İlahi ədalətin aşkar təcəssümü

VƏ YA AQİL ABBAS QƏLƏMİNİN QƏTİ HÖKMÜ

Alman filosofu Fridrix Nitşenin "Allah öldü" deməsindən düz 137 il keçir. Hələ 19-cu əsrin sosial, ictimai problemlərini, insani münasibətləri, elmdə və fəlsəfədəki dəyişiklikləri (başqa sözlə inkişaf da deyə bilərik) dəyərləndirən filosof bu qənaətə gəlmişdi. Üstündən 137 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də fəlsəfəni məşğul edən suallardan biri, hətta birincisidir bu: "Allah doğrudan da öldümü?"

Əlbəttə, bu yazıda filosofların sahəsinə qarışmaq fikrindən uzağıq. Bu fikri yadıma salan Aqil Abbasın "Allahı qatil edənlər" romanı oldu. İllər öncə bu romanla ilk tanışlığımda da diqqətimi ən birinci adı çəkmişdi. "Allah" və "qatil" sözlərinə bir ifadə içərisində ikinci dəfə idi rastlayırdım. Birincidə (Nitşe fəlsəfəsində) Allah ölmüşdüsə və onu biz öldürmüşdüksə, ikincidə öldürən Allahdır. Dini baxımdan yanaşsaq, ölümü də Allahın insanı öldürməsi kimi qəbul edirik. Ancaq onu qatil adlandırmaq heç kimin ağlına gəlməzdi ki, müəllif bu romanı ilə bunun da mümkün olacağını göstərdi.

Aqil Abbas bütün yaradıcılığı boyu real həyat hadisələrinə, həqiqətə söykənən, gerçəkliyi yazılarının mənbəyi kimi seçən yazıçıdır. Azərbaycan ədəbiyyatının şedevrlərindən olan "Dolu" romanında artıq onun həqiqətpərəstliyinin şahidi olmuşduq. Elə zaman-zaman çap olunan kiçik məqalələri, esseləri də gerçəklikdən qidalanır. Ona real həyata xəyanət etməyən yazıçı da deyə bilərik. "Allahı qatil edənlər" romanı dəyərli ədib haqqındakı bu fikirlərimi daha da qüvvətləndirdi.

Aqil Abbas yaradıcılığında Qarabağ mövzusu qalın xətlə keçir. Bu xətt bəzi məqamlarda öləzisə, hətta görünməzlik dərəcəsində rəngini itirsə də, heç vaxt yox olmur. Müharibə ya top-tüfəng səsiylə, ya da eləcə adi insanların dialoqundakı bircə cümlədə, tək bir nəfəsdə "mən varam, məni unutmayın" deyib boylanır. Heç müəllifi qeyd olunmasa belə, A.Abbasın yazılarını elə bu səsdən tanımaq mümkündür.

"Allahı qatil edənlər" romanında müharibə yoxdur. Nə top gurultusu var, nə tüfəng səsi, nə də insanların harayı. Səssizlikdir... Dərin səssizlik... Eşidilən bir hərbi hissədə həyət süpürən, kartof doğrayan, döşəmə silən, sement qarışdıran, daş daşıyan, bütün bunlardan imkan tapanda isə komandirlərindən şikayətlənən əsgərlərin səsidir. Amma burada da o Qarabağ xətti kölgə kimi ara-bir gözümüzə dəyir. Axı bu əsgərlər müharibə şəraitində yaşayan, torpaqlarının iyirmi faizini itirən bir ölkənin əsgərləridir. Orduda xidmət edən, düşünən beyinlərdən biri olan "Akademik" ləqəbli əsgərin dediyi kimi, onlar Vətəni qorumağa gəliblər, sement qarışdırmağa, daş daşımağa, komandirlərə fəhləlik eləməyə yox. Amma onun elə bu sözləridir ki, hərbi hissədə narazılığa səbəb olur, komandirinin xoşuna gəlmir.

