Ölən kimdir, qalan kim?!
NURİ
BİLGƏ CEYLAN YARADICILIĞI HAQQINDA DÖRDÜNCÜ YAZI
“Bir
zamanlar Anadoluda” ölənlər və olanlar...
“Hər
yeni film mənə həyatımı necə idarə edəcəyimi
öyrədir”- deyən Nuri Bilgə Ceylan “Üç meymun”
filmindən cəmi 3 il sonra
tamaşaçısı ilə görüşdü. Hər zamanki kimi yenə də fərqli mövzu, fərqli
xarakterlərlə. Dəyişməyən
isə məkan idi. Bir çox filmi kimi
burada da Anadoluda baş verən hadisələr, Anadolu
insanının yaşantısı mərkəzə gətirilmişdi.
Ssenarisini Ercan Kesal və Ebru Ceylanla birgə
yazdığı “Bir zamanlar Anadoluda” filmi də insan taleləri
və psixologiyası üzərində qurulub.
Ekran işi digər filmlərdən fərqli olaraq,
dedektiv üsluba daha yaxındır. Baş rollarını
Məhəmməd Uzunər, Yılmaz Ərdoğan və Tanər
Birsəlin paylaşdığı film həkim Camalla (M.Uzuner)
prokurorun 12 saat davam edən cinayət axtarışından bəhs
edir. Əlbəttə, təkcə dedektiv
əsər çəkmək və bir qatlı mövzuyla
kifayətlənmək Nurinin tərzinə tamamilə
yaddır. E.Kesalın həkim işlədiyi
zamanlarda şahid olduğu hadisələr üzərinə
yazılan ssenari, əslində, işin görünən hissəsidir.
Görünməyən hissədə isə
insan və ölüm dayanır.
Bir zamanlar Anadoluda bir cinayət işlənib və izləyici
həkimlə, prokurorla birgə o cinayətin nəticəsini
gözləyir, cəsədi axtarır. Amma o cəsəd
tapılana, ölüm hadisəsi açılana qədər
çox “cəsədlə”, çox “ölümlə”
qarşılaşır. İlk “ölən”
qatil Kənanın (Fırat Tanış) özüdür, məsələn.
Onu öldürən xanımıdır, ən
yaxın dostuyla xəyanət edərək. Sonra Kənan həmin xəyanət məsələsinə
görə içkili halda ən yaxın dostunu öldürərək
qatil olub. Prokuror Nüsrətin (T.Birsel)
özü də həyat yoldaşına, filmin əvvəlindən
bəhs etdiyi o gözəl qadına xəyanət edərək
ölümünə səbəb olub.
Bir də fiziki yox, mənəvi ölümlər var. O
ölümlər ki, “sahibini” yox etmir, amma var olmasına da
imkan vermir. Məsələn, atasının Kənan olduğu
deyilən o kiçik uşaq hələ həyatının
başında, ömrünün ilk illərində
ölüdür artıq. Ən
böyük, ən ağrılı və ən ədalətsiz
ölüm də elə onun qismətinə düşüb.
Qanlı
cinayət hadisəsinin tam ortasında qoltuğundakı
qovunların, almaların dərdinə düşən Ərəb
Əli (Əhməd Mümtaz Taylan), yenə ölümü,
cəsədi vecinə almayıb “qatıq”dan danışan
polislər, hadisə, onun yol açdığı mənəvi
və psixoloji sarsıntıların heç biriylə
maraqlanmayıb sırf texniki məsələlərə diqqət
ayıran komissar Naci (Y.Erdoğan), özünün mənfəətindən
başqa heç nə düşünməyən kəndxuda
(E.Kesal), görəcəyi işə çox soyuqqanlı
yanaşan, “normal” baxan ekspertiza işçisi Şakir (Kubilay
Tunçer) mənəvi cəhətdən çoxdan
ölüblər. Beləliklə, “Bir zamanlar Anadoluda”
ölü də çoxmuş, qatil də...
Sözügedən filmdə N.B.Ceylanın dünya
klassiklərindən təsirlənmələri
açıq-aydın görünür. Bəzi film tənqidçiləri
bu filmi Tarkovskinin “Stalker”indən birbaşa köçürmə
adlandırsa da, xoşniyyətli olanlar bunu təsirlənmə
olaraq dəyərləndiriblər. Xüsusən, alma və itlə bağlı səhnələr
Nurinin sevimli rejissorunun təsirindən
çıxmadığını, hətta zamanla bu təsirin
onun yaradıcılığında özəl tərzə
çevrildiyini göstərir.
Müsahibələrində ən sevdiyi yazarlardan birinin
A.Çexov olduğunu və filmlərində, ssenarilərində
onun hekayələrindən təsirləndiyini etiraf edən
rejissorun bu filmində də o təsirlənmə yox deyil. “Bir insan
başqasını cəzalandırmaq üçün intihar
edərmi?” sualı isə bu təsirin ən aydın
göründüyü məqamdır.
