Tarixi sənədlərin dili ilə...

"... BİR DAHA EHSAN XANIN ŞAİR QIZI QONÇABƏYİM HAQQINDA” YAZISI İLƏ BAĞLI DÜŞÜNCƏLƏRİM

Əvvəlcə onu deyim ki, mən ədəbiyyat tarixinin tədqiqatçısı deyiləm. Amma ədəbiyyatı çox sevirəm. Özü də məktəb illərindən.

O vaxtlar "SSRİ Xalqları Ədəbiyyatı” deyilən zəngin ədəbiyyat xəzinəsi də vardı. Bir çox xalqların ədəbiyyatlarını öz dillərində oxuyurdum. Hələ institutda oxuyanda əsərləri xoşuma gələn yazıçılarla, şairlərlə, tərcüməçilərlə məktublaşmışam, qiyabi dostlaşmışam və bəziləri ilə sonralar görüşmüşəm. Ədəbiyyat aləmində korifey sayılan yazıçıların, şairlərin əsərlərini, müsahibələrini maraqla oxumuşam. İndi də eləyəm. Ona görə də "525-ci qəzet"in uzun illərdir hər gün oxucusuyam. Onun səhifələrində yazıçı Anarın məqalələrini, müsahibələrini, milli tariximizlə bağlı orijinal tədqiqat yazılarını, ədəbiyyatşünas alimlər İsa Həbibbəylinin, Vilayət Quliyevin, Rəfael Hüseynovun, Fərman Xəlilovun və digərlərinin elm və duyğu ilə dolu məqalələrini həmişə gözləyirəm.

Mən yazıçı Anarın böyük ustad Mirzə Cəlilə ithaf etdiyi "Anlamaq dərdi" essesini çox sevirəm və tez-tez oxuyuram. Hər dəfə saflaşma gedir məndə. Və Anar çox məktublaşdığım yazıçılardan biri olub. Böyük şairlərimiz Rəsul Rza və Nigar xanım Rəfibəyli yaradıcılığı mənə çox doğmadır. Yazıçı Anarla şəxsən görüşməsək də, məndə məktubları var. Bir neçəsini mənə əzizlərimi itirəndə yazıb. Özü də şəxsən tanımadığı oxucusuna. Elə doğmalıqla yazıb ki! Görmüşəm ki, "Anlamaq dərdi"ni yazan yazıçı ən ucqar kəndlərdə belə yaşayan oxucularına qarşı nə qədər həssasdır.

Yeri gəlmişkən, yazıçı "Sizsiz" əsərində mənim yazdığım məktubu məşhur yazıçıların məktublarından əvvəldə yerləşdirib. Bütün bunlar mənə ədəbiyyatı çox doğmalaşdırıb. Necə deyərlər, tarixi məqalələrimi yazanda, vaxt tapanda ədəbi mövzulara da dönmüşəm. Və bu istiqamətdə müxtəlif yazılarım çap olunub: Naxçıvanda, Bakıda, Tbilisidə, Kazanda və digər yerlərdə...

Orta məktəbdə oxuduğum illərdə ədəbiyyatşünas-alim, tədqiqatçı Dilarə Əliyevanın "Qonçabəyim" adlı yazısını oxumuşdum və həmin məqaləni bu günədək saxlayıram ("Elm və həyat" jurnalı. 1969).

1980-ci ildən başlayaraq naxçıvanlı şairə Qonçabəyimlə bağlı araşdırmalar aparmışam. Həmin illərdə naxçıvanlı ağsaqqalların və ağbirçəklərin bu şairə haqqında maraqlı söhbətlərinə qulaq asmışam, qeydlər etmişəm. Amma eşitdiklərim Dilarə xanımın yazdıqlarından fərqli olmayıb.

