Avropadakı Azərbaycan tələbələrinin vəziyyəti

İLK CÜMHURİYYƏTİMİZ: OLMUŞLAR VƏ DÜŞÜNCƏLƏR

Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, onlarla və bu günümüzlə fəxr edək!

(Əvvəli ötən cümə sayımızda)

MÜƏSSİF BİR İRTİHAL

(Təəssüflü bir vəfat)

Məcmuəmizin səhifələri bağlandığı sırada posta heyəti təhrirəyəmizin təəssürünü cəlb edən müəssif bir xəbər gətirdi. Sabiq Azərbaycan Şurayi-Millisi rəisi və baş mühərririmiz Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Bəyin pədəri (atası) möhtərəmi Bakının məruf üləmasından Rəsulzadə Hacı Molla Ələkbər (məruf Molla Ağa) Əfəndi aylardan bəri mübtəla olduğu müzmin (uzun) xəstəlikdən qurtulamayaraq bundan qaç ay əvvəl əbədiyət dünyasına irtihal eyləmişdir. (Anlaşılan bu müəssif hadisənin mövcibi-təəssür olacağı mülahizəsilə əvvəlcə alınan məktublarda ədəmi-qeydi iltizam edilmişdir).

Hacı Molla Ələkbər mətanəti-əxlaqiyə sahibi səlimün-nəfs (nəfsinə hakim) bir zat idi. Üləmayi-dindən bir qismi yeni təəssüs edən “mətbuatı mövqutə oxunmasının şərən caiz olmadığı” haqqında fətvalar verdikləri bir zamanda mərhum, münəvvərlər (ziyalılar) tərəfindən vücuda gətirilən yövmi (gündəlik) qəzetələrə məqalələr yazmaq surətilə tərəqqi əsərlərini tərvic və müdafiə eyləmiş alimlərdən idi.

70-75 yaşlarında gözlərini bu dünyaya qapayan Molla Ələkbər Əfəndi, bolşevik istilası altında bulunan məmləkətinin ümumi fəcaətindən maəda bir də yeganə ərkək övladı olan oğlunun fəraq və hicranı ilə dağdar idi.

Mərhumun təşyii-cənazəsi - məktubda zikr edildigi vəchilə - böyük bir ehtiramla icra olunmuş, əhalidən bir qismi dükkanlarını qapayaraq təşyii mərasimdə hazır bulunmuşlardır. Münəvvərlərdən bir çoxu dəxi son vəzifələrini əda etmək üzrə matəm alayında iştirak eyləmişlərdir. Fəqət müqəddəratı Azərbaycan istiqlal hərəkatı ilə sıxı-sıxıya bağlanan bir ailənin insanı kədərinə iştirak etməyi belə məmnu bir hərəkət şəklində tələqqi edən “Çeka” idarəsi son zamanlarda daireyi-şümulunu genişlətdirdigi həbslər üçün işbu matəm istifalına iştirak etməyi də mühüm bir səbəb kibi qullanmışdır.

“Yeni Qafqasiya” bu əlim hadisəyi kəmali-təəssürlə qeyd edərkən möhtərəm baş mühərriri Əmin bəyi ərzi-təsəlliyat etməyi kəndisinə bir vəzifə ədd edər.

“Yeni Qafqasiya”, 18 mart 1927, №11-12

AVROPADAKI AZƏRBAYCAN TƏLƏBƏLƏRİNİN VƏZİYƏTİ

Azərbaycan istiqlaliyəti dövründə milli hökumət tərəfindən 100 tələbənin Avropaya təhsilə göndəriləcəgini və bunların bolşevik istilasından sonra kafi miqdarda müavinət alamadıqlarından həyatlarının acı bir surətdə keçdiyi haqqında keçənlərdə “Yeni Qafqasiya”da yazılmışdı. Şimdi isə bu tələbələrin vəziyətləri daha ziyadə fənalaşmışdır. Bunu istilzam edən (lüzumluğunu göstərən) səbəblər isə bər-vəchi atidir. (Aşağıdakılardır)

Məlum olduğu üzrə bundan bir sənə müqəddəm Azərilərdən 75 tələbə Azərbaycan Sovet hökuməti tərəfindən təxsisat alıyordu. Azəri tələbə fikri siyasiyə inqisamatından da bitərəf qalmaq, siyasətlə uğraşmayaraq təhsillərini bitirmək və vətənlərinə övdətlə (qayıtmaqla) bir mütəxəssis kimi çalışmaq istiyorlardı. Keçən sənə təşrini-sanidə Almaniyadakı Mavərayi-Qafqasiya (Zaqafqaziya) ticarət müməssili Pirumyansın təşəbbüsü ilə Avropadakı erməni, gürcü və Azərbaycan tələbələrinin bir ittifaqı vücuda gətirilmişdi. Gürcü hökuməti məsarifi ilə 5-6, erməni hökumətinin nami hesabına dəxi 5-6 erməni tələbə qəbul edilmişdi. Bu 3 millətə mənsub müştərək mərkəzi tələbələr bürosu dəxi intixab edilmişdi. Hər millət muxtar olub kəndi tələbə cəmiyətinə malik olmaqla bərabər istədiyi vaxt Mavərayi-Qafqas tələbələri ittifaqından çıxa bilir idi. Tələbəlik işinə nəzarət etmək üçün 3 kişilik bir komisyon təşkil etmişdi. Komisyon rəisi Pirumyans (hakimi mütləq), əzaları isə müavini Ağaşvili (gürcü) və AzNeft məmuru İbadəliyevdən ibarət idi.

