Mədəniyyətimizin susmaz duyğusu

Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin Cəfər Cabbarlı səhifəsini vərəqlədikcə, heyrətlənməmək mümkün deyil. Belə ki, 35 illik həyatının 20 illik peşəkar yaradıcı fəaliyyətinə bir neçə sənətkar ömrü, şair, nasir, tənqidçi, tərcüməçi, dramaturq, rejissor ömrü sığışdıran C.Cabbarlını mübaliğəyə qapılmadan mədəniyyətimizin möcüzəsi hesab etmək olar.

Ədibin çoxşaxəli fəaliyyəti mədəniyyətimizin müxtəlif sahələrini əhatə etsə də, C.Cabbarlı dedikdə ilk olaraq dramaturq Cabbarlı yada düşür. Dəyişkən ictimai-siyasi hadisələr dövründə yaşayıb-yaradan, böyük yaradıcılıq qüdrətinə malik olan sənətkar, xüsusən, dramaturji yaradıcılığında dövrünün nəbzini tuta bilir, sosial-ictimai həyatın naqisliklərini tənqid etməklə oxucu və tamaşaçıların diqqətini həlli vacib problemlərə yönəltməyi bacarır. Elə bu səbəbdəndir ki, mövzu seçərkən onu ilk növbədə dövrünün ictimai-siyasi əhəmiyyətə, geniş mündəricəyə malik məsələləri narahat edir.

Odur ki, hələ ilk qələm təcrübələrindən sayılan “Vəfalı Səriyyə, yaxud göz yaşı içində gülüş” əsəri ailə-məişət dramı olmasına baxmayaraq, əsərdə cəmiyyətin əsas mövcud problemləri ictimai, əxlaqi-mənəvi inkişafa mane olan gerilik, mühafizəkar insanların çürük adət-ənənələrə sadiqliyi, pulun cəmiyyətə göstərdiyi pozucu təsir kəskin tənqid olunur. Professor Ə.Sultanlının təbirincə desək, “Cəfər Cabbarlı hadisələri həm ailə çərçivəsində, həm də geniş ictimai şəraitdə alır, lakin hər iki sahəni bir-birindən təcrid etmir. Ailədən cəmiyyətə, cəmiyyətdən ailəyə gedən qapıları bağlamır”. Əksinə, ailə ilə cəmiyyət arasındakı mənəvi bağları möhkəmləndirir.

Ümumiyyətlə, C.Cabbarlının dramaturji yaradıcılığında pul hərisləri bir qayda olaraq ifşa edilir. Belə ki, “Solğun çiçəklər” pyesində pulun təsir gücü önə çəkilmiş, “Aydın”da altunun, kapitalın ailəyə gətirdiyi bədbəxtliklər kifayət qədər qabardılmışdır.

Xalq teatrı yaratmaq uğrunda çalışan yorulmaz mədəniyyət mücahidi Oqtayı (“Oqtay Eloğlu”) da tutduğu müqəddəs yoldan mənfur altun dünyası sapındırır, ona maneçilik törətməyə çalışır.

C.Cabbarlı dövrün konkret bir hissəsini özündə əks etdirən tarixi dram əsərlərində də mühitinin ictimai-siyasi ziddiyyətləri ilə ötən tarixi zaman daxilində baş verən gerçəkliklər arasında əlaqə yarada bilir. Məsələn, Babək hərəkatından bəhs edən “Od gəlini” pyesində Rusiya imperiyasının işğalçılıq missiyasına dair işarə və əlamətlər də az deyildir. Bu barədə ilk dəfə C.Cabbarlının yaxın dostu və tələbə yoldaşı olmuş, 1923-cü ildə xaricə mühacirət etmiş M.B.Məhəmmədzadə ədibin vaxtsız ölümü münasibətilə “Qurtuluş” jurnalının 4-cü sayında dərc olunan “Cəfər Cabbarlı: Diriliyi, yaratdıqları və vaxtsız ölümü” adlı məqaləsində belə yazır: “Od gelini”nin sembolik bir eser olduğunu herkes anlar. Bunun için ufak bir degişme, mesela: “arap” yerine “rus” kelimesi koymak kafi gelir. Millet de hep böyle yapıyor: “Arap”ı “rus”, “İslam”ı ise “bolşevizm” ile degişerek öyle dinler...”

Görkəmli ictimai-siyasi xadim Məmməd Əmin Rəsulzadə də “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində demək olar ki, əsərin ideya mündəricəsini təxminən eyni ifadələrlə işıqlandırır: “Mənzərənin rəmziliyi göz qabağındadır. Tamaşaçılar üçün “ərəb” və “islam” sözləri yerinə “rus” və “kommunizm” sözlərini qoymaq mənanı aktuallaşdırmaq üçün kifayətdir”.

C.Cabbarlı sonralar, 1930-cu ildə qələmə aldığı “1905-ci ildə” əsərində də şəxsən şahidi olduğu hadisələri - Bakıda baş verən mart qırğınını, bolşeviklərin ölkəmizə soxulmasını, ermənilərin hakimiyyəti tədricən ələ keçirdiyini, bunun Azərbaycan üçün fəlakət gətirdiyini qələmə almışdır. Qəhrəman qoca Baxşının bunları “mən öz gözümlə görmüşəm, qulağımla eşitmişəm, öz əlimlə yazmışam” deməsi, məhz buna işarədir.

Qeyd edək ki, dövlət senzurasını həyata keçirməyə meylli olan 20-30-cu illərin əsasən, bu və ya digər sənətkarın mövcud quruluşun ideoloji meyarına nə dərəcədə sadiq yanaşmasına qiymət verən ədəbi tənqidi əsərin sətiraltı deyil, birbaşa, müstəqim məzmununu əsas tutaraq ona münasibətini bildirmişdir. Məsələn, 20-30-cu illərin ədəbi prosesində fəal iştirak etmiş görkəmli Azərbaycan tənqidçisi Əli Nazim “1905-ci ildə” pyesinin parlaq ifadəli, qüvvətli obrazlar və tipik xarakterlərlə zəngin bir əsər olduğunu qeyd etməklə yanaşı, eyni zamanda, o dövr üçün qəbul edilmiş “qüsurunu” da göstərirdi: “Bütün bu müsbət keyfiyyəti ilə bərabər “1905-ci ildə” xüsusilə ilk variantlarda bir sıra istər bədii, istərsə fikri-bədii nöqsanlardan azad deyildir. Məsələn, ilk variantlarda bolşeviklərə terrorizmin istinad edilməsi, əlbəttə ki, doğru deyildir ki, çünki bolşevik partiyasının proqramına fərdi terrorizm hər zaman zidd olmuşdur”.

Onu da qeyd edək ki, uzun illər boyu məlum səbəblərə görə tarixi hadisələrə pərdə çəkmək məqsədilə “1905-ci ildə” pyesinin mövzu və ideyası kimi xalqlar dostluğunun tərənnümü ön plana çəkilmişdir.

C.Cabbarlı hadisələrin şahidi kimi mart qırğınının törətdiyi acınacaqlı mənzərəni başqa bir əsərində, “Əhməd və Qumru” hekayəsində belə təsvir edir: “Böyük pəncərələri qara kömürlərə dönmüş, altun divarları matəmlərə bürünmüş İsmailiyyənin önündən keçirkən xarabalıqlara, daha doğrusu, əti tökülmüş baş iskletlərinə bənzər bu möhtəşəm bina, bu canavarlığın, bu cinayətin macərasını ərz edincə, bir çox kəsilmiş yoldaşlarım və bir çox müdhiş şeylər yadıma düşdü. Müdhiş mart deyə, gözlərimi yumdim... Başım kəndi-kəndimə köksümə sallandı”.

