İsmayıl Şıxlı şəxsiyyəti

İSMAYIL ŞIXLI - 100

Onların hər ikisi bir elin, bir yurdun övladları idi... Qohum olduqları üçün fiziki oxşarlıqları ilə yanaşı, mənəvi oxşarlıqları da var idi: məğrur, qürurlu, əyilməz!..

Ölümqabağı hər ikisi oğlanlarına "kişi olmağı" vəsiyyət eləmişdi... Bəli, bütün dövrlərin şəxsiyyətə ehtiyacı olub. Sənətindən asılı olmayaraq onların hər ikisi xalqın qarşısına çıxmağa mənəvi haqqı olan söz və əməl sahibləri idilər. Yalnız indi mənə aydın olur ki, niyə məhz atam haqqında İsmayıl Şıxlı belə demişdi: "Bunları qoruyun, belə cəsarətli insanlar çox azdır!"

Bu il rəhmətliklər - İsmayıl Şıxlının 100, atam Rasim Mustafayevin 90 yaşı tamam olur.

Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlınnın 100 illiyi ərəfəsində atamın böyük şəxsiyyət, qüdrətli sənətkar haqında bu xatirə-oçerkindən bir hissəni oxuculara təqdim etməyi özümə borc bildim.

Mustafa Rasimoğlu

şair, AYB-nin Qazax bölməsinin ədəbi məsləhətçisi

Azərbaycanın görkəmli yazıçısı və mənəviyyatca pak bir insan olan İsmayıl Şıxlı barədə məndən düşüncələrimi istədilər.

Dedim: - Özünə "Qranitdən heykəl" qaldırmış bir insan haqqında mənim qələmimin qüdrəti çatarmı, bu sənətin sahibi olmayan bir şəxsə çətin olmazmı? Və beləcə də bir-iki kəlmə söz yazmaqdan çəkindim. Lakin düşüncə və duyğularımın içində öz-özümə sual verirdim: - Görəsən, İ.Şıxlı şəxsiyyəti qarşısında xalqın bu qədər baş əyməsinin səbəbi nədir? Bu məqamda yadıma məşhur fizik Nils Bor haqqında bir əhvalat gəldi. N.Bora deyirlər: "Bu nə sirdir ki, ətrafınıza bu qədər alim-insan toplanıb". O, cavab verir: "Çox sadə, özümü onlardan fərqli və ayrılıqda təsəvvür etməmişəm". Bəli, belə qənaətə gəldim ki, İsmayıl Şıxlı və Xalq sinonimdir. Onun ürəyinin döyüntüsü xalqın ürək döyüntüsü ilə eyni faza təşkil edir. Bunu təsdiq edən faktlardan biri kimi İsmayıl Şıxlının İmperiyanın kəsəkəs vaxtı, xəfiyə orqanlarının onu bir andaca məhv edə biləcəyini bilə-bilə Qorbaçov və Yazovların ünvanına təhqiredici sözləri, unudulmaz Qanlı Yanvar günlərindəki mərdanə çıxışı gözümün qabağına gəldi.

Bu fikirlərlə yatdım və yuxuda, xəyalən İsmayıl müəllim ilə görüşdük: - Niyə yazmırsan, yaz! - dedi. Dedim: - İsmayıl müəllim, qorxuram mühəndis qələmi ilə Sizi öz səviyyənizə qaldıra bilməyim. Bunun üçün ədəbiyyat və incəsənət xadimləri var, mən kiməm ki, buna girişəm.

Dedi: - Müdrik bir kəlam var. Yaddan çıxarma, kim nə sənət sahibi olur olsun, onu dinləmək lazımdır, sadə görünən hər hansı şəxs və sənət sahibində bir hikmət var, orada sirlər doludur, sadələr mürəkkəbi yaradıblar. Yaratdığımızın hamısı sadə xalq deyilmi? Biz yalnız onları "aranjirlərə" yığmışıq. Bir də ki, "sözü ürək, sazı sim dilləndirir".

Susdum. Xeyli fikirləşəndən sonra bir sual da verdim: - İsmayıl müəllim, sizi saxlaya bilmədik, eləmi? Gərək müstəqilliyimizi əldə etdiyimiz şəraitdə bir az da yaşayaydınız.

- Yox, yox, - deyib əlavə etdi:

... Çətindir yazanın halı,

Hər vaxt demək olmur "bəli"!

Dərdi asan çəkər insan,

Eşidərsə onu zaman.

Diriykən ölən dünyadır,

Necə də yalan dünyadır,

Dirildirlər ölü kimi,

Öldürürlər diri kimi...

Sonra sözünə davam edərək dedi: - Ömrümü özüm də olsaydım belə seçərdim, qarğa kimi yüz il yaşamaqdansa belə gödək ömür, mənəviyyatlı ömür sürmək şərəflidir.

Sonra, oyanıb, İsmayıl müəllimlə görüşümdən yadımda nə qalmışdısa yazmalı oldum...