Məlum olduğu üzrə ruslar Azərbaycana gəldikləri, Azərbaycanın daxili və xarici işlərinə qarışmayıb tam mənasilə istiqlalına hörmət edəcəklərinə vəd etmişlərdi. Sonra isə yavaş-yavaş Azərbaycanın bütün hüququnu əlindən alıb kəndisinə sırf maarif sahəsinə münhəsir bir muxtariyət vermişlərdi. Şimdi isə zatən bir kölgə mahiyyətində olan bu maarif muxtariyətinə də təcavüz edirlər. Ləfzi-murad (deyilişi) bir kəlmədən ibarət olaraq qalan Azərbaycan hökuməti, bir kişi də olsa, İstanbula və yaxud Avropaya yenidən tələbə göndərə bilməz. Azərbaycanın bir çox yerlərində idarə, müəssisə və məktəbləri türkləşdirmək səlahiyətini haiz olmaz. Azərbaycanın halı hazırda istiqlalı siyasi deyil, maarif muxtariyətinə belə malik olmadığını az-çox, insaf, məntiq və vicdan sahibi olan komunistlər belə inkar etmiyorlar. Azərbaycanda ruslar tərəfindən yürüdülən işbu maarif siyasətinin mənayi-hüquqiyəsi pək aşikardır.

Yuxarıda göstərdigimiz kibi keçən təşrini-sanidə Mavərayi-Qafqas Tələbələr İttifaqı vücuda gətirildikgi vaxt Avropada Azərbaycan Şura Hökuməti hesabına 75 Azəri tələbəsi təhsil ediyordu və kəndilərinə məxsus müstəqil təşkilat və komitələri mövcud idi. Mavərayi-Qafqas Tələbə İttifaqı vücuda gətirildikdə tələbəlik təxsisatı da Mavərayi-Qafqas Sovet hökuməti tərəfindən dəröhdə edilmişdi. Bu gün Mavərayi-Qafqas hökuməti hesabına təhsil edən 36 azərbaycanlı tələbə mövcuddur. Azərbaycan tələbələrinin milli təşkilat və komitələri məhv edilib bu babda söz söyləmək istəyənlər əksi ixtilalçılıqda ittiham olunurlar. 900 əzaya malik olan Rus Tələbə təşkilatı ilə Mavərayi-Qafqas Tələbələri İttifaqı birləşdikdən sonra Azəri tələbəliyinin simayi millisi bu qələbəlik içərisində tamamilə qeyb olmuşdur.

Bu gün Azərbaycan tələbəsinin haqqı çeynəniyor. Kəndi hüququnu müdafiə etmək üçün onun nə milli bir cəmiyəti və nə də milli cəmiyət vücuda gətirmək üçün haqqı vardır. 10 ayın müddətində Mavərayi-Qafqas Sovet hökuməti hesabına təhsil edən erməni tələbələrinin hesabı 20, gürcülərin isə 40-adək çoxalmışdır. Yeni vücuda gətirilmiş Ümumrusiya Tələbələri Cəmiyətinin nizamnaməsi mövci-bincə bu cəmiyətin mərkəzi icraiyə komitəsi Avropanın müxtəlif məmləkətlərində təhsildə olan tələbədən “cəmiyətin ruhuna müvafiq gəlməyən”lərini cəmiyətdən ixrac və bu səbəblə hökuçət təxsisatından da məhrum edilə bilir.

İşbu cəmiyətə böyük məbləğlər verildigi üçün istədigi digər hər bir işi də icra edə biliyor. Bu işin zahiri tərəfidir. Batini isə tam başqadır. Sovet hökumətindən təxsisat alan ermənilərin hesabı az isə də işbu avqusda iniqad edən Mavərayi-Qafqas tələbələrinə Konferansdan sonra idarə səlahiyəti büsbütün onların əlinə keçib bütün tələbələrin müqəddəratı şimdi də erməni tələbələrinin əlindədir.