Dramaturqun obrazlı desək, hələ də itkin taleyini yaşayan “Bakı müharibəsi” əsərində də 1918-ci ilin martında Bakıda baş verən qanlı hadisələr, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı etdiyi zülmlər təsvir olunur, başda Nuru Paşa olmaqla qəhrəman xilaskar türk ordusunun şəhəri erməni vəhşilərindən xilas etməsindən danışılırdı.

Müəllifin “Almaz”ı, “Yaşar”ı, “Sevil”i konkret ictimai-tarixi mühitin məhsuludur və zəmanəsinin mədəniyyətini, əxlaqını, düşüncə tərzini təcəssüm etdirir. Dövrünün tipik xüsusiyyətlərini, ictimai-estetik problemlərini əks etdirən surətlər isə ölməzdir və həmişə müasir səslənir.

Ümumiyyətlə, sovet quruculuğu dönəmində qələmə aldığı əsərlərində C.Cabbarlı heç vaxt sovet gerçəkliyinin kor-koranə tərənnümçüsü olmamışdır. Qısa yaradıcı həyatı boyu səmimi olan sənətkar yalnız qəlbən inandığı, inanaraq təqdir etdiyi hadisələri əsərlərinə mövzu seçirdi. Həmin dövrdə “iqtisadiyyatda inqilab, insan şüurunda inqilab”ı təqdir və qəbul edən sənətkar qələmi ilə də mədəni inqilaba qoşulur və əsərlərinin mövzusunu daha çox bu istiqamətə yönəldirdi. Təsadüfi deyildir ki, ötən əsrin 30-cu illərində ayrı-ayrı əsərlərinin mövzusunu real həyatdan almış, dram əsərlərində dövrün elmi nailiyyətlərini (“Yaşar”), kütləvi savadsızlığın ləğvini (“Almaz”), qadın azadlığı (“Sevil) və s. problemləri xüsusilə qabartmışdır. Bu mövzuların seçimində o, ilk növbədə ürəyinin səsini dinləyir, cəmiyyətin təkamülünə kömək edən süjetlərə üstünlük verir və əbədiyaşar səhnə əsərləri meydana gətirirdi.

Belə əsərlərin sırasında “Sevil” pyesini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onu da əlavə edək ki, mövzu müəllifin diqqətini 20-ci illərin əvvəllərindən cəlb etmiş, C.Cabbarlı əvvəlcə “Sevil”in hekayə variantını işləmiş, “Balaca hekayə” sərlövhəsi ilə 1924-cü ildə “Qızıl tələbə” jurnalının 2-ci, 3-cü saylarında “Sancaq” imzası ilə çap etdirmişdir.

1928-ci ilin oktyabrında tamaşaya qoyulan “Sevil” ədəbi ictimaiyyət tərəfindən birmənalı qarşılanmamışdır. “Kommunist”, “Gənc işçi”, “Bakinski raboçi” qəzetlərinin səhifələrində Cabbarlını bu əsərə görə ittiham edənlər də olmuşdu.

Zamanında əsərin bədii təsir gücündən danışarkən əlamətdar fakt olaraq onu qeyd etmək lazımdır ki, “Sevil”in tamaşası zamanı yüzlərlə qadın öz çadrasını atmışdı. Professor Cəfər Cəfərov tamaşa haqqında belə yazır: “Tamaşaçıya göstərdiyi müstəqim təsir mənasında o dövrün “Sevil”ə bərabər ikinci əsərini tapmaq çətindir. Teatra çadralı gələn qadınlar teatrdan çadrasız qayıdırdılar... “Sevil” tamaşası Azərbaycan qadınlarının sənət cəbhəsinə gəlməsi üçün bir stimula çevrildi; səhnədə gənc azərbaycanlı aktrisalar görünməyə başladı”.