İsmayıl Şıxlı şəxsiyyətinin formalaşmasında müəyyən rol oynamış məqamlara, onun xarakterik cəhətlərinə toxunmaq istəyərdim. İsmayıl müəllim Qazax rayonunun Kosalar kəndinə yayda hərdən gələrdi. Bu gəlişlərin birini eşitdim və "xoş gəlmişsiniz" demək üçün yanına getdim. O zaman Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyindən ərizəsilə yenicə çıxmışdı. Mərkəzi Komitənin katibi isə K.Bağırov idi. Hal-əhvaldan sonra söhbət onun işdən çıxmasından getdi və mən sual verdim:

- İsmayıl müəllim, Sizin kimi bir şəxsin və görkəmli ədibin Azərbaycan ədəbiyyatına rəhbərlik etməsi çox şey verə bilərdi, nə üçün çox təkidlə ərizənizdəki xahişinizin yerinə yetirilməsini tələb etmisiniz?!

- Bilirsən, MK-nın katibi ilə Azərbaycan ədəbiyyat və mədəniyyətinin gələcək inkişaf planlarını razılaşıb işə girişəndə və ya həlli məqamlarında xəbər tuturam ki, məsələ başqa cür həll olunub. Sual edəndə ki, bəs biz belə danışmamışıq, niyə belə oldu, cavabı gülümsəmək olurdu. Bir neçə dəfə belə və buna bənzər təkrar ha-disələr olduğundan mən də sadəcə xudahafizləşmək üçün ərizə verdim. Katibin özü nə qədər xahiş etdisə, ərizənizi geri götürün, mən "ərizə geri götürülmək üçün verilməyib" - dedim.

"İndiki zamanda Cahandar ağa kimi kişilər yetişə bilərmi? - deyə soruşdum. Xeyli sükutdan sonar: "Yox, - deyə cavab verdi və sözünə davam edərək, - çünki qüdrətli şəxsiyyətlərin yetişməyi üçün müəyyən amillər lazımdır. Hər şeydən əvvəl insanı sındıran, insan qürurunu, mənliyini tapdalayan məhdudiyyətlər olmamalıdır" - dedi.

Buna uyğun hallar xatirimdə çoxdur, lakin söz yığımı çox olar deyə yalnız bunları sizə təqdim etməyi kifayət bilirəm. Bir daha belə qənaətə gəldim ki, İsmayıl Şıxlı vüqarı heç vaxt, heç nəylə - vəzifə, təmənna və şöhrətə dəyişməyib...

Şəxsiyyət ölçüyə sığmayan bir anlayışdır. Şəxsiyyəti şərait yaratmır, şəraitin yaratdığı sadəcə insan olur. Şəxsiyyət xalqın məhsuludur, onu xalq yaradır. O, saxlanc-farmaca xalqın incisi tək daxil olur. Xalqsız şəxsiyyət yoxdur. O, iradə, istək və arzuların məhsulu deyildir. "Mən şəxsiyyət olmaq istəyirəm" arzusuna yaddır. Xalqın mənəvi varidatıdır... Xalq onun hakimidir. O, xalqa arxadır. Xalqı onu sevdiyi üçün o sevilir. Zamandan, mühitdən ucadır o. Zaman, mühit onun istiqamətini dəyişə bilmir. O, çirkabı sevmir. Qartal kimi zirvədə olur, azca çirkaba giriftar olsa, məhv olur, şəxsiyyət itir. Şəxsiyyəti yalnız fərdiyyəçilər yarada bilir, fədakarlıq ləyaqət zirvəsi olub, fərdiyyəçilərə məxsusdur. Fərdi və fərdiyyəçiləri ictimaiyyətçilər yarada bilməz.

Şəxsiyyətin xülasəsini verməklə belə qənaətə gəlmək istəyirəm ki, heç şübhəsiz, bütün bunlar İsmayıl Şıxlı təbiətində kristallaşmış keyfiyyətlərdir.

İsmayıl Şıxlı şəxsiyyətinin xü-susiyyətlərini onun yaratdığı əsərlərin obrazlarından da aydınlaşdırmaq mümkündür. "Mən, mənim özümdəyəm, məni əməllərimdən sor!" məntiqinə uyğun, İsmayıl müəllimin psixologiyasını özünün əsərlərində öyrənmək daha məqsədəmüvafiqdir. Əsərlərindəki cəsarət, kişilik, mərdlik, namus təcəssümləri, obrazları elə İsmayıl müəllimin özünün psixologiyasına tam uyğundur.

Bir cəhəti də qeyd etmək istəyirəm ki, İsmayıl Şıxlını xalqa sevdirən keyfiyyətlərdən biri və ən əsası yaratdığı əsərlərdən heç bir təmənna ummamasıdır. Gələcəkdə əsərlərindən gəlir, şan-şöhrət, orden, təqaüd və sairə əldə etmək məqsədinin olmaması İsmayıl Şıxlını zirvələrə ucaltmışdı. Kimisə tərifləmək, yaltaqlanmaq, belə obrazlar yaratmaq ona yad idi.

Təəssüf ki, qədir-qiymət bilməyi sonraya saxlamağa adət etmişik. Ancaq inanıram ki, qədirbilən xalqımız İsmayıl Şıxlıya onun adına layiq elə bir abidə ucaldacaq ki, həmişə xatirələrdə yaşayacaq.

Rasim MUSTAFAYEV

Qərb (Ağstafa) Elektrik Şəbəkəsinin ilk direktoru, Texnika elmləri namizədi, dosent

525-ci qəzet.- 2019.- 1 mart.- S.8.