Dedik axı, Aqil Abbas hər zaman qələminin kürəyi həqiqətə söykənən yazıçı olub. Burada da ən acı həqiqət sillə kimi oxucunun üzünə dəyir. Bu əsərdəkilər təkcə Aqil Abbasın romanında müəllif təxəyyülündə rast gəldiyimiz hadisələr deyil, həqiqətin ən qatı üzüdür. Oxuduqca yadımıza illərdən bəri eşitdiyimiz əsgər faciələri düşür. "Təsadüfən" əsgər yoldaşının əlində açılan güllədən ölənimi deyək, "qəfil" ürəktutmasından dünyasını dəyişənimi? Ya da "sevdiyi qızdan aldığı ayrılıq məktubu sonrası özünü gülləlləyən" əsgərdən söz açaq? Bütün bunları azmı görmüşük? Ancaq deyəsən, müəllif daha çox görüb, daha çox eşidib ki, içində qalaqlanmış ağrını səhifələrə tökməyi bacarıb.

Əsərdə bəzi komandirlər, zabitlər var ki, şərin təmsilçiləridir. Onlar "Akademik" kimi haqq tərəfdarı, Vətən sevdalı, qeyrətli oğulun səsini batırmaq üçün çabalayırlar. Onu "cəncəl" hesab edirlər, dəfələrlə cəzalandırsalar da, "Akademik" əyilmir, sınmır, təslim olmur. Nəhayət, onlar onu ən murdar şəkildə təhqir edib alçaldırlar...

Nəticədə onu təhqir edən üç əsgəri öldürən "Akademik" son gülləni də özünə vurur. Bir müddət sonra isə bu hadisələrə rəvac verən Komandirin meyidi tapılır.

Bir baxımdan, əsər dedektiv ab-havaya bürünsə də, müəllif bu havanı davam etdirmək fikrində deyil. Çünki onun məqsədi müəmmalarla dolu qətlin üstünü açmaq, qatili tapmaq yox, baş verən faciələrin içərisində insan psixologiyasının dərinliklərinə enməkdir. Onu düşündürən nə qətllərdir, nə qatillər. Onun fikirlərini məşğul edən tək şey İNSANdır. Ona görə də müəllif komandirin qətl məsələsini çox uzatmır. Məlum olur ki, komandiri öldürən "Akademik"in anasıdır. "Akademik"in atası kriminalistə deyir: "Gəl sən razı olma ki, o boyda oğul dərdi çəkən bir ana bu yaşında həbsxanaya düşsün, həbsxanada ölsün. Sənin üçün nə fərqi, əsas odur ki, qatili tapmısan! Mən etiraf edirəm. Polkovniki mən vurmuşam. İkimiz də müsəlmanıq. Bunun bircə yolu var, ya məni həbs edirsən, ya da bu namus məsələsidi, xanımımı atacam, amma həbsxanaya düşməyə qoymayacam. Söz sənindir. Sənin də anan var, bacın var. Nə fərqi, mən öldürmüşəm, yoxsa xanımım?! Əslində, bunu mən eləməliydim, kişiliyim çatmayıb".

Kriminalist bu təkliflə razılaşır, onu aparır. Amma roman bununla tamamlanmır. Oğlunun qəbrini qucaqlayan atanın dərdi Kriminalisti qatili, tapmaq, fikrindən daşındırır. Və o, özüylə heç bir qatil götürmədən geri qayıdır. Evinə qayıdan ata isə xanımına qatilin tapıldığını deyir: "Onu Allah öldürüb".

Aqil Abbas bu cür simvolik sonluqla haqqın, ədalətin qələbəsinə inandığını göstərir. Çünki bu dünyada Allah var! O, olan yerdə isə məzlumun ahı heç vaxt yerdə qalmaz.

Dəyərli tənqidçimiz Vaqif Yusifli bu roman haqqındakı məqaləsində romanda oğlunun ölümünə bais olan Komandiri öldürən ana obrazının sönük təsvirini müəllifə irad kimi bildirir. Ancaq mən əsərin sonunda qatil ananın Allahla eyniləşdirilməsini görəndə bu sönük təsviri bu cür mənalandırdım: Biz bəndələr Allahı da görmürük. Onun hadisələrə münasibətini, hisslərini, düşüncələrini bilmirik. Ancaq hadisələrin ya gedişatında, ya da sonunda hansısa İlahi müdaxiləni görür və ya hiss edirik. Bax, bu, o zamana kimi görmədiyimiz, hətta bəzən varlığını belə unutduğumuz həmin Allahdır. Eynən Ana kimi...

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 4 may.- S.17.