Tədqiqat sahəm "Naxçıvan xanlığı" olduğundan Kəngərli tarixi ilə daha dərindən məşğul olmuşam. Bu gün də elədir. Məşhur sərkərdə I Ehsan xan Naxçıvanskinin həyat və fəaliyyətini araşdırarkən Rusiyanın və Gürcüstanın arxivlərində, muzeylərində və gümanım çatdığı bütün yerlərdə elmi axtarışlar aparmışam. Rusiya Dövlət Hərbi Tarix Arxivində I Ehsan xanın şəxsi işi tapılmasa da, Gürcüstan Milli Arxivində (indi belə adlanır) onun 44 səhifəlik şəxsi işi tapılıb. İstəmişəm ki, sənədlərin köməyi ilə sovet illərində yazılan və doğru olmayan bəzi yanlışlıqlara (çünki o vaxtlar arxivlərin bəzi fondları tədqiqatçıların üzünə bağlı olub) aydınlıq gətirim.

General-mayor I Ehsan xan Naxçıvanski-Kəngərlinin hərbi fəaliyyətini araşdırarkən onun ailə üzvlərinin də adlarına rast gəlmişəm. Və görmüşəm ki, moskvalı tədqiqatçıların mənə irad tutduqları məsələ doğrudur. Yəni onun övladları sırasında Qonçabəyim adlı qızının adı qeyd olunmayıb. Bu səbəbdən mən 2005-ci ildən etibarən təkrarən Qonçabəyimlə bağlı araşdırmalarıma qayıtmışam. Buna qədər bütün yazılarımda I Ehsan xanın övladları sırasında şairənin də adını yazmışam ("Yeni Azərbaycan" qəzetinin "Ədəbiyyat" əlavəsində, "Sovet Naxçıvanı", "Sovetskaya Naxçıvan" və "Şərq qapısı" qəzetlərində). Söykəndiyim mənbə məndən əvvəl yazılan kitablar olub. Xüsusilə Dilarə Əliyevanın yazdıqları. Çünki bu günə qədər (heç kim inciməsin) ondan başqa kimsənin yazdıqlarında yeni heç nə görməmişəm. Ona görə də bir daha D.Əliyevanın Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə yazdığı "Qonçabəyim" adlı məqaləsinə qayıdıram. Qeyd edək ki, bu məqalədən əvvəl o, 1958-ci ildə yazdığı monoqrafiyada da bu haqda yazıb. 1968-ci ildə nəşr olunan "Ürək bir-dilək bir" kitabında (təkrar nəşr 1981) şairə Qonçabəyim haqqında məlumat verib. Amma 1969-cu ildə "Elm və həyat" jurnalında xüsusi olaraq şairəyə "Qonçabəyim" məqaləsini ithaf edib və ilkin olaraq onun fotoşəklini də çap etdirib. D.Əliyeva Qonçabəyimlə bağlı axtarışlarında bir vaxtlar Naxçıvanda məmur işləmiş gürcü romantik şairi Nikoloz Barataşvilinin yazdığı məktublardan istifadə edib.

Dilarə xanımın məqaləsindən həmin hissəni olduğu kimi verirəm: "Şairə Qonçabəyim haqqında ilk məlumatı biz məhz Barataşvilinin 1845-ci ildə Naxçıvandan dayısı qızı Maiko Orbelianiyə yazdığı məktubdan alırıq: İndi Naxçıvanda Qonçabəyim adında on səkkiz yaşlı bir qızın mahnıları məşhurdur. O, xan qızıdır, çox gözəl və cazibədardır. Yazıq öz ərindən çox yanıqlıdır, ondan ayrılmaq istəyir. Binəvanı 12 yaşında ikən ərə vermişlər. Əgər onların həyatını bilsəydiniz, gözəl bir romandır".

Bəlkə də Qonçabəyimin həyatı doğrudan da, kədərli bir romandır. Ancaq Barataşvilini maraqlandıran onun məhz şairə olması idi. Romantik təbiətli şair mənəvi əzab çəkən şairəni görmüş və onun taleyi ilə maraqlanmışdır: "Öz şeirində o, öz halına ağlayır, bir yerdə deyir: Mənim gözəl bağçam, gəlib sənin qoynunda fəvvarə və güllərinlə söhbət etmək istəyirəm, ancaq qorxuram ərim orada ola. Bu şeiri yazdırıb tərcüməsi ilə göndərəcəyəm".

