Naxçıvanın tarixi ilk dəfə səhnələşdirildi

Bir müddət öncə Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında yazıçı-dramaturq Xaqani Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaranmasının 95 illiyinə həsr etdiyi “Ehsan xan Kəngərli” tarixi dramı tamaşaya qoyuldu.

Bu münasibətlə əsərin müəllifi Xaqani Əliyev və tamaşanın premyerasında iştirak edən aktrisa, bədii qiraət ustası Zülfiyyə Eldarqızı ilə əsərin yaranma ideyasından, tamaşadan, eləcə də, Naxçıvan səfəri ilə bağlı təəssüratlarından danışdıq.

Naxçıvan xanlığının tarixi haqda tamaşası hazırlanan ilk dram əsəri

Z.Eldarqızı: “Naxçıvan xanlığı ilə bağlı mətbuatımızda da, elmi və bədii ədəbiyyatımızda çox versiyalar vardı. Mənim Xaqani müəllimin əsərindən və tamaşanın hazırlandığından xəbərim vardı və buna görə də onunla bir müsahibə hazırladım. Bu tamaşa və sonrasında keçirdiyimiz görüşlər səfərimizə xüsusi rəng qatdı”.

X.Əliyev: “Görüşlərimizin birində Xalq artisti, rejissor Kamran Quliyev səhnələşdirmək üçün tarixi dramların azlığından gileyləndi. İrəvan xanlığının tarixindən bəhs edən “İrəvan - üzü günəşə baxan şəhər” və Şəki xanı Hacı Çələbi xana həsr etdiyim “Qızılqaya xəyanəti” adlı tarixi dramlarımla tanış olduqdan sonra Kamran müəllim Ehsan xan Kəngərli haqqında dram əsəri yazmağı məsləhət bildi. Ehsan xan Naxçıvanın xanı olmayıb, amma bu xanlığın tarixində böyük önəm daşıyıb.

Xanlığın tarixini daha dərindən öyrənməyə başladım. AMEA Naxçıvan Bölməsinin sədri, akademik İsmayıl Hacıyevin mütəxəssis kimi verdiyi məsləhətlər maraqlı bir dram əsərinin ərsəyə gəlməsində böyük rol oynadı. Pyesin üzərində bir ildən çox işlədim. Tarixi materialları oxuyarkən Naxçıvan şəhəri və Ehsan xan haqqında çoxlarının bilmədiyi maraqlı faktlarla qarşılaşdım ki, həmin hadisələrdən biri dramın süjet xəttinin əsasını təşkil etdi:

1827-ci ilin yayında Naxçıvan xanlığı rus ordusu tərəfindən işğal olunur. Şah rejimi ağır məğlubiyyətinin acısını Naxçıvan əhalisindən çıxaraq onları zorla, silah gücünə dədə-baba torpaqlarından şah İranına köçürür. Çarizmin erməni sevgisi hopmuş siyasətini Cənubi Qafqazda həyata keçirən komandan İ.F.Paskeviç Urmiya gölü ətrafında yaşayan, Naxçıvana köç etməyə hazır vəziyyətdə olan, “farsın çörəyini yeməkdənsə, rusun ot-ələfini yeməyə hazır” olan 15 min erməni və yunan ailəsini boşaldılmış Naxçıvanda məskunlaşdırmağa hazırlaşır. Hətta onlara yola düşmələri üçün xəbər də göndərir. Bu baş verərsə, sonralar böyük fəsadlara səbəb olacağını, şəhərin həmişəlik itiriləcəyini dərk edən Abbasabad qalasındakı Kəngərli süvarilərinin başçısı Ehsan xan qəti siyasi addımlar atır, A.A.Bakıxanovun və A.S.Qriboyedovun köməyi ilə İ.F.Paskeviçlə danışıqlar aparır və ermənilərin köçürülməsinə imkan vermir, böyük faciələrə səbəb ola biləcək bu hadisənin qarşısını alır, nankor qonşularımızın Naxçıvan “arzularını gözündə qoyur”. Qaçqın düşmüş naxçıvanlıları boş qalmış evlərinə qaytarır”.

Z.Eldarqızı: “Xaqani müəllim bir ədəbiyyatla kifayətlənməyib. Hətta bizi apardıqları muzeylərdə xanlıqla bağlı gördüyümüz çox sayda rusdilli ədəbiyyatlar haqda Xaqani müəllim dedi ki, mən bunların hamısından bəhrələnmişəm. Əsərin qəbul olunmağının da kökündə məhz bu cür tarixi reallığa əsaslanmağı dayanır. Tamaşa çox möhtəşəm keçdi və orada Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov qərar verdi ki, əsər bütün Naxçıvanda göstərilsin. Biz orada olarkən Şahbuzda da nümayiş olundu”.

X.Əliyev: “Ehsan xan Kəngərli” dramı Naxçıvan xanlığının tarixindən bəhs edən və əsasında tamaşa hazırlanan ilk əsərdir. Sözsüz ki, xanlığın tarixindən dram əsərləri yazılıb. Amma məhz mənim əsərimin seçilib-bəyənilərək tamaşaya hazırlanması mənim üçün qürurvericidir. Bu ilkə imza atmaqla bu sevinci mənə yaşatmaqda zəhməti olmuş Naxçıvanın rəhbərliyinə, mədəniyyət nazirliyinə və Naxçıvan teatrının rəhbərliyinə və yaradıcı kollektivinə minnətdarlığımı bildirirəm!