Zatən əvvəlcə, tələbələrə nəzarət edən xüsusi komisyonun rəisi Pirumyans idi. O, tələbəligin yeganə əfəndi və diktatoru idi. Komisyonun digər 2 əzası (üzvü) onun əlində bir alət idilər. Bu komisyonun 2-ci əzası gürcü Conaşvili Mavərayi Qafqas Tələbələr İttifaqının rus tələbə cəmiyətinə ilhaqı əleyhində olduğundan Pirumyans məzkuru Moskvaya göndərib arxasından zabitəyi-siyasiyəyə teleğraf çəkmişdi ki Conaşvili rus siyasəti əleyhində çalışdığından kəndisini geri buraxmasınlar. Ona binaən də Conaşviliyi Moskvada saxlamışlar və daha Berlinə buraxmıyorlar. Pirumyans tam mənasilə bir erməni daşnaq siyasəti yürüdüyor. Bir tərəfdən Türkiyədən fərar etmiş və Avropanın müxtəlif məmləkətlərində yaşayan ermənilər miyanında propağanda yapır onlara Sovet əsasatını qəbul ilə həpsini Qafqasiyaya göndərməgə çalışır, digər tərəfdən də istədigi Azəri tələbəyi hökumət təxsisatı listəsindən ixrac ilə onların yerinə erməniləri təyin edir. Bunların nöqteyi-nəzərlərincə ermənilər Rusiyasız Qafqasiyada yaşayamazlar. Ruslar bəyazmı, siyahmı, qızılmı nə olursa olsun ermənilər onlarla daima müttəhid olmaq istəmişlərdir. Pirumyans hər şeydən əvvəl erməni tələbələri miyanında böylə bir milli siyasət tərviç etməkdədir. Ermənilər böyük paraya malikdirlər. Viyanada, Nyu Yorkda qəzetələri çıxır. Avropa məmləkətlərində 1000-ə qədər tələbələri təhsil etməkdədir. Bunlardan bir qaç 100-ü rəsmən Sovet əsasatını qəbul eyləmişlərdir. Erməni Paris heyəti-mürəxxəsəsinin rəisi Poqos Nubar Paşa Almaniyadakı Sovet əsaslarını qəbul edən erməni tələbəsi cəmiyətinə 3 yüz min (300.000) frank ianə etmişdir.

Pirumyansın Azəri tələbələrinə tətbiq etdigi siyasətinin tərvicinə (işə getməsinə) Almaniyada təhsil edən bir qaç Azəri komunistləri, Azərbaycanın ruslar tərəfindən istila əsnasında Qarayevlər, Mirzə Davudlar, Ruhullalar və sairələrin ifa etdikləri alçaq vəzifəyi eyni ilə təqib ediyorlar. Bunlardan bir qaçı bir qaç ay sonra təhsillərini bitirib Azərbaycana övdət edəcəklərdir. Bunun üçün də çalışıyorlar ki, ruslar, ermənilər bunlardan məmnun olsunlar və kəndilərinə “malades” (afərin) desinlər. Azərbaycana övdət etdikdə (qayıtdıqda) yüksək mövqelər tutmaq niyətilə kəndilərini rusdan ziyadə rusçu göstərmək üçün konferanslar tərtib edib Azəri tələbələrini təxsisat vərəqindən ixrac ilə təhsillərinə mane olurlar. Fəqət bu komunistlərin arasında vicdan sahibi olanları da vardır. Məsəla, Pirumyans bundan 3 ay əvvəl Parisdə olduğu zaman bir Azəri komunistini hüzuruna dəvət edib “yoldaş aranızdan ixrac olunacaq əks ixtilalçı və təhsilindən geri qalan tələbələrin isimlərini söyləyiniz. Buna müqabil sizin əllərinizi açar, səlahiyəti-vaseə (geniş səlahiyət) verəriz” demiş isə də istədigi müvafiqət cavabını alamayıb avqustda Berlində olan konferansda Pirumyansın nə demək istədigini bu tələbə kəndisinə soruyordu. Bu sətirləri oxuduqdan sonra soracaqsınız, əcəba doğrudanmı Azəri tələbələri əksinqilabçıdırlar. Bunları bu əksilikləri üçünmi listedən ixrac ediyorlar? 75 tələbədən 36-sı qalmış. Xayır, Azəri tələbəligi siyasətçilikdən mücərrəd olaraq bir mütəxəssis sifətilə vətəninə övdət etmək və çalışmaq məqsədini təqib ediyorlar. Çünki həqiqi xilas və nicatın bu yolda olduğuna qanedirlər. Fəqət məruf “qurdun keçi suyu bulandırıyorsan” töhməti eyni ilə bunlara da şamil olub maaşlarını kəsiyor, təhsillərini itmam etməgə mane oluyorlar. İştə avqust konferansının nəticəsi olaraq Azəri tələbələrinin milli təşkilatları dağıdılmış, kəndiləri rus tələbə təşkilatına ilhaq edilmiş, Türkiyə erməniləri də bu müştərək cəmiyətə qəbul olunmuş, bu yeni cəmiyət hər hansı bir tələbəyi hökumət təxsisatından məhrum etmək haqqı verilmişdir. İşbu qərar mövcibincə tələbələri “təmizləyərək” 11 Azərbaycan tələbəsini listədən ixrac etmişlərdir. Şu surətlə tələbələrin vəziyəti çox fənalaşmışdır. Tələbələr miyanında etimadsızlıq, yalan, böhtan, iftira, kim kiminlə görüşdü, nə qonuşdu, kim mühacirini siyasiyə ilə əlaqədardır kibi təcəssüz təcəlliləri vücuda gəlmişdir. Kimsə kəndisinin 1-2 aydan sonra əksinqilabçılıqda müttəhim edilərək maaşının kəsiləcəginə şübhə etmiyor. Bunlarla tələbələr tərəfindən yazılan bir taqım məktub, teleğraf və məqalələr əlavə olunursa o zaman vəziyətin nə dərəcədə ağır olduğu anlaşılıyor. Zira hər hansı bir tələbə kəndisinə təklif olunan bir şeyin yazılmasına ədəmi-müvafiqət göstərir isə həmən əksinqilabçılıqla ittiham olunaraq listedən ixrac olunacaqdır.