Bu film
2011-ci ildə 64-cü Kann festivalında böyük
mükafat “Qızıl Palma” uğrunda yarışacaq filmlər
siyahısına daxil olub ikinci böyük mükafatı -
“Qran-Pri”ni qazandı.
“Qış
yuxusu”na gedənlər
Onun filmləri haqqında “dialoqlar yoxdur” deyənlərə
“Bir zamanlar Anadoluda” filmindəki nisbətən uzun və fəlsəfi
dialoqlarla cavab verən rejissor 2014-cü ildə çəkdiyi
“Qış yuxusu” filmində bunu daha da çoxaldır. Qış
Ceylanın filmlərində tez-tez xatırladığı,
müraciət etdiyi fəsildir. Sanki müəllif
bununla insan ömrünü soyuq, kasıb, bivec qışa bənzədir.
Amma bu qış davamlı xarakter almır.
Gah yaz gəlir, gah çiçəklər
açır, gah külək əsir, gah günəş
gülümsəyir, gah da yarpaqlar sarı, narıncı
donlarıyla təbiətə rəng qatır. Yeni ekran işində isə bunların heç biri
yoxdur. Təbiət sanki qışa təslim olub, filmin qəhrəmanları
kimi...
Burada da məkan Anadoludur. Kapadokiyada atasından qalma
otelçilik biznesini davam etdirən, yerli qəzetlərə məqalələr
yazan, “Türk teatrının tarixi” kitabını
yazmağı arzulayan keçmiş aktyor Aydın (Haluk
Bilginer) burada gənc xanımı Nihal (Melisa Sözen) və ərindən
boşanmış bacısı Necla (Demet Akbağ) ilə birgə
qalır. Öz dünyasına qapılan, bəzi
hallarda isə özünü dünyanın mərkəzi
hesab edən Aydının xarakterindən gələn eqoist
davranışları onun doğmaları arasındakı tənhalığını
şərtləndirir. Baş verənlərə
fəlsəfi psixoloji baxımdan yanaşan keçmiş
aktyor mühitin problemlərindən kənar qalmaq yolunu
seçir. Ancaq o, özünə və
doğmalarına necə bir problem yaratdığının fərqində
deyil.
Sinfi ayrı-seçkilik, sosial təbəqləşmə
uzaq Anadolunun kiçik rayonundan belə yan keçmir. Yaradıcı
insan olaraq, hadisələrə daha həssas yanaşması
gözlənilən zamanlarda Aydının atasının
keçmişdə kirayə verdiyi evdə yaşayan kasıb
ailəyə qarşı biganəliyi, bəzən isə “mədəni
qəddarlığı” filmin fabulasını yaradır.
Həmin ailənin başçısı, keçmiş məhbus,
indi isə içkiyə qurşanıb işsizlikdən və
təbii ki, pulsuzluqdan əziyyət çəkən
İsmayıl (Nejat İşlər) pullu, mədəni
Aydından fərqli olaraq, daha vicdanlı və qürurludur.
Hiss olunur ki, dünyadakı milyardlarla insan kimi o da taleyin
qurbanlarından biridir. İsmayıl və onun
zavallı ailəsi cəmiyyətin zorakılığa məruz
qalan zümrəsinin filmdəki modelidir.
Aydının özünə vurğunluğu həm həyat
yoldaşı, həm də bacısı ilə arasında
uçurumlar yaradır. Onun xanımı ilə münasibətində
yaş faktoru da öz sözünü deyir. O,
özünü nə qədər yüksək görsə də,
əslində, daxilində bir kompleks daşıyır. Buna görə də Nihala güvənmir, onu
qısqanır, onun gördüyü işləri yenə də
mədəni şəkildə aşağılayır. Bu isə qadının qürurunu
sındırır, onda özünəinamsızlıq
yaradır və ağıllı qadın olan Nihal bunun
ağrısını özünə deyil, ərinə
çəkdirir, susmur, üsyan edir. İzləyicinin
belə ümidini kəsdiyi Aydının nəticədə
Nihalın diqtəsiylə səhvlərini görməsi
insanlığın qələbəsi kimi səciyyələndirilə
bilər. Qadın ağlının, qadın həssaslığının
quru, eqoist kişi üzərində qələbəsini
tarix boyu ədəbiyyatda və sənətdə çox
görmüşük.
67-ci Kann
festivalında nəhayət ki, “Qızıl Palma” qazanan bu
filmdə Ceylan iki ailənin timsalında sanki bir dünyanı
təsvir edir və əsrlərin bəlasına çevrilən
sosial bərabərsizliyin gətirib
çıxardığı, gələcəkdə də səbəb
olacağı problemləri psixoloji dramda özünəməxsus
tərzdə əks etdirir.
“Əhlət
ağacı”nın rəngsiz meyvəsi...
N.B.Ceylanın kinomatoqrafiyadakı hələlik son hadisəsi
“Əhlət ağacı”dır. 2017-ci ildə çəkilən
film illərdən bəri istər ədəbiyyatda, istərsə
də sənətdə işlənən və ən müxtəlif
tərzdə yozumlanan mövzuları özündə cəmləyir.
