Yusif Vəliyevin xarizması

Deyilənə görə, o, bütün aktyorluq fəaliyyəti dövründə ölkənin mədəniyyət sahəsinə rəhbərlik edən quruma yalnız bir dəfə xahiş-minnətə gedibmiş.

Ürəyi xəstə olduğundan istəyirmiş ki, 9-cu mikrorayonda tikilmiş binadan ona verilməsi nəzərdə tutulan mənzili sonuncu - 9-cu mərtəbədə yox, bir qədər aşağı mərtəbədə ayırsınlar. Yüksək çinli məmurun qəbul otağında əyləşmiş şəxsdən xahiş edib ki, mümkünsə onun - Yusif Vəliyevin həmin məmurun qəbuluna düşmək istəyini reallaşdırsın. Həmin şəxs kabinetə daxil olub və dabanı üstə geri qayıdaraq deyib: "Filankəs müəlim soruşur ki, Yusif Vəliyev kimdir?"

O, cavab verməyib, ayağa qalxaraq sakitcə qəbul otağını tərk edib...

Bu boyda haqsızlıqdan sonra onun xəstə ürəyi döyünməkdə davam edibsə, o, özündə güc tapıb yaşayıbsa, yaradıbsa - möcüzə deyil, bəs nədir?

Amma bu, yalnız haqsızlıq deyildi, həm də böyük bir biabırçılıq idi.

Onun - Azərbaycanın teatr və kino tarixinə adı əbədi həkk olmuş Yusif Vəliyevin bu dözümlülüyü, sənətə, peşəsinə, aktyor adının müqəddəsliyinə sədaqəti isə, heç şübhəsiz, Ginnesin Rekordlar Kitabina düşə bilərdi.

Yusif Vəliyev sağlığında, elə haqq dünyasına qovuşandan sonra da barəsində nisbətən az yazılan, az xatırlanan, diqqətdən kənarda qalan aktyorlardan olub. Halbuki o, teatrdakı fəaliyyəti bir yana, filmlərimizdə yaratdığı təkrarsız obrazlara görə hər cür diqqətə və hörmətə layiq idi, indi dəbdə olan sözlərlə desək, canlı klassik səviyyəsinə yüksəlmişdi. Amma nə yazıq ki, uşaq kimi daim diqqət və qayğıya ehtiyac duyan, sinəsində kövrək, həssas ürək gəzdirən sənət adamları, o cümlədən, aktyorlar çox vaxt öz dəyərini, qiymətini bu dünyanı tərk etdikdən sonra alırlar, məlum olur ki, dünənə kimi hamıdan biri kimi tanıdığımız, dəyərini görmədiyimiz, ruhunu duymadığımız kimsə sən demə, bu millətin ruhunu sənət obrazları ilə əbədiləşdirib tarixin yaddaşına həkk edən, gələcək nəsillərə ötürən dahi imiş.

Sağlığında yiyəsinə əzab-əziyyət, sarsıntılar və sonda erkən ölüm bəxş edən belə bir əzəmətin sahibi idi Yusif Vəliyev. 40 ildən çox sənətə, Azərbaycan xalqının mədəniyyətinə ləyaqətlə xidmət etdi, yaradıcılıq möcüzələri göstərdi, teatr və kino sənətlərimizə təkrarsız obrazlar bəxş edərək neçə-neçə sənətsevərin yaddaşında əbədiləşdi.

O, istedadının miqyasına, aktyorluq məharətinin sanbalına görə ölkənin ən qabaqcıl teatr ocağında çalışmaq, onun liderlərindən biri olmaq qüdrətində idi, amma ömrünün sonuna kimi Gənc Tamaşaçılar Teatrında işlədi. Çünki daha böyük sənət ocağına aparan yolun əvvəlində də, sonunda da qırmızı işıq yandırmışdılar: Gənc Tamaşaçılar Teatrında onun gedişinin teatrdakı yaradıcılıq ab-havasını sarsıdacağından ehtiyat edirdilərsə, Akademik Teatrda bəzi şöhrət düşkünləri onun kölgəsində qalacaqlarından, Yusifin burada da tezliklə liderə çevriləcəyindən vahimələnirdilər. Lakin Yusif Vəliyev bu 2 qırmızı işıq - "Stop" işarəsi ilə ikiqat möhkəmləndirilmiş səddin bu üzündə də möcüzələr yaratmağı bacardı.

Vaxtilə onunla bir yerdə çalışmış həmkarları dəfələrlə qeyd ediblər ki, bu alçaqboy, zahirən o qədər də gