SİSERON -
NATİQLİYİN SİNONİMİ
(Əvvəli
ötən şənbə sayımızda)
Sezar və
Krassın Romaya ağalıq etmək iddiaları (b.e.ə.
68-64-cü illər)
Katilinanın evində Krass oturmuş, Sezar isə ayaq
üstə dayanmışdı. Krass
danışığın başa
çatdığını elan etdi. O dedi: “Biz yenidən
görüşəndə, bizim və Romanın taleyi həmişəlik
dəyişilməlidir”. Lakin Sezar və
Krassın qəsdi bir neçə ay ərzində dörd
hissəyə bölünməli idi. Onlar
dövlətə nəzarəti ələ keçirmək məqsədini
güdməklə, ümumi seçkini yoxa çıxarmaq
istəyirdilər. Bütün işləri
komissiya idarə edəcəkdir. Təkcə
iki konsula deyil, həm də bütün on tribuna, üstəlik,
iki pretora malik olacaqlarını düşünürdülər.
Rüşvət toplayanlar xəbər verirdilər
ki, işlər yaxşı gedir. Bu, əslində,
dövlət çevrilişi demək idi. Krassın və Sezarın
başçılığı altında bu komissiya ölkənin
əsl ağası olacaqdı, konsullar və digər
magistratlar sadəcə olaraq sıfıra bərabər
olacaqdılar.
Terentsiya ərinə təklif edirdi ki, onlara qarşı
mübarizəyə başçılıq etsin. Axı bu qadın nəsil
özəyinə görə aristokrat idi: “Sən nəsə
etməlisən. Sən bunun baş verməsinə
sadəcə imkan verməməlisən”. Siseron
arvadına dedi ki, “Mənim əziz Terentsiyam, aristokratlar da sənin
kimi düşünürlər. Onlar heç
vaxt bunu müdafiə etməyəcəklər”. Ona görə də Siseron onların yanına gedib
deməli idi ki, Krass və Sezarın nə etmək istədikləri
budur, mənə dəstək verin və mən
çalışacağam ki, bunu dayandırım.
Siseron
Krassla görüşəndə, ondan gözlərini çəkib
dedi: “Bu adam kübar ailədə
doğulmuşdur, rüşvətlə rüşvətin
özü barədəki qanun layihəsini kənara
atdırmışdı. O, indi belə niyyətdədir ki,
rüşvətlə konsul seçilsin, özü də
özü yox, ondan asılı olan iki adam
- Hibrida və Katilina seçilsinlər. Onlardan
biri səfeh, digəri isə dəlidir”.
Katilina
Siserona dedi ki, mən bəraət almışam, Siseron bu
sözə güldü: “Bəraət almısan, sən? Bəraət almısan? Sən
özünü hər cür seksual eybəcərliklə və
pozğunluqla biabır etmisən. Sən
öz əllərini qətlə yetirdiklərinin qanına
bulamısan, öz müttəfiqlərini qarət etmisən.
Sən, ilk olaraq, bir qızı pozduqdan sonra onun
yaşlı anasına evlənmisən. Bəraət
almısan? Sən onda ancaq təsəvvür
edə bilərsən ki, Roma cəngavərləri
yalançılar olmalıdır. Belə ən
böyük şərəfi olan şəhərin sənədli
şəhadətləri onda saxtadır. Ey
bədbəxt insan, belə qərarla sən bəraət
aldığına baxma, yalnız onu düşün ki,
hansısa daha bir qorxulu cəza vardır”.
Katilina hədyanlıq etmək istədikdə, konsul
liktorları tərəfindən sakitləşdirildi. Dostları - onların
arasında Krass və Sezar da var idi, - dartıb, onu yerində
oturtdular.
Siseron gərgin
mübarizədə konsul seçilir
Siserona rəqibi Hortensinin reaksiyasından başqa, bir
şey qalmamışdı. Lukull Roma
divarının arxasında özünə böyük
mavzoley tikdirmişdi. Hortensi utancaq şəkildə
irəli gəlib, Siseronu Lukulla təqdim etdi. Lukull onun əlini sıxmaya bilərdi, çünki
onun xoşlamadığı Pompeyin pərəstişkarı
olduğunu bilirdi.
Katul hirslə
dedi ki, “Mənim oxuduğum düz imiş, cinayətkar
qəsdin nəticəsi kimi dövlətə vətəndaş
təhlükəsi törədilirmiş. Mən
oxuduğum əgər saxta imişsə, bu, bizim tarixdə
olan ən əxlaqsız bir saxtakarlıq idi. Katilina dəlisov idi, bunu hamı kifayət qədər
bilirdi. Lakin o, düzgün və nəcib
romalıdır”.
Siseron
dedi: “Katul, mən sizdən, sizin hamınızdan heç nə
istəmirəm və əgər sizin hamınız məni təhqir
etsəniz də, mən sizə xeyirli axşam arzu edəcəyəm.
