Akademik Məmməd Cəfər böyük Cavidşünas kimi

Xəbər verildiyi kimi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Sərəncam imzalayıb. Bu Sərəncam Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun xatirəsinə və zəngin elmi yaradıcılıq irsinə yüksək qiymətin təzahürüdür.

Akademik M.Cəfər ömrünün 60 ilə yaxın bir dövrünü ölkədə ədəbi-nəzəri fikrin inkişafına həsr edib, ədəbiyyatın tarixi və nəzəriyyəsi, ədəbi əlaqələr və eləcə də estetikanın aktual məsələlərinə dair fundamental araşdırmaları ilə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığını əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirib. Onun geniş əhatəli elmi irsində yaradıcılıqlarının fəlsəfi-estetik mahiyyətini dünya ədəbi təcrübəsi ilə vəhdətdə dolğun şərh edən "Hüseyn Cavid" monoqrafiyası xüsusi yer tutur. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm cərəyanının təşəkkülü və inkişafının ilk müfəssəl tədqiqi Məmməd Cəfər Cəfərovun adı ilə bağlıdır.

Onun 1960-cı ildə çap olunan "Hüseyn Cavid" monoqrafiyası Cavidşünaslığın bir elm kimi formalaşmasında mühüm rol oynadı. Sonrakı illərdə H.Cavid yaradıcılığına müraciət edən əksər tədqiqatçılar üçün bu kitab etibarlı mənbəyə çevrildi.

M.Cəfərin "Hüseyn Cavid" monoqrafiyası çap olunana kimi, 1957-1959-cu illərdə H.Cavid yaradıcılığı ilə bağlı "Böyük şair-dramaturq", "Hüseyn Cavidin sovet dövrü yaradıcılığı", "Hüseyn Cavid" məqalələri dərc edilmişdi. "Hüseyn Cavid" monoqrafiyası çap olunandan sonra da M.Cəfər H.Cavidlə bağlı tədqiqatlarını davam etdirdi.

"Hüseyn Cavid" monoqrafiyası Giriş və beş fəsildən ibarətdir. Birinci fəsildə H.Cavidin həyatı, ədəbi mühiti və ilk qələm təcrübələri haqqında danışılır. Tədqiqatçı "Şeyx Sənan"da daxil olmaqla bu dövrü onun yaradıcılığının birinci dövrü kimi səciyyələndirir. İkinci fəsil "Yaradıcılığının ikinci dövrü" adlandırılır və bu fəsildə, müəllif Cavidin imperialist müharibəsi əleyhinə yazdığı şeirləri, "Şeyda", "Uçurum" və "İblis" faciələrindən söz açır. M.Cəfərin "Məfkurəvi tərəddüd illəri" adlandırdığı üçüncü fəsildə "Peyğəmbər", "Afət" və "Topal Teymur" əsərləri tədqiq olunur. "Cavid yaradıcılığının yeni dövrü" adlı dördüncü fəsildə "Azər" dastanı, "Knyaz", "Səyavuş", "Xəyyam", "İblisin intiqamı" əsərləri təhlil obyektinə çevrilir. Nəhayət, beşinci fəsildə Cavid dramlarında sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən söz açılır.

Monoqrafiyanın "Giriş" hissəsində müəllif, Cavid yaradıcılığına ümumi bir nəzər yetirir, 20-30-cu illərdə onun əsərlərinə marksist tənqidin münasibəti üzərində dayanır.