“Yeni Qafqasiya”, 19 təşrini-əvvəl (oktyabr) 1924, №2(26)

HƏZƏYANİ BƏDİ (BƏDİNİN HƏDYANLARI)

(Bolşeviklərin yeni bir əsəri təlaşı)

“Yeni Qafqasiya”nın ilk nömrəsi bolşevik çirkabına ağır bir daş kibi düşmüşdür. İlk sayımızla hədəf ittixaz etdigimiz Qafqasiya komunist batlağı öylə bir zərbə isabət yemişdir ki sıçrantıları ta İstanbula qədər gəlmişdir.

Tiflisdə intişar edən “Yeni Fikir”in gözü “Yeni Qafqasiya”nın “pənbə” cildini görüncə qan beyninə vurmuş, gözünü yumaraq ağzını açmış və 8 sütunluq qoca bir həzəyannamə (hədyannamə) qaralamışdır.

Külxanbəyi təbiri ilə Bolşevik istilahlarından məmzuc (qarışıq) bu nümunəlik “ədəbiyat” A.B. imzası ilə möhürlənmişdir (A.B. - Əhməd Bədi Tirinic*: Türk əsirləri ilə Nargində olan, əslən arnavut (alban) olan zabitlərdən biri). Fəqət bu möhür olmasaydı belə məqalənin ehtiva eylədiyi üslubi föhş-alud (söyüş aludəçisi), Bakı “Komunist”ində hərzələr yazan Əhməd Bədiyə məxsus bir “bədiyə” olduğunu sezdirməgə kafi idi.

Leninin “Komunist eyni zamanda da “Çekist” olmalıdır” deyə məruf bir sözü vardır. “Həzəyani Bədi” mühərriri, mürşidlərinin bu tövsiyəsinə tamamilə sadiq qalmış, münaqişəyə başlamazdan əvvəl, “Yeni Qafqasiya”nın Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Bəy tərəfindən yazıldığını güman etmişdir. Məhəmməd Əmin Bəy isminin təkərrürü Çekist raporlarına ayrıca bir qiymət və əhəmiyyət verdigindən olacaqdır ki bu isim 8 sütunluq məqalənin adətən hər sətrində təkrar edib duruyor.

Bildiyimiz bir qadın vardı. Şüuruna xələl gəlmişdi. Ortada məqul heç bir səbəb yox ikən qocasından ayrılmış, çocuqlarını tərk eyləmişdi. Həyat bu ya, insanın bir çox qəziyələri, ədəmi-müvəffəqiyyətləri, haqları və hesabları olur. Bu qadın da hər kəsdən bir iltifatsızlıq, hər cəhətdən bir müvəffəqiyyətsizlik görürsə həmən “ah bu zalım flanca bəy...” deyər, müşkülatını həp qocasından görürdü.

Bolşeviklər də böylədir. Kim nə yaparsa, kim nə yazarsa onlar bunu həp Müsavattan və bilxassə Məhəmməd Əmindən görürlər.

“Axşam” rəfiqimiz bir taqım mühik (haqq verən) nəşriyatda bulunur, Zalkind yoldaş kındisinə, Müsavata satılmışdır - deyər. Amasyada çıxan “Əməl” qəzetəsi Azərbaycan gəncliginə ağlar, Əhməd Bədiyə görə, Məhəmməd Əminə alət olmuş olur. Tehran mətbuatı Moskva müahidəsinin tətbiqini tələb edər, Orcenikidze müsavatçılar əleyhimizə çalışıyorlar - deyə nitqlər irad edər.

Şimdi də sıra bizə gəldi. Fəqət biz böylə sənətdən heç də mütəəssir degiliz. Biləks, Əmin bəy kibi milli bir mücahidə ətf oluşunumuzla iftixar edəriz.

Məcmuəmizin “Qafqasiya Qafqasiyalılarındır” şüarını ortaya atması Moskva siyasətinin bu satılıq uşağını pək çox qızdırmışdır. Qızdığından haqlıdır, çünki bu şüardan yalnız onun əfəndiləri degil, bütün Rusiya imperyalistləri quşqulanıyorlar.

Bu “şüar”ın komunist malı olduğunu bir yalançı pəhlivan gürültüsü ilə isbat etmək istərkən o, bir də Sovet siyasətinin son günlərdə pək modada bulunan ermənipərəstligindən bəhslə şeytanətkaranə bir provokasyon yapmışdır. Guya ki, biz “Qafqasiya Qafqasiyalarındır” deyərkən erməniləri tamamilə ortadan qaldırmaq, onları imha (məhv) etmək istiyormuşuz. Fəqət əmin olsunlar, ermıniləri imha edənlər bizlər degil, bu zavallı milləti kəndi cahangiranə siyasətlərinə alət edən insafsız rus siyasiləri və onların vicdansız yardaqçılarıdır. Qafqasiyalılara qalan Qafqasiyada Azəri, Gürcü, Dağıstanlı yaşayacağı kibi erməni də yaşayacaq. Fəqət yetişər ki Çarizmin ajanları bu zavallı millətin rəhbərlərini başdan çıxardığı kibi, Sovet siyasiləri də bir az insaf edib onları qafqasiyalılıq səadətindən uzaqlaşdırmasınlar.

Qafqasiya qafqasiyalılarındır!

“Bu şüar, Bədinin dediginə görə Şuraların şüarı imiş! Bu şüarı haqqı ilə həyata tətbiq edəndə ancaq Şuralar üsuli-idarəsi imiş! Yalnız bu şüarı Məhəmməd Əminçilər kibi degil, Şuraların hakim və müdfiləri kibi anlamaq lazım imiş”.

Heç şübhə yoxdur ki, Qafqasiya mövzuunda istiqlalçılarla bolşeviklərin fərqi çoxdur. İstiqlalçılarca siyasi, malı və əskəri istiqlalına malik olan bir Qafqasiyadır ki, kəndi şüarının “Qafqasiya qafqasiyalılarındır!” şüarı olduğunu iddia edə bilir. Halbuki bolşeviklərcə məmləkəti rus ordusunun təhdi işğalında, iqtisadiyatı Moskvanın yədi inhisarında, vicdanı rus “Çeka”sının qanlı pəncəsində, digər xüsusatı isə Rusya Komunist Firqəsinin amansız diktaturasında bulunan Qafqasiyadır ki, Qafqasiyalıların imiş!

Qafqasiya zəhmətkeşləri naminə Tambov quberniyasından gələn Kirilovlar nə də arnavutluqdan çıxan Bədilər degil, söz söyləmək səlahiyətinə haiz kimsələr varsa o da “Məhəmməd Əminçilər”dir. Bu qəziyənin doğru olub-olmadığını təhqiq etmək istəyənlər rus ordusunun çəkilməsini təminlə arayi-ümumiyyəyə müraciət edə bilərlər.

“Yeni Qafqasiya” yayımından atılan oxlar düşmənin bu cangahına saplanmış olsa gərədir ki, “Çeka”nın satılıq mühərriri ilk sayımızdakı fəqərələrə ən kiçik həvadislərə varıncaya qədər birər-birər cavab vermək külfətinə qatlanmışdır.

Biz, Azərbaycandakı təqibatdan bəhs edərkən milliyyətpərvər gəncliyin tövqifata məruz qaldığını yazmış və bu gəncligin ürəfadan olduğunu göstərmək üçün mövqufların (həbs olunmuşların) əksəri “şair, mühərrir, doktor, mühəndis, darülfünun tələbəsi, müəllim və sairə kibi münəvvər məslək ərbabından ibarətdir” - demişdik.

Bu fəqərəyə köpürən Bədi iştə “telli pullu yalan” diyor. “Tövqif olunan bir mühəndis göstərə bilərmisiniz?” deyə soruyor, doktor, hüquqşünas, darülfünun tələbəsi, müəllim və sairənin həbs edildiklərini isə sükutla keçişdiriyor. Varsın mövqufun miyanında bir mühəndis bulunmasın! Əcəba mühəndis məsləginin bu təsadüfi məsuniyəti çekistlərə digər münəvvər məslək ərbabını işçənqələrə məruz qılmaq haqqını bəxş edərmi? Yoxsa Sovet qanuni-əsasında mühəndisləri həbs etmək caiz degilmidir?

Məhbusun miyanında şairlərin dəxi bulunmadığını ifham etmək (başa düşmək) üçün Bədi yoldaş, mühəndis babında olduğu kibi, cəbhədən hücum edə bilməyib çevirmə hərəkəti yapıyor. Ə.Cavad məhbus deyilmiş, Hüseyin Cavid əsərlərini bəstiyormuş, Əli Abbas Müznib də bər-həyat imiş, Müsavata qarşı üsyan ediyormuş və daha iyi cavabı kəndisi təhrir edəcəkmiş. Səlman Mümtaz isə “Unudulmuş yapraqları” buluyormuş. Molla Nəsrəddin naminə də təyyarə alınıyormuş.

“Yeni Qafqasiya” Azərbaycan şairləri tamamilə tövqif edilmişdir, demiş olaydı, böylə bir cavaba lüzum vardı. Fəqət məsuniyyəti-şəxsiyyələrini (şəxsi toxunamazlıqlarını) komunistlərin iltifatından ziyadə bir az təsadüfə, bir az üslub-pərvərligə, bir az da kəndi etibar və nüfuzlarına mədyun olan bəzi şairlərin “Çeka” bodrumlarına alınması iblis mühərriri Qız Qalası şairi Cabbarzadə Cəfərin, mühərrir Hüseyin Sadiqin, Azərbaycan ehsaiyətinə (statistikasına) aid mühüm bir əsəri ilə təmayüz edən Məhəmməd Həsən Baharlının həbs edildiklərini və “Çeka”nın əsrarəngiz odasında pək müdhiş işkəncələrə məruz qaldıqlarını təbriə etdirirmi? (anladırmı?) Əli Abbas Müznibin həbs olunduğu inkar olunuyor, halbuki bu xəbəri “İrəli” qəzetəsindən nəql eyləmişdik. “İləri” isə bunu məhbusun ailəsindən alınan bir məktub üzərinə nəşr eyləmişdi. “Çeka”nın son günlərə aid kəramətlərindən birisi də bodrumlara aldığı adamların “əzənaəti vicdaniyyələri” üzərində icra eylədigi “hüsni-təsir”dir. Son zamanlarda bolşevik əleyhdarı firqələrə mənsub əza həbslərə alınıyor, təhdid ediliyor, işkəncələrə tutuluyor. Nəhayət, “tövbə” etdiklərinə aid bir imza alınaraq azad olunuyorlar. Bu sistemlərinin pək müvəffəqiyyətli olduqlarına inanmış olmalıdır ki, Bədi Əli Abbasa dəxi istədiklərini “yazdırtmaq” ümidilə nəşədardır.

Səlman Mümtaz cənablarının Sovet hökumətindən fəzlə ehtiram görməsi bir əmri-vaqe olsaydı, əskidən ticarətlə məşğul olan bu zat yenə eyni məsləgə davam etmək ehtiyacından varəstə qalırdı.

Kəndi mövcudiyyətilə rus ordusuna təyyarə alan Molla Nəsrəddin böylə bir “iltifat”dan məmnun oluyormu, bilməyiz.

Fəqət Cavidin “Peyğəmbəri” ilə əvam-firibanə (tovlayan) iftixarlar yapan “Çeka” mühərririnin vicdanı olsaydı o anda, başda Köçərli Firidun Bəyin al qana boyanmış məsum heykəli olduğu halda, Mirzə Abbas, Mürsəlzadə İslam Bəy kibi Azəri ədəbiyatının qafiləyi-şühədası gözü önündə təcəssüm edərdi.

Boğulmuş təsəvvür etdigi qurbanının səyhəyi-intiqamını eşidən bir qatil nə dərəcədə qəzəbnak olursa, vicdani-ümumiyəyi boğan, millətləri qətl edən bolşeviklər də kəndilərinə müxalif olaraq intişar edən əsərlərdən o dərəcədə hövlənak oluyorlar.

İlk sayımızda “Bolşeviklərin təlaşı” ünvanı ilə dərc eylədigimiz fəqərə bunun bir dəlili olduğu kibi, sözdə əhəmiyyətsiz tələqqi eylədikləri hər hankı bir qəzetə məqaləsinə qarşı qopardıqları yayqaralar dəxi bunu isbat edər. Nasıl ki mövzumuzu təşkil edən “Həzəyani-Bədi” dəxi işbu həqiqəti elan etməkdədir. Bədinin iddiasınca “bütün qəzalarla köylərdə təhriratı-rəsmiyə türkcə ikən biz “zavallı türk köylüsü öz rizasını belə türkcə verəmiyor” diyormuşuz.

Sözlərimizi havaya söyləyənlərdən degiliz. İddialarımızı hər zaman isbat edə biliriz. İlk sayımızda söylədiklərimiz də vəsiqəsiz degildi. Vəsiqəmizi təşkil edən maddə dəxi bolşeviklərin təsəvvür etdikləri “Müsavat” Firqəsinin raporu degil, Orconikidze kibi komunist ricalından məsul bir zatın nitqi təşkil ediyordu. Bu nitqdə deyiliyordu ki: “Hökmən və xətmən lazımdır ki, Bakı qəzasından gələn köylülərlə anladıqları bir lisanla görüşülsün”. Bu fikri nəql etdikdən sonra biz “demək ki bu günə qədər zavallı türk köylüsü müstəqil təsəvvür olunan kəndi cümhuriyyətinin müəssisələrində türkcə müamilə görməsi üçün tədabiri-fövqəladə ittixazına məcburdur” mütaliəsini əlavə etmişdik. Böylə mövsuq bir mütaliəyə cavab vermək üçün hərif, işi təhrif və muğalatayə çevirmişdir. “Zavallı türk köylüsü öz ərizəsini belə türkcə verəmiyor” dedigimizi iddia ilə müdafiəsi qolay, bir qəziyyə uydurmuşdur. Biz köylünün türkcə ərizə verə bilmək imkanında olduğunu qəbul edəriz (Gərçi bunun da əlaitlaq doğru olduğuna şübhə edəriz). Fəqət ərizə vermək başqa, “türkcə müamilə görmək” də başqadır. Bütün idarələrdə müamilatın türkcə görüldügünü iddia edənlərə isə Orcenikidzenin ərkamilə cavab veririz. Məmurlarının 100-də 30-u belə kəndisindən olmayan bir məmləkətdə vətəndaşlarının kəndi lisanlarında müamilə görə bilməsi, qəbul edərsiniz ki, möcüzədir. Möcüzənin ən birinci münkiri isə komunistlərin kəndisidir.

Ə.Bədi yüzsüzü, olmayan yazıları “Yeni Qafqasiya”ya istinad etdigi kibi, olmayan vaqeələri də Azərbaycan tarixinə istinad ediyor. Guya ki, Müsavat hökuməti zamanında köylüləri qurşuna düzüyorlarmış. 2 sənəlik hökuməti əsnasında Müsavat hökumətinin “edam” qərarını tətbiq eylədigi 3 və ya 4 vaqeə vardır. Halbuki kəndisinə əmələ hökuməti süsünü verən şimdiki işğal hökumətinin qılıncdan, qandan və atəşdən keçirmədigi bir qəza qalmamışdır. Qurşuna düzülən köylülərin hədd və hesabı yoxdur. Boğazlarına qədər Azəri qanına girən qatillər bilməm hansı bir cəsarət və füzulluqdur ki köylünün haqqından, onun qanından bəhs ediyorlar? Gəncədə, Qaradağda, Zaqatala, Quba, Lənkəranda və hər yanda axıdılan minlərcə məsum qanın hesabını verəcək vicdansızlar bu kibi yalanlarla günahlarının üstünü örtə biləcəklərmi zənn ediyorlar?!..

Şayani-qeyd bir fəqərəyi dəxi təsbit edəlim. Biz çəyirtkə ilə mübarizə edən komisyonun ixtilasından bəhs etmişiz də ixtilas (oğurluq) edənlərin qurşuna düzüldüklərini qəsdən xəbər verməmişizmiş. Fəqət “Yeni Qafqasiya”nın 3-cü sayısını alan Bədi, yəqin bu hadisənin də qarelərimizdən saxlanmadığına şahid olmuşdur.

Fəqət biz, Bədidən Azərbaycanın iqtisadən yağma edildigi haqqında və bu qədər düşündügü köylüsünün lampada yaxmaq üçün petrol belə bulmadığına aid nədən sükut eylədigini sora bilirmiyiz? Yoxsa işin bu cəhəti şeir və şair qəbilindən olmayıb hər köylünün bizzat hiss eylədigi pək bahir bir həqiqətdir ki, ona qəzetə sütunlarındakı küfürlər və ləfzi münqişələrlə cavab vermək gücmü göründü?!

Köylüyə topraq verildigindən bəhs olunuyor. Fəqət daha dün idi ki, topraq komisarı Dadaş Bünyadzadə yer ölçənlər olmadığından bu əməliyənin daha tədbiq ediləmədigini söylüyordu. Fəqət yer ölçən bulunduğu təqdirdə belə məhsulatdan alınan vergilərin ölçüsü o dərəcə böyükdür ki, köylü aldığı toprağa heç də məmnun olmuyor.

Bədinin şətm (qaba söz, söyüş) və tərizinə (üstüörtülü ittihamına) hədəf olmuş sayımızda bolşevik və sisteminə aid vaqe olan nəşriyatımız əksərən yenə bolşevik səfsətələri miyanında və komunist nöqteyi-nəzərindən tənvir olunmuş (işıqlandırılmış) məqalələr və düşüncələr zimnində (dolayısı ilə) başqa vasiteyi mütaliəsi olmayan zavallı əsir qarelərə (oxuculara) təqdim olunurkən, pək də nəzəri-diqqəti cəlb edəmiyorlar. Halbuki biz o fərəqələri indi mütaliələrdən təcrid edərək təhlil və tənqid əşyası ilə tənvir edincə zavallı komunistlər kəndilərinin mali-məxsusi olan qəbahətlərini tanızamazlığa gəliyorlar. Şiddəti infiallarından (həyəcanlarından) müvazənələrini qeyb edərək natiqlikdən məhrum məxluqat kibi qəribə bir taqım sədalar çıxarıyorlar.