Ümumiyyətlə, qadın azadlığı probleminə baxış Cəfər Cabbarlı yaradıcılığında təkcə “Sevil” pyesi ilə məhdudlaşmır, bu mövzu dramaturqu bütün yaradıcılığı boyu düşündürmüşdür. Bəlkə elə bu səbəbdəndir ki, hekayələrinin böyük bir qismində (“Gülzar”, “Gülər”, “Firuzə”), pyeslərinin bir neçəsində (“Vəfalı Səriyyə, yaxud göz yaşı içində gülüş”, “Aydın”, “Sevil”, “Almaz”) məhz qadın azadlığı problemi ön sıralardan birində durur. Ədibin qəhrəmanı Aydın Gültəkinin çarşafını göstərərək: “Bircə səni bu səyyar həbsxanadan qurtara bilsəydim”, arzusunu bildirirsə, bu istəyi Sevil gerçəkləşdirir. O, “yazıq yeddiillik ömrümü onun heçliyinə qapanaraq, bu qara dustaq içində sürünmüşəm. Artıq al!”, deyərək çarşafını atır. Lakin sonralar Sevil özü də başa düşür ki, “qadının qəti azadlığı üçün yalnız çadrasını atması bəs deyildir. Qadına ən başlıcası iqtisadi azadlıq lazımdır”.

C.Cabbarlının dramaturji yaradıcılığına nəzər saldıqda ayrı-ayrı qəhrəmanlarının dilindən işlədilən, hikmətinə görə hətta aforizm səviyyəsinə yüksələn ifadələrə də rast gəlirik: “Azadlıq mənim haqqımdır. Azadlıq sədəqə deyil” (Almaz), “Ədiblərin fikri əsri qabaqlamalıdır” (Gülsabah), “Bu, həyat şərtlərinin mənə verdiyi tərbiyədir” (Aydın), “İntiqam alçaq könüllərin işidir” (Elxan), “Qadına başlıca iqtisadi azadlıq lazımdır” (Sevil) və s.

Məlumdur ki, dramaturji əsərlər səhnəyə qoyulmaq üçün yazılan əsərlərdir. Cəfər Cabbarlı da yalnız səhnə əsəri yazmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda, pyeslərinin səhnələşdirilməsi işində də yaxından iştirak edirdi. Belə ki, teatrda ikinci rejissor və rejissor assisenti kimi fəaliyyət göstərərkən A.Tuqanovla birlikdə “Almaz” əsərini (ilk tamaşası isə 1931-ci il 13 aprel tarixində göstərilmişdir), 1931-ci ildə Vladimir Lütse ilə birlikdə “1905-ci ildə” pyesini tamaşaya hazırlamışdır.

Sonralar o, müstəqil olaraq ilk nümayişi 1931-ci il 10 dekabr tarixinə təsadüf edən “Sevil” əsərini, ilk tamaşası 1932-ci ilin 20 oktyabrında oynanılan “1905-ci ildə” əsərini yenidən səhnələşdirmişdir.

C.Cabbarlının teatr sənəti qarşısında xidmətləri yalnız dramaturji yaradıcılığı və pyeslərinin səhnə təcəssümü ilə məhdudlaşmır. O, eyni zamanda, R.Daraplı və İ.Hidayətzadə ilə birlikdə səhnələşdirdiyi C.Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsərinin (ilk tamaşası 1933-cü il 16 fevral tarixində göstərilmişdir), müstəqil olaraq isə A.Afinegenovun “Qorxu” (ilk nümayişi 1932-ci ilin 18 fevralında baş tutan) tamaşasının müəllifi idi.

Təbii ki, C.Cabbarlının çoxsahəli fəaliyyəti, eyni zamanda, səhnə sənəti qarşısında xidmətləri dar çərçivəyə sığmayacaq qədər intəhasızdır. Gənc yaşında qırılan həyatının 120 illik müdriklik çağını yaşayan Cəfər Cabbarlı millətimizin mənəvi həyatında anılmaqdadır. Bəli, o, bir susmaz duyğu kimi daim ürəklərdə yaşayacaq və milli mədəniyyətimizin C.Cabbarlı səhifəsi həmişə heyrətlə oxunacaq.

Afət QƏDİROVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2019.- 30 mart.- S.18.