Monoqrafiyanın "Cavidin həyatı, ədəbi mühiti və ilk qələm təcrübələri" adlı birinci fəsil fikrimizcə, Cavidşünaslıqda böyük sənətkarın tərcümeyi-halının tam və dolğun şəkildə hazırlanmasında (hərçənd ki, M.Cəfər məlum səbəblərə görə Cavidin həbsindən, repressiya qurbanı olmasından söz aça bilməzdi) ilk təşəbbüs kimi qiymətləndirilməlidir. Cavidin bir ədəbiyyat adamı kimi yetişməsində kimin rolu olub, onun dünyagörüşünün formalaşmasında hansı təhsil sistemi və digər amillər öz sözünü deyib. İranda, Türkiyədə, Tiflisdə yaşadığı illər onda hansı təsirləri yaradıb? İyirminci-otuzuncu illərdə bir çox tənqidçilər Cavidin Türkiyədə təhsil almasını ona irad tuturdular. M.Cəfər isə belə bir faktı nəzərə çarpdırır ki: "Məktublarda Cavidin Türkiyədə olduğu illərdə daim öz vətəni haqqında düşündüyünü, mümkün qədər təhsili tez bitirib, vətənə qayıtmaq arzusunda olduğunu göstərən parçalar da çoxdur. Şair başqa ölkələrdən Türkiyəyə gəlib, tamamilə "osmanlılaşan", "türkiyəli olub gedən" və öz vətənlərini unudan ziyalılara, onların aqibətinə gülür, bu yolun yanlış olduğunu söyləyir. Q.Şərifova yazılmış bir məktubda deyilir: "Burada mən 3-4 sənə qədər dəxi oxuya bilərəm... Lakin validəm, vətənim, vətəndaşlarım bütün-bütün unudulacaq bir hala gəlir. Şimdi burada minlərcə iş başında tatar, türküstanlı, qafqazlı və krımlı var ki, təhsillərini ikmal etdikdən sonra istanbullu...olub getmişlər. Bu, məncə, pək gücdür... İndi əsl məqsəd vətənə xidmət, həm də layiqincə xidmət etməkdir".

M.Cəfər H.Cavidin ilk ədəbi təcrübələrindən də söz açır və deyərdik ki, bu da Cavidşünaslıqda birinci təşəbbüsdür. Farsca ilk şeirlərini "Gülçin" təxəllüsü ilə qələmə alan H.Cavid sonralar müəllimi M.T.Sidqinin təsiri altında azərbaycanca da şeirlər yazır. Daha sonralar, İstanbulda oxuduğu illərdə "Rəqs", "Hər yer səfalı", "Çəkinmə, gül", "Pənbə çarşaf", "Xuraman-xuraman", "Uyuyur", "Mən istərəm", "Kiçik bir lövhə", "Şeir məftunu", "Dəniz pərisi", "Son baharda", "Yadi mazi", "Ah, yalnız sən!", "Hali-əsəfiştimalimi təsvirdə bir ahi-məzlumanə" şeirlərini qələmə alır. Bunları M.Cəfər qəzəlləri ilə müqayisədə irəliyə addım kimi qiymətləndirir. Amma ümumilikdə həmin şeirləri belə səciyyələndirir: "Məzmun cəhətindən həyəcanlandırıcı xəyallar, fövqəladə, mücərrəd mənəvi səadət həsrəti, forma cəhətindən isə süni pafos, dəbdəbəli üslub, fars və ərəb sözləri, tərkibləri ilə ağırlaşdırılmış qəliz dil bu şeirlərin çoxunun əsas xüsusiyyəti idi".

H.Cavidin ilk şeirlərindəki bədbinlik, küskünlük motivlərinə gəlincə, tədqiqatçı haqlı olaraq, bunları daha çox tənzimat ədəbiyyatından sonrakı Türkiyə ədəbiyyatında güclənən bədbinliklə əlaqələndirir.

Əlbəttə, hər hansı bir şairin yaradıcılığına ictimai mühitin çox böyük təsiri olur və bu faktı da danmaq olmaz ki, Vətənə qayıtdıqdan sonra Caviddə də həyata, ictimai mühitə qaynayıb-qarışmaq meylləri qüvvətlənir. Tədqiqatçının doğru qeyd etdiyi kimi, yeni şeirlərində Cavid bədbinliyi, ümidsizliyi pisləyir, məsələn, qadınları örtükdə görmək istəyən Cavid "Qadın" şeirində onları öz hüquqları uğrunda mübarizəyə səsləyir.

Burada qeyd etməyi vacib sayırıq ki, M.Cəfərin tədqiqatına qədər H.Cavidin şeirləri haqqında heç bir yazıda belə genişliyilə söz açılmamışdı. M.Cəfər Cavidin süjetli şeirlərə meyl etdiyini də xüsusi olaraq nəzərə çarpdırır. "Öksüz Ənvər" və "Bakıda Balaxanı neft mədənlərinə gedərkən Məsud ilə Şəfiqə arasında bir müsahibə" şeirləri üzərində ayrıca dayanan tədqiqatçı, bu şeirlərin təkcə formasının, ifadə tərzinin deyil, məzmununun da yeniliyini göstərir.

Hüseyn Cavidin lirikasında heç şübhəsiz, onun bir moralist və mütəfəkkir kimi çıxış etdiyi 330 misradan ibarət "Bir xatirə", yaxud "Sən nəsən, kimsən?" deyən ariflərə!" şeiri mühüm yer tutur. Bu şeirdə şair, tədqiqatçının doğru qeyd etdiyi kimi, öz tərcümeyi-halını deyil, öz görüşləri, müxtəlif dinlər, dini təriqətlər, tanış olduğu siyasi-fəlsəfi sistemlər, müasir cəmiyyət, insan, bəşərin çağdaş durumu və gələcəyi barədə fikir və düşüncələrini oxucularla bölüşür.

"Şeirdə barışmaz, narahat və narazı bir ruh, kəskin bir inkarçılıq ruhu var idi" - deyən M.Cəfər bunu doğru sezmişdi və Cavidin həmin şeirdə dini təəssübkeşliyi qəzəbli şəkildə qamçılayıb millətləri sülhə, qardaşlığa çağırması onun humanizmindən doğurdu.

"Hüseyn Cavid" monoqrafiyasında M.Cəfər öncə qeyd etdiyimiz kimi problemlərdən əsərə doğru deyil, əsərlərdən problemlərə doğru gedir. Bunun sadə izahı belədir ki, o, Cavidin hər bir pyesinə ayrıca diqqət yetirir, haqqında söz açdığı pyesin ideya-məzmun xüsusiyyətlərini təhlil edir, başlıca problemi müəyyənləşdirir. M.Cəfər haqlı olaraq yazır ki, Cavidin ilk pyesi olan "Ana"da gərgin dramatik konfliktlər və xarakterlər yaratmaqda onun xüsusi istedada malik olduğu meydana çıxdı. Cavidin sonrakı pyesi - "Maral"da isə ədibin həyat müşahidələrinin zənginliyi, ictimai konfliktlərin daha aydın göstərilməsi diqqəti cəlb edir. Bu əsərdə Cavid romantizmi "Ana" mənzum dramındakı sadə formulədən tamamilə fərqlənir, "Maral" təkcə bir ailə dramı deyil, cəmiyyət həyatının bir çox problemlərini özündə əks etdirən bir əsərdir. Cavid realist ədəbiyyatdan gələn bir ənənəni-atalar və oğullar qütbləşməsini konfliktin mahiyyətinə çökdürmüşdür. Mühafizəkar Turxan bəy N.B.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin əsərlərindən bizə tanış olan "atalar"ı xatırladır. Heç bir yenilik, insaniyyət adına olan müsbət keyfiyyətlər onu fikrindən döndərə bilməz: "Məncə, gözəllik zövqə aid bir şeydir. Sərvət isə, düşündüyünüz kimi, insanı pək məsud edəməz... Əvət, hər şey para ilə əldə edilir, illa fəzilət və insaniyyət! Fəzilət də paradadır, insaniyyət də.." - bu, Turxan bəyin həyat amalıdır. Ona qarşı çıxan qüvvələr-yeni nəslin nümayəndələri Cəmil bəy, Humay, Aslan və Maraldır. "Onlar turxanbəylər mühitində dolaşsalar da, əslində, bu mühitin tələbləri, adət-ənənələri ilə deyil, başqa bir həyat, gələcək arzusu ilə yaşayan romantik gənclərdir".

M.Cəfər bu romantik gənclərin şirin arzuları, gələcək haqqında xoş düşüncələri ilə yaşadıqları mühit arasında böyük bir ziddiyyət olduğunu nəzərə çarpdırır.