Bu qəribə sədalardan birisi də heysiyət və namuskarlığı düşmənlərincə də təhdi təsdiqə bulunan Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Bəyə istinad olunan “məsləksizlik” sifətidir. 1905 tarixində çarizmə qarşı Sosyal Demokrat firqəyi-ixtilaliyəsinin bolşevik fraksiyonu ilə təşriki-məsai (ortaq fəaliyyət) edən Məhəmməd Əminin çarizm yerinə qaim olan komunistlərə qarşı dəxi milliyyət prinsiplərini müdafiə etməsində məsləksizlik görən Ə.Bədi 1918 sənəsində Qubada bolşeviklərə qarşı hərb eylədigi ilə 1921-ci ildə bolşevik müfrəzəsi (dəstəsi) başında Quba asilərini qurşuna düzdürdügüni bir müqayisə eyləsə və yaxud bolşevik ixtilalından bir az əvvəl İttihad Firqəsi heyəti-mərkəziyəsinin katibi-ümumisi olduğunu xatırlasa, daha sonra Müsavat qapısında yaltaqlandığını, daxiliyə nəzarətinə bolşevik təşkilatını kəşf etmək üçün ərzi-xidmət etdigini, hafizəsinə sorsa daha iyi olmazmı?

Fəqət adi bir qəzetə yayqaracısından fəzlə bir rola malik olmadığı səbəbiylə kəndisinə əhəmmiyət verməz olursa, o halda Azərbaycandakı “inqilab qəhrəmanlarının” sicilli əhvalını bir az tədqiq etsə o zaman siyasi nə kibi təhəvvülatı-əxlaqiyə mənzərələri qarşısında bulunacağını seyr edər.

Komunistlər nə yaparlarsa yapsınlar, nə söylərlərsə söyləsinlər, artıq hər kəscə gün kibi aşikardır ki, Qafqasiya cümhuriyətləri müstəqil degil, Rusiyanın bir vilayəti dərəcəsinə enmişlərdir. Hər kəs bilir ki, oranın həqiqi hakim-ləri Kirilovlarla, Kirovlardır.

Kirov, Kirilov bəhsində Arnavut Bədi, gürcü Orcenikidze ağzından alaraq Məhəmməd Əminləri başımızdan rədd etməkdə, öz hakimiyəmizi ələ almaq mübarizəsində bizə can və ürəklə yardım edən Kirovlara “Çox razıyız?” Amma Şuralar Azərbaycanından çıxınızmı, deyəlim?” - deyə soruyor.

Yox, maraq etməyiniz, biz sizə böylə xitabda bulunmayız. Çünki siz böylə xitaba layiq degilsiniz. Biz pək əla biliyoruz ki, Kirovları siz degil, sizi Kirovlar tutuyor. Və pək əla biliyoruz ki, Kirov ilə Kirilov degil, onlardan 100 mərtəbə aşağı rütbədə olan bir rus məmuruna dəxi Şura Azərbaycanının “çıx” demək iqtidarı yoxdur. Çünki onlar Qızıl Orduya istinad edən qüvvətli və “pək lüzumlu” adam-lardır. Onlar hər növi şüun (şan şöhrət) və istiqlaldan məhrum bir istiqlaliyət şəklini təlim edən mahir müəllimlərdir. Siz onlara çıx deyəməzsiniz. Çünki onlara vaqe olan bir xitab Qızıl Orduya tövcih edilmiş bir xitab olur. Qızıl Orduya çıx demək isə sizin ağzınız degildir. Çünki onu çağıran siz degilsiniz, sizi səri-kara (sərkar - başçı, rəhbər) çağıran odur.

Tühəfdir (təəccüblüdür) Kirovların Azərbaycandan çıxmayıb burada qalacaqlarını 2-ci dəfədir eşidiyoruz. Hər iki dəfəsində də bunu bir azərbaycanlıdan degil, ilk dəfə bir gürcüdən, 2-ci dəfə də bir arnavutdan eşidiyoruz. Qəribə bir istehza degilmi?

Fəqət bir tərəfdən qara, digər tərəfdən qızıl imperyalizmin millətlərə malik olmaq qəsdilə çevirdikləri bütün fırıldaqlara rəğmən gündən-günə təvəssüs edən və getdikcə zehnlərdə yer tutan böyük bir fikir vardır ki ona qarşı heç bir qüvvət dayanamaz və bu gün olmasa da yarın millətlər kəndi müqəddəratlarına haqqı ilə sahib olub hürriyətləri məchul macərapərəstlərə pək müəzzəz hissiyatları ilə iztiqsa (dərindən öyrənmə) etmək imkanı verməzlər.

Qorxmalıdır o gündən!

“Yeni Qafqasiya”, təşrini-sani 1923, №4

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 16 mart.- S.20-21.