Qonçabəyimin taleyi Maiko Orbelianiyə böyük təsir etmiş, tez-tez məktublarında Nikolozdan onun haqqında soruşurmuş. Məktublarının birində Maiko yazır: "Sən Allahı sevirsən, o qızı ərindən xilas et".

Barataşvili də dayısı qızını sakit etmək üçün məktublarının birində yazır: "Əziz bacım Maiko! Çox təəssüf ki, bütün hadisələrlə səni tanış edə bilməyəcəyəm, ancaq ər-arvadı barışdırdım". Qeyd etmək yerinə düşər: N.Barataşvili Naxçıvanda 1844-cü ilin payızından gimnaziyada oxuduğu illərdən dostu olan Levan Melikoşvilinin (o, qəza rəisi idi) köməkçisi vəzifəsinə təyin edilib.

Dilarə Əliyevanın rəsmi olaraq verdiyi məlumat yuxarıda yazdığımız qədərdir. Məqalənin qalan hissəsində Tədqiqatçı alimin öz versiyaları (variantları), ehtimalları (gümanları, mülahizələri) əsasında apardığı axtarışları vardır. Yəni Nikoloz şairə Qonçabəyimlə necə tanış ola bilərdi və s. O, sonrakı axtarışlarında naxçıvanlı tədqiqatçılar M.Nəsirlinin və L.Hüseynzadənin dediklərinə əsaslanıb.

D.Əliyeva öz məqaləsində davam edərək yazır: "Çox təsssüf ki, şairənin ədəbi irsi hələ əlimizdə yoxdur, hələ şairə tədqiq edilib Azərbaycan ədəbiyyatı xəzinəsinə salınmamışdır. Biz güman edirik ki, Salman Mümtazın "El şairləri" kitabında Bəyim təxəllüsü ilə yazılmış qoşmalar Qonçabəyimindir. Bunu M.Nəsirli yoldaş da təsdiq edir".

Gördüyümüz kimi, D.Əliyevanın da burada ehtimalı var: "Güman edirik ki". Tədqiqat aparanlar bilir ki, bu, təbiidir. Ona görə də, yeri gəlmişkən, bu sahənin tədqiqatçıları olmayanları heç nə çaş-baş salmasın.

Sonralar tərtib edilən "Azərbaycanın aşıq və şairə qadınları" kitabında Qonçabəyimin yaradıcılığından toplanan qoşmaları çap edilib.

Və heç kimin, o cümlədən, mənim də Qonçabəyimin şairə olmasına bir şübhəm olmayıb. Çünki ordubadlı şair Qüdsi Vənəndi şairə Qonçabəyimə məktub-tərifnamə yazıb. Bu haqda bir az sonra. Uzun illər kəngərlilərlə bağlı arxiv sənədlərini araşdırarkən şairə Qonçabəyimin I Ehsan xanın qızının olub-olmaması diqqətimdə olub. İstəmişəm ki, bu məsələyə də aydınlıq gətirilsin. Çünki onun I Ehsan xanın qızı olmasını ilk dəfə D.Əliyeva yazıb. Əgər Nikoloz 1845-ci ildə Naxçıvandan yazdığı məktubda bunu qeyd etsəydi, məncə, əlavə axtarışlara ehtiyac olmayacaqdı. Amma təəssüf ki, gürcü şairi məktublarında onun atasının adını yazmayıb.

Tədqiqatçı-alim D.Əliyeva yazır: "Qonçabəyim Kəngərli nəslindəndir. O, Naxçıvanın axırıncı xanı Ehsan xanın qızıdır. Ehsan xan 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra bütün şimali Azərbaycan Rusiya tərkibinə daxil olduqdan sonra Naxçıvanın xanı (naibi) kimi öz hüququnda qalmışdı".

Tədqiqatçı 1969-cu ildə Naxçıvan xanlığı ilə bağlı ciddi araşdırmalar olan kitablara rast gəlməmişdi. Çünki bunlar bağlı fondlarda idi. Arxivlərin də qapısı müəyyən imtiyazlı qeyri-azərbaycanlı araşdırıcıların üzünə açıq idi. Bu səbəbdən elə bilirdilər ki, Naxçıvan xanlığının axırıncı xanı Ehsan xan Kəngərli olub. Amma tapılan arxiv sənədləri bunun doğruluğunu təsdiqləmədi. Arxiv sənədlərinə əsasən aydın olur ki Naxçıvanın axırıncı xanı Kərim xan Kəngərli olub. I Ehsan xanın yaxın qohumu və qayınatası.

Əgər sənədlər sübut edirsə ki, Naxçıvan xanlığı 1828-ci ildə işğal edilərək ləğv olunub, onda xanlıq hakimiyyətindən danışmaq yersizdir. Sadəcə, formal olaraq, hərbçi Kəngərli süvarilərinə verilən bəzi güzəştlər qalmışdı. İllər ötdükcə, bütün imtiyazları Rusiya çarı ləğv edirdi. Bütün bunlar haqqında tarixlə bağlı məqalələrimdə sənədlər əsasında söhbət açmışam. Məqamındaca deyək ki, xan sözü ilə naib sözü eyni deyil.

"Xan" türk sözüdür, hökmdar mənasındadır. Azərbaycanda VIII-XIX əsrlərdə bu titul rəsmi olaraq işlənib. "Naib" isə ərəb sözüdür - "canişin" deməkdir. Çar Rusiyasında əyalətlərin, dairələrin rəhbərlərinə naib adı verilirdi. I Ehsan xan da 1828-ci ildən Naxçıvanın naibi, qardaşı Şeyxəli bəy isə Ordubadın naibi təyin edilmişdi. I Ehsan xanın naibliyi Naxçıvan qəza idarəsinin rəisinə tabe idi.

Müxtəlif illərdə I Ehsan xanla bağlı yazılarımda qeyd etmişəm ki, sənədlərdə onun iki qızının adı qeyd olunub: Sonabəyim və Lalabəyim. Yeri gəlmişkən, həmin sənədlərin fotosurətlərini də yazıda yerləşdirirəm. Sənədsiz heç nə yazmıram. Çünki hər fikrin arxasında arxiv sənədi durmalıdır. Bir də ki, heç bir yazımda şairə Qonçabəyimin ruhunu incidəcək bir cümlə yazmamışam. Sadəcə I Ehsan xanın övladları haqqında öz tədqiqatlarımın gələcəyi üçün yazmışam. Siyahıda kim var onu da yazmışam. Çünki hərbçi xan Naxçıvanskilər haqqında olan sənədləri bizi sevməyən tədqiqatçılar da oxuyur, araşdırır. Bunu görmək üçün sadəcə Tbilisi arxivlərinə, muzeylərinə, milli əlyazmalar institutuna və digər yerlərə baş çəkmək lazımdır. O arxiv sənədlərinin "ətri"ni udandan sonra başqasının işinə qiymət vermək lazımdır.

Mən 1983-cü ildə, hələ çox gənc ikən, şairə Qonçabəyimə aid "Könül ahı" hekayəsini çap etdirmişəm. Orada onu Ehsan xanın qızı kimi vəsf etmişəm. Həmin hekayədə mən bilərəkdən (gənc olsam da) Qonçabəyimlə Nikolozu dost kimi təsvir etmişəm. Orada mənim özümün də romantikam var. Hekayədir. Elmi yazı deyil. Məqalələrimdə bir maneranı gözləyirəm: Tapılan sənədlər əsasında yeni yazını yazıram və orada da səbəbi qeyd edirəm ki, gələcək tədqiqatçılar bizim çəkdiyimiz əziyyətləri çəkməsinlər. Mən məhz hərbçi-döyüşçülərdən yazıram. O döyüşçülərdən ki, xoşbəxtliklərini, həyatlarını Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvanın türk yurdu kimi qalmasına qurban veriblər. Başqa sözlə, kəngərli tarixini öyrənirəm, araşdırıram və yazıram. Tarixi isə şəxsiyyətlər yaradır. Bu səbəbdən həm də Kəngərli sərkərdələrini - xan Naxçıvanskilərin həyat və fəaliyyətini tədqiq edirəm.

(Ardı var)

Musa RƏHİMOĞLU (QULİYEV)

AMEA Naxçıvan Bölməsi, Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2019.- 1 may.- S.16.