormeystri Əməkdar artist Vaqif Məstanov, quruluşçu-baletmeystrləri Yelena və Zakir Ağayevlər, konsertmestri Fidan Babayeva, rejissor assistentləri Sevinc Məmmədova və Sara Kərimlidir. Rolları Məhərrəm Qurbanov, teatrın gənc aktyorları Nicat Əli, Mehriban Zalıyeva, Səmədzadə Xasıyev, Gülnarə Abdullayeva, Əliməmməd Novruzov, Gültac Əlili, Ruslan Mürsəlov, Hüseyn Əlili, Elçin İmanov, Elməddin Dadaşov və Fərid Rzayev ifa edirlər.

"Min bir gecə" nağıllarının motivləri əsasında hazırlanan "999-cu gecə" böyüklər üçün nağıl-tamaşasının süjet xəttinin əsasını pinəçi Marufla onun ifritə arvadı arasındakı təzadlı, ziddiyyətli münasibətlər təşkil edir. Səhnə əsəri "Min bir gecə"də "Pinəçi Marufun nağılı" adlanan nümunədən fərqli şəkildə hazırlanmışdı. Bu nağıl "1001 gecə"də Şəhrizadın danışdığı 999-cu nağıl olduğundan yaradıcı kollektiv tamaşanı "999-cu gecə" adlandırıb.

***

Maruf kasıb pinəçidir. Arvadı Fatma zənginlərin ayağını yuyur, bu əziyyətin heyfinisə ərindən çıxır-onu söyür döyür, incidir. Tamaşanın bu yerinə qədər Marufun əsəbi, həyasız, yalançı arvadı Fatma şərin, fağır, qorxaq təmiz, halal zəhmətinin çörəyini yeməklə kifayətlənib Allah şükür etməyi unutmayan Maruf isə xeyirin təmsilçisidir.

Arvadının əziyyətlərindən bezən Maruf əlini Allaha qaldırıb onu bu zülmdən qurtarmasını istəyir və qəfil şah sarayına düşür. Məlum olur ki, cəmi kasıbların var-dövlət arzusu o boyda padşahın arzusu ilə üst-üstə düşür. Şah sarayında tamahkarlıq, yalan, xəyanət, ikiüzlülük hökm sürür. Bir yerdə oxumuşdum ki, insan olduğu cəmiyyətin güzgüsüdür. Əgər o, cəmiyyəti dəyişə bilmirsə, gec-tez cəmiyyət onu dəyişəcək. Marufun saraydakı taleyi də belə olur. O, düşdüyü mühitin "rənginə bürünür". Özünü zəngin, var-dövlətli tacir kimi qələmə verir, şahı və onun hiyləgər vəzirini aldatmaq üçün hər cür yalan danışmaqdan çəkinmir. Tamaşanın bu yerində xeyirlə şərin yeri dəyişik düşür, kimin kim olduğu qaranlıq qalır. Hətta bəzən insana elə gəlir ki, hər kəs şərin köməkçisinə çevrilib. Ancaq hadisələrin gedişatı hər şeyi dəyişir. Həm ifritə arvadı Fatmadan, həm də kasıblıqdan qurtulmaq üçün söylədiyi yalanlar Marufu qəlbinin dərinliyində incitsə də, bir neçə dəfə həqiqəti etiraf etmək istəsə də, hadisələr onun nəzarətindən çıxır və artıq o, olanları yox, olanlar onu idarə etməyə başlayır. Ən böyük idarəedici qüvvə isə sevgisi olur. Belə ki, Maruf onun var-dövlət yalanların aldanıb onu özünə kürəkən seçən tamahkar padşahın qızına vurulur. Artıq etdiyi hər şey varlanmaq üçün deyil, sevgisindən ayrılmamaq üçündür. Xeyirlə Şərin mübarizəsi kimi başlayan tamaşa eşq uğrunda mübarizə kimi davam edir.