Bunların başında atalar və oğullar
problemi durur. Ondan başqa, eşq,
ayrılıq, cəmiyyətdəki tənhalıq,
özünü tapmaq və ya özünü təsdiqləmək
cəhdləri, din, mənəviyyat, qohumluq əlaqələri,
kiçik insanın böyük dünyaya can atışı
kimi psixoloji və mənəvi duyğular filmin ana xəttini
şaxələndirir.
Baş qəhrəman Sinan Qarasu (Aydın Doğu Dəmirqol)
universiteti bitirib məmləkətinə geri dönür. O, özünün ilk
kitabını çap etmək arzusundadır. Onu
dünyada bundan başqa maraqlandıran heç bir mövzu
yoxdur. Gənc yazıçının
birinci uğursuzluğu da burada başlayır. O,
doğulub-böyüdüyü kəndə belə
yaddır, biganədir.
Birinci mübarizə apardığı isə atası
İdrisdir (Murad Cemcir). İdris məğlub olub taleyilə
barışmış insanların ümumiləşdirilmiş
obrazıdır. Gəncliyində sonsuz xəyallarla,
ideallarla yaşayan adam sonralar bunların hamısının xəyaldan
başqa bir şey olmadığını, cəmiyyətin
ondan fərqli düşünənə “dəli”, “dəyişik”
damğasını vurduğunu gördüyündən
“öz qınına” çəkilib. O, bu dünyada təkdir,
yalnızdır. Ancaq bu yalnızlıq bədbəxtliyindən
yox, vecsizliyindən qaynaqlanır. Axına
qarşı gedə bilməyəcəyini anlayan İdris onu
vecinə almamağın yolunu seçib. Oğlu
Sinan da daxil olmaqla, kimsə onu anlamasa da, o, oğlunu
yaxşı anlayır. Onun cəmiyyətdə
fərqlənmək arzusunu başa düşür, amma bu
arzunun özü belə ona boş və gülməli gəlir.
Buradakı quyu seçimi Orxan Pamukun “Qırmızı
saçlı qadın” romanını yada salır. Nəsillərarası
savaş və bunun quyuyla mənalandırılması hər
iki əsəri bir-birinə yaxınlaşdırır. O.Pamukun romanında atanın ölümünə səbəb
olan quyu, burada Sinanın arzularının, xəyallarının
axır mənzili kimi xarakterizə olunur.
Yenə də
Tarkovski izi... Burada “Stalker”i yadımıza salan
İdrisin sadiq itidir. “Bircə bu it məni mühakimə
etmir”- cümləsi filmin ən kədərli və ən səmimi
cümlələrindən biridir. Amma insan ən
çox sevdiyiylə sınağa çəkilirmiş.
Sahibini hər kəsdən yaxşı anlayan,
onu cəmiyyətə qarşı öz sevgisiylə qoruyan
it- İdrisin son güvənc yeri birdən-birə qeyb olur.
Əvəzində isə Sinanın universitet illərindəki
müşahidələri əsasında daxili monoloqlar şəklində
qələmə aldığı “Əhlət ağacı”
romanı “peyda olur”. Yabanı armud, ya da
“çaqqal armudu” kimi tərcümə olunan bu ad kitabın
uğursuz gələcəyinin “ilk müjdəçisi” idi.
Belə ki, mağazada satılmağı bir yana,
öz ailəsinin içərisində Sinanın atasına
qarşı həmişə qoruduğu, bu kitabı üzdə
həsrətlə gözləyən anası, bacısı
belə oxumurlar. Əsərin ilk və tək oxucusu isə
Sinanın heç zaman bəyənmədiyi atası olur... Sinanın atası haqqında anasına dediyi “belə
işəyaramaz adamla niyə evləndin ki?” sualına
anası Asumanın (Bennu Yıldırımlar) verdiyi “bir daha
evlənsəm, yenə onu seçərəm” cavabı tipik
türk qadınının ümumiləşmiş
obrazını əks etdirir. Kənd
qızı Xədicə (Hazar Ərgüclü) isə həmin
tipik qadınlardan deyil. O, qadınlar üzərindəki
ənənəvi təzyiqə üzdə boyun əysə də,
daxilindəki üsyan onu rəngli xarakterə çevirir.
Sinanın məşhur yazıçı Süleymanla (Serkan Keskin) dialoqu keçmişin müasirlik üzərindəki hələ də davam etməkdə olan hökmranlığını göstərir. Eləcə də iki axundun söhbətləri Anadoludakı dini düşüncələri simgələyir. Onlar hərəsi ayrı dini baxışa sahibdirlər. Qəhrəmanımızın isə din vecinə də deyil.
Digər filmlərdə olduğu kimi, Anadolu
mühitini və insanını mərkəzə çəkən
ekran işi bəşəri ideyalarla zəngindir. Bu da
kiçik çərçivəyə böyük mətləbləri
yerləşdirə bilən rejissorun daha bir uğurudur. Yeni
filmlərdə görüşənədək...
Şahanə
MÜŞFİQ
525-ci qəzet.- 2019.- 16 mart.- S.19.