Dövlətə cinayətkar qəsdin nəticəsi
kimi vətəndaş müharibəsinin təhlükə
törətdiyi barədə oxuduğun saxtadırsa, bu, bizim
tariximizdə ən pis saxtakarlıqdır. Öz payıma mən inanmıram ki, o,
düzdür, çünki mən inanmıram ki, belə xəbəri
sağ olan əl icra edə bilər”.
Lukull ona
dedi: “Siseron, geri qayıt. Mən məmnunam.
Xəbər yerlidir”. Katul isə dedi ki, mən
indiyə qədər inanmamışam. Hortensi buna belə
cavab verdi. “Onda qoy səni bir
adi sözlə inandırım. Sezar.
Sezar Krassın qızılına bel
bağlayır, həm də onun arxasında iki konsul və
ön tribun dayanır”.
Çox sayda namizədlərin olması və onların
arasında düşmənçilik Siseronu Senatda Katilinaya və
Hibridaya hücum etməyə məcbur etdi. Aristokratlar o
saatca, Siseronu dəstəklədilər.
Siseron
onun arxasında möhkəm duranlara görə daim atlı (Romadakı patritsi təbəqələrindən
biri) idi. Üstəlik, onu pompeyçilər və
aşağı sinifdən olanlar dəstəkləyirdilər.
Günorta namizədlərə verilən səslər
məlum olduqda, Siseron 81 senturi səsi ilə Katilinadan və
Hibridadan 2-3 dəfə irəlidə idi. Digər
üç namizəd birlikdə 16 səs
toplamışdılar.
Finalda seçkinin nəticəsi elan olunduqda Siseron 193
senturi səsi toplamışdı. Bu,
Hibridanınkından iki dəfə, Katilinanınkından
üç dəfə çox idi.
Beləliklə,
Mark Tulli Siseron 42 yaşında, Roma konsulluğunun ali imperium-una nail oldu və onu senturilərin
yekdil səslə seçməsi daha təəccüblü
idi.
Siseron
evində təşkil olunan məclisdə dedi: “Mən söz
verirəm ki, Krassa və Sezara, tribunlara qarşı, əgər
onlar özlərinin torpaq islahatı layihəsinin dərc etsələr,
müxalifətə başçılıq edəcəyəm”.
Sonra o,
gülümsünərək əlavə etdi: “Həyat elmi,
qalxan problemlərlə sövdələşməkdir. Bu uzaq gələcəkdə onları həyacanlandırmaqla,
birinin könlünü viran qoymaqdan daha yaxşıdır.
Mən inanıram ki, biz öz əmimiz oğlu
Lutsinin xatirəsinə tost deyəcəyik. Konsulluq barədə ilk dəfə söhbət gedəndə,
o, burada onun bünövrəsində dayanmışdı və
bu günü görməyi çox arzu edirdi”. O, öz
qədəhini qaldırdı. Lutsi vaxtilə ona demişdi:
“Sözlər, sözlər. Onların vasitəsilə icra
edilən yalanların heç bir sonu yoxdur”
Öz
konsulluğu dövründə Siseron Katilina qəsdini
yatırtdığına görə, dövlətə
böyük təhlükə törədən bu adam həm də problemin əsaslı qaydada həlli
üçün edam edilmişdi, nəhəng siyasi zəfər
qazandı. Buna görə o, sonralar
sürgün olunsa da, həmin sürgündən b.e.ə.57-ci
ildə böyük ehtirama layiq görülməklə
qayıtmışdı. Lakin vaxtilə “Vətənin
atası” adlandırılan bu böyük şəxsiyyətin
siyasi təsiri artıq zədə almışdı, baxmayaraq
ki, onun Romanı tərk etməsi həmin vaxtlar altruist qəhrəmanlıq
kimi qiymətləndirilmişdi.
Belə
bir şəraitdə o, bir sıra xoşa
cəlməyən müdafiə tədbirləri görməyə
və ictimai həyatı tərk etməyə məcbur oldu. Sonra onu Kiçik Asiyanın cənubundakı Kilikiya
əyalətini idarə etməyə göndərdilər və
ümumi rəy belə idi ki, o, bu vəzifənin öhdəsindən
ləyaqətlə gəlmişdir.
Siseron b.e.ə.
63-cü ildə, ölümündən hələ 20 il əvvəl
Senatda Katilina qəsdinə qarşı ilk
çıxışını edərkən, bu
çıxışlar “Katilinarilər” kimi məşhurdur,
respublika quruluşuna yaranan böyük təhlükəni nəzərdə
tutaraq “O tempera, o mores!” sözlərini söyləmişdi. Rusca bu nida şəklindəki ifadə “O vremena, o
nravı!” kimi tərcümə olunmuşdur ki, bu da “Ey
zamanlar, ey adətlər!” mənasını verir və əslində,
mexaniki tərçümə xarakteri daşımaqla, natiqin nəzərdə
tutduğu fikri məzmunca açıq ifadə etmir.