Nağılda daha zalım, əzazil, ifritə kimi təqdim olunan Fatma səhnə əsərində o dərəcədə mənfi şəkildə verilmir. Bəli, o, əsəbidir, həyasızdır, ərini döyür, qazıya özünü yalandan döyülmüş kimi göstərir, ərinin maddi durumunu nəzərə almadan ondan müxtəlif şeylər tələb edir. Ancaq əri gedəndən sonra onun üçün darıxır, Maruf qayıdanda "sənə qurban olum" deyib qulluğunda dayanır, onu razı salmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır, itirməməyə çalışır. Rejissor bu xarakteri yumşatmaqla tamaşanın əsl məqsədinə xidmət göstərir. O, Xeyirlə Şərin mütləqiyyətini rədd edir. İnsanların mütləq yaxşı və pis olduqlarını iddia etmir, onların situasiyaya görə dəyişə biləcəyini göstərir. Sonda "İfritə Fatma"nın da sevimli Tanrı bəndəsi olduğunu yada salır.

Rejissor tamaşanın finalında sevgini var-dövlətdən bir taxça yuxarı qoyur, obrazlar arasında fərq qoymadan, mənfi-müsbət xarakter demədən, həyatın şərtlər içində oyun olduğuna eyham vurur. Yəni, Xeyir və Şər personajın mövcudluq çərçivəsinə çevrilmir, əməl xətti kimi təqdim olunur. Bu, bir tamaşa finalı üçün olduqca vacib məqamdır.

***

Gözlənilməz situasiyalarla zəngin olan səhnə əsərində maraqlı dekorasiyadan istifadə olunub. Belə ki, dekorasiya 2 mərtəbəlidir və hər bir mərtəbə də simvolik mənaya malikdir. Şah sarayı ikinci mərtəbədə, pinəçi Marufun aid olduğu yer isə birinci mərtəbədə göstərilir. Birinci mərtəbədə zalım arvadının zülmüylə həyatı zindan olan Maruf ikinci mərtəbədə özünün həqiqi sevgisini tapır.

Xeyirlə şərin əbədi qarşıdurması fonunda böyük bir eşq uğrundakı mübarizənin təqdim olunduğu səhnə əsərinin musiqi tərtibatı da olduqca zəngin və zövqoxşayan idi. Tamaşada dahi bəstəkar, SSRİ Xalq artisti Fikrət Əmirovun dünyaca məşhur "Min bir gecə" baletinin ölməz musiqilərindən, həmçinin sənətkarın misilsiz mahnılarından istifadə olunub. Hər obraz düşdüyü situasiya ilə bağlı mahnılar oxuyur, hiss və düşüncələrini musiqinin diliylə ifadə edirlər. Bu musiqilər tamaşaçını gah kövrəldir, duyğulandırır, gah düşündürür, gah da əksinə, xoş əhval-ruhiyyə bəxş edir.

Qədim nağılı əks etdirən səhnə əsərinə müasirlik qazandıran obraz isə üzükdən çıxan Cindir. Üzüyün cin çağırmaq üçün sürtülərkən çıxardığı telefon zəngi səsi, cinin dilindən səslənən "Vatsapp", "Naviqator", "hipoteka", "kredit", "bank" sözləri və bütün aktyorlardan fərqlənən müasir geyimi tamaşaya yamaq kimi görünmür, əksinə, nağıldan gəlmə sujetə əlavə nağılvarilik qazandırırdı.

***

Komik elementlərlə zəngin səhnə əsərinin sonunda yenə də xeyir şər üzərində qələbə çalır. Bütün yalanlar ifşa olunur, sevgi nifrətdən də, yalandan da, tamahdan, nəfsdən də yuxarıda dayanır. Əsər boyunca müvəqqəti qalib kimi görünən hər şey sonda sevginin önündə məğlub olur.

"999-cu gecə" bir nağıl idi, amma unutmamalıyıq ki, nağılın da əsasında həyat dayanır. Sevginin gücü hər cür zalımlıqdan, sehrdən, cadudan, var-dövlətdən daha çoxdur və bütün hallarda bir gün insanlığı sevgi xilas edəcək!

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 29 iyun.- S.10.