Tarixi hadisələrdən bəhs edən bədii əsərlər yazanda bəhs etdiyin hadisəyə əlavələr etmək, başqa səmtə yönəltmək, kontekstdən çıxarmaq olmaz. Tarix özü həmin hadisəni olduğu kimi yaddaşına yazıb və baş verən hadisələri yazmaqda da davam edir. Demək tarix özü ən yaxşı yazıçıdır. Onun yazdığı müxtəlif mövzulu hadisələrin başlanması, inkişafı, kuliminasiyası və nəticəsi var. Bu nöqtədən baxanda tarix özü həm də ən yaxşı rejissordur. Şiller deyir ki, epopeya, roman, povest, sadə hekayə öz forması ilə hadisələri bizdən uzaqlaşdırır, indiki zamanı keçmiş zamana aparır. Dram əsərləri isə keçmişi bu günə gətirir. Əgər yazıçı və rejissor tandemi bəhs etdikləri tarixi hadisəni müasirlik müstəvisində təqdim etməyi bacarsalar, deməli tarixi tamaşa da alınacaq”.

Z.Eldarqızı: “Tamaşada rejissorun yaradıcı baxışı özünü göstərdi. Əsərin əvvəlində bütün obrazlar qaranlıqdan çıxıb özlərini təqdim edirlər. Bu da sanki bir filmi xatırladırdı. Artıq tamaşaçı bunun vasitəsilə olduğu yerdən həmin dövrə düşə bilir. Rejissor bu priyomla tamaşaçını asanlıqla tarixin bəhs edilən zamanına aparır və beləcə hadisələr başlayır. Bununla o insanları səhnəyə bağlayır və bu bağ sona qədər qopmur”.

Eləcə də finalda ümumiləşdirilmiş erməni obrazından başqa bütün obrazlar qapıdan keçərək qaranlığa gedirlər. Yüksəkdə dayanmış Ehsan xan işıqlandırılır. O, Azərbaycan xalqını ehtiyatlı olmağa, Naxçıvana iddialı olan mənfur qonşularımızın bu arzularını həmişə gözündə qoymağa hazır olmağa, əcdadlarımızın əmanət qoyub getdiyi vətəni düşməndən qorumağa səsləyir. Tamaşaçı Ehsan xanın timsalında görür ki, bu xalqın uzaqgörən, mərd oğulları hər zaman olub və var”.

“Mənim müəllif kimi ürəyimi ağrıdan obraz Kərim xan oldu”

X.Əliyev: “Tamaşanın rejissoru Xalq artisti Kamran Quliyev, quruluşçu rəssamı Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar rəssamı Əbülfəz Axundov, musiqi tərtibatçısı Əməkdar mədəniyyət işçisi İmamqulu Əhmədovdur. Xalq artistləri Rza Xudiyev (Ehsan xan), Rövşən Hüseynov (Kalbalı xan), Həsən Ağasoy (Kərim xan), Əməkdar artist Bəhruz Haxverdiyev (Şıxəli bəy), Səyyad Məmmədov (Qriboyedov) və digərləri maraqlı obraz və personajlar yaratdılar.

Aktyor oyununu xüsusi vurğulamaq istəyirəm. R.Xudiyev tamaşanın qəhrəmanı Ehsan xan obrazını böyük ustalıqla canlandıra bildi. O, öz oyunu ilə Ehsan xanın düşüncələrini, seçim qarşısında qalarkən keçirdiyi daxili psixoloji sarsıntılarını məharətlə çatdırdı.

Tamaşada mürəkkəb obrazlardan biri də Kərim xan obrazıdır. Hətta məndən soruşsanız ki, məni ən çox sarıdan, ağrıdan və ən sevdiyim obraz hansı olub, Kərim xan deyərəm. Bu obrazı H.Ağsoy tamaşaçılara sevdirə bildi. Taxtını, var-dövlətini itirməklə bərabər, ailəsi iki yerə parçalanan Naxçıvan xanlığının son xanı Kərim xanın faciəsi dəhşətlidir. Xanlığın istilasından sonra Azərbaycan da onun ailəsi kimi iki yerə bölündü. Biz bu faciəni indi də yaşayırıq. Aktyor onun ailə faciəsinin fövqündə vətənimizin ikiyə bölünməsinin nə dərəcədə faciəli olduğunu öz ecazkar oyunu ilə gözlərimiz önünə gətirdi və istila ilə barışmayan Kərim xan obrazını tamaşaçıya sevdirə bildi”.