İngilislər isə latın dilindəki
lakonik ifadəni mahiyyətinə uyğun qaydada “Shame on our
time and its customs!” - “Ar olsun bizim
dövrümüzə və onun qaydalarına!” kimi tərcümə
etmişlər. Bu tərcümədə
böyük natiqin öz dövrünə və onun
qaydalarına qarşı hiddəti bütövlüklə əks
olunmuşdur. Onun həmin lənəti gələcəkdə
baş verəcək daha qorxulu hadisələri qabaqcadan
görmək əlaməti idi. Bu ifadə
həm də lakonikliyinə görə məşhurdur.
Latın dili ifadə tərzində az
sözlə geniş fikri əhatə etmək qabiliyyəti ilə
seçilir. Bu sahədə qədim
romalıları, bu sahədəki öz sələfləri
olan spartalılarla müqayisə etmək olar. Yığcam ifadənin ən bariz nümunəsini
Qay Yuli Sezar meydana gətirmişdir. B.e.ə.
47-ci ildə Bospor çarı Farnakı məğlub etdikdən
sonra Romaya “veni, vidi, vici” - “gəldim, gördüm, qalib gəldim”
kəlməsindən ibarət təntənəli raport
göndərmişdi. Bu üç sadə
söz lakonik şəkildə hər şeyi ifadə edir.
Siseronun nifrət dolu harayı da
yığcamlığına görə daha böyük təsir
gücünə malikdir.
Sonralar Romada cərəyan edən keşməkeşlər
onun xeyli əvvəl səslənən xəbərdarlıqlarını
təsdiq etdi.
Qay Yuli Sezarın b.e.ə. 49-cu ilin yanvarında
Rubikonu keçməsi ilə Roma vətəndaş müharibəsinə
cəlb edildi. Pompeyin Farsalda məğlubiyyəti
və sonrakı qətli, həmçinin, digər əlverişli
səbəblər Sezarın ömürlük diktaturasına
yol açdı. Sezarın b.e.ə.
44-cü ilin martında Senatda qətlə yetirilməsi ilə
ikinci Triumvirat meydana gəldi və o, Sulla diktaturasının
eybəcər mirasını - proskripsiya siyahısını
yenidən həyata gətirdi. Şübhəli bilinənlər
və loyal olmayan hesab edilənlər təqib və edam edilirdi.
Qədim Roma respublikasında isə azadlıq idealı
daim yüksək tutulmuşdu. Respublika quruluşuna
qarşı hər bir həmlə böyük etirazla
qarşılanırdı. Sezar ömürlük
diktatorluq adı altında çar hakimiyyətinə yiyələnməyə
can atdıqda, respublika quruluşunu xilas etmək
üçün bir qrup senator bu xəyanətin
qarşısını almaq üçün Sezara sui-qəsd
edilməsinə və onun senatda qətlə yetirilməsinə
qərar verdilər. Lakin onların gözlədikləri
baş vermədi, Sezar tərəfdarları sui-qəsdçilərə
qalib gəldilər. Sezarın varisi kimi siyasət
səhnəsinə gələn Oktavian, Avqust titulunu qəbul
etməklə ilk imperatora çevrildi. Beş
əsr yarım mövcudluqdan sonra respublika quruluşu iflasa
uğradı. Sezarın ölümündən
sonra respublikanı xilas etmək sahəsində Sisernun da
apardığı mübarizə heç bir nəticə vermədi.
B.e.ə. 43-cü ilin dekabrında böyük mütəfəkkir Mark Tulli Siseron da özünün “filippika” adı altında Mark Antoni əleyhinə olan 14 çıxışının qurbanı olmaqla, qətlə yetirildi.
Siseron fiziki cəhətdən məhv edilsə də, onun nəhəng elmi irsi qaldı və iki min il keçdikdən sonra da bu irs yaşamaqda və yüksək qiymətini saxlamaqda davam edir. Onu öldürtdürən Mark Antonidən Kleopatra ilə olan sevgi məcaralarından və Epirdəki Aktsidə b.e.ə. 31-ci ildə Oktavian tərəfindən ağır məğlubiyyətə düçar edilməsindən başqa heç nə qalmadısa, Siserondan isə xəzinə xarakteri daşıyan, fəlsəfə, siyasət, dövlət quruluşu nəzəriyyələri barədə əsərlər qaldı. Bu zəngin irs özlüyündə ölməz filosof və dahi natiq üçün əsl abidə xidməti göstərməkdə davam edir.
SON
Oktyabr 2017-ci il
Telman
ORUCOV
525-ci qəzet.- 2019.- 20 mart.- S.22.