Cavid "Maral"dan sonra "Şeyx Sənan", "Uçurum", "Şeyda", "İblis" əsərlərini qələmə aldı. "Hüseyn Cavid" monoqrafiyasında M.Cəfər bu əsərlərin hər birini romantik əsər kimi səciyyələndirir. Bu əsərlərin tematikası, janr xüsusiyyətləri, obrazları nəzərdən keçirilir. Burada görkəmli ədəbiyyatşünasın başqa bir əsərini - "Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm" monoqrafiyasını xatırlatmaq lazım gəlir. Bu əsər 1905-1917-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının keçdiyi yolu işıqlandırır, Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin kökləri, tədqiq olunan dövrdə məxsusi cəhətləri, nəzəri məsələləri, tematikası, janr və üslub xüsusiyyətləri, obrazlar qalareyası barədə geniş təsəvvür yaradır. Təbii ki, bu monoqrafiyada H.Cavid yaradıcılığına da xüsusi diqqət yetirilir. M.Cəfər yazır ki, Cavid bütün əsərlərində romantik olmuşdur.

Romantizm ədəbi cərəyanının özünəməxsus tematikası Cavidin yaradıcılığında da bariz nəzərə çarpır. "Şeyx Sənan" dini təəssübkeşliyə qarşı yazılan bir əsər kimi səciyyələnirsə, "Şeyda"da milyonerlər Bakısında mətbəə işçilərinin və yoxsul ziyalıların, mühərrirlərin faciəli həyatı təsvir olunur. "Uçurum" isə romantik üslubda yazılmış ailə faciəsidir. "İblis"isə, M.Cəfərin fikrincə, müharibə əleyhinə yazılıb, insanlığın tarixi faciələrini əks etdirir. Əlbəttə, Cavidin əsərlərinin mövzusunu belə sadə bir sxemlə izah etmək bəlkə də çoxlarına qəribə gələ bilər. Ancaq M.Cəfər bu sadə sxemdə Cavidin əsərlərinin obrazlar aləmini, janr-üslub xüsusiyyətlərini açmağa müvəffəq olur.

"Şeyx Sənan"və "İblis" faciələri Cavid dramaturgiyasına xas olan bir cəhətiylə də seçilir. Hər iki əsərdə fikir və ideya nöqteyi-nəzərindən qüvvətli təsir bağışlayan və bu mənada Baş Qəhrəmanla yanaşı dura biləcək obrazlar diqqəti cəlb edir. Baş Qəhrəmanla müqayisədə onların fəaliyyət dairəsi, meydanı dar və məhduddur, lakin onların hər birinin öz fəlsəfəsi və məntiqi var. "Şeyx Sənan"da Şeyx Kəbir və Dərviş, "İblis"də Arif və İblislə yanaşı, Qoca Şeyx və Elxan belə obrazlardandır. Şeyx Sənan Şeyx Kəbirin yetirməsidir. M.Cəfərin fikrincə, o, panteist bir mürşüddür, islam dininin bir çox ehkamlarına, rəvayətlərinə şübhə ilə yanaşır və Şeyx Sənanı da bu ruhda tərbiyə edir:

Şübhədir hər həqiqətin anası,

Şübhədir əhli-hikmətin babası...

Şeyx Kəbirdən sonra Cavid bütün dini ehkamlara şübhə ilə yanaşan, səhranişin, təriqətçi bir mütəfəkkir surətini - Dərvişi səhnəyə gətirir. O, öz fikirlərinə görə Şeyx Kəbirdən daha kəskindir, bütün dinləri mənasız hesab edir, həmişə "ənəlhəqq" deyir. Tamamilə dinsiz, etiqadsız olan bu obraz Şeyx Sənanın fikri inkişafında böyük təbəddülat yaradır. Amma M.Cəfər Şeyx Sənanı Dərvişdən ayıran, fərqləndirən xüsusiyyətləri də nəzərə çarpdırır. O da bundan ibarətdir ki, Şeyx Sənan sonda Dərvişi və onun mövhumi təbliğatını rədd edir.

(Ardı var)

Gülbəniz BABAXANLI

Filologiya üzrə elmlər doktoru, Əməkdar incəsənət işçisi.

525-ci qəzet.- 2019.- 3 may.- S.13.