Hər daşına tarix hopmuş şəhər

X.Əliyev: “Mədəniyyət Nazirliyinin ilin yekunlarına aid kollegiya iclasında Naxçıvanın Mədəniyyət naziri, hörmətli Natavan xanım Qədimova çıxış etdikdən sonra Mədəniyyət naziri Əbülfəs Qarayev zala müraciətlə hamıya Naxçıvana getməyi, teatrlara, muzeylərə baxmağı, mədəniyyət sahəsində görülən işlərlə tanış olmağı məsləhət bildi. Tale elə gətirdi ki, Naxçıvana birinci dəfə getmək mənə qismət oldu və mən təriflərə layiq bu şəhərlə yaxından tanış oldum.

Naxçıvanda hər addımda tarixlə qarşılaşırsan. Sözün həqiqi mənasında Tarix bu şəhərin bir hissəsidir. Naxçıvan insanın öz keçmişi ilə qarşılaşdığı, dünənini sübut edən faktlarla görüşdüyü, tarixin sirlərini dərk etdiyi və ona toxuna biləcəyi bir yerdir. Burada bizi dünənimizə bağlayan tarix, maddi və mənəvi dəyərlər qorunub saxlanılır, öyrədilir və gələcək nəsillərə ötürülür. Bu mənada Naxçıvan şəhəri özü hər daşına tarix hopmuş, açıq səma altında olan böyük bir muzeydir. Bu muzey-şəhərdə tarixin məhəbbətlə necə qorunduğundan, “əzizləndiyindən” qürur duyursan. Burada yaşayan insanlar isə canlı eksponatlardırlar.

Bu şəhər mənim yaddaşımda muzeylər, tarixi abidələr şəhəri kimi qalacaq. Hər addımda bir muzey, bir abidə var. Naxçıvandakı dünyaca tanınmış müqəddəs Əshabi-Kəhf ziyarətgahına getmək çoxdankı arzum idi. Bu arzuma çatdım. Həqiqətən də, bu ziyarətgah insanı öz sehrinə salan, möcüzəli bir məkandır. Sədərəyə, Şahbuza, Duzdağa, sərhəddəki Heydərabad qəsəbəsinə getdik. Hər tərəf çox səliqəli, gözoxşayan idi. Naxçıvandakı sakitlik, səliqə-sahman, nizam-intizam məni heyran etdi. Bu şəhər qəlbimi oxşadı, gözəl təbiəti, təmiz havası ilə yanaşı, müasirliyi, abadlığı, könül rahatlığı mənə əsl zövq verdi”.

Z.Eldarqızı: “Ümumiyyətlə, son illərdə Naxçıvanda gedən iqtisadi inkişaf, yenidənqurma işləri təqdirəlayiqdir. Bu səfərin mənim üçün ən yaddaqalan hissələrindən biri Naxçıvan Dövlət Universitetində tələbələrlə görüşümüz oldu. Mən uzun illər İncəsənət Universitetində işlədiyimdən tələbələrlə ünsiyyət mənə hər zaman zövq verib. Biz burada gördük ki, çox gözəl gənclik yetişir. Onlar sərbəst şəkildə, çəkinmədən onları maraqlandıran mövzularla bağlı suallarını ünvanladılar. Burada yetişdirilən kadrların gələcəkdə incəsənətin müxtəlif sahələrinə öz töhfələrini verəcəklərinə inanırıq. Görüşdə bizlə birgə Əməkdar artist Sərvər Əliyev də iştirak edirdi. Biz gələcəkdə bu sənətlə məşğul olacaq gənclərə öz tövsiyələrimizi verdik. Suallardan da aydın görünürdü ki, burada təhsil alan tələbələr incəsənətə çox maraqlıdırlar və bu sahəni sevərək seçiblər. Digər tərəfdən Naxçıvan Dövlət Universitetinin Tələbə Teatr Studiyasının fəaliyyəti istedadlı tələbələrin inkişafında, onların yaradıcılıq bacarıqlarının püxtələşməsində böyük rol oynayır. Xaqani bəy tamaşada bayaq haqqında danışdığımız tarixi onlara da danışdı. Onlarda sənətlə bağlı dərslik çatışmazlıqları var. Mən onlara söz verdim ki, onlara dərsliklər, ədəbiyyatlar göndərəcəm. Artıq yığmışam da, gələn ay yəqin ki, göndərəcəm. Bundan başqa, təklif etdik ki, Bakıdan buraya mütəxəssislər dəvət olunsun. Bu təkliflərimiz də qeyd olundu. Bütün bunlar əlbəttə, o tələbələrin yaxşı kadr kimi yetişməsi üçündür.

Oradakı teatr binası bizi valeh etdi. Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında dünya standartlarına cavab verən bir səhnəni görəndən sonra muxtar respublikada mədəniyyətə göstərilən qayğının bir daha şahidi olduq. Bu əzəmətli bina, möhtəşəm səhnə, bənzərsiz şərait insanda yalnız yaradıcılıq şövqü və xoş hisslər yaradır. Adama elə gəlir ki, sanki nağıllar aləmindədir, buradakı nizam-intizam, səliqə-səhman, peşəkar aktyor-rejissor heyəti çox möhtəşəmdir. Gələcəkdə Naxçıvan Teatrı və Dövlət Universiteti ilə birgə daha böyük işlər görəcəyimizi arzulayır və buna inanırıq”.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 30 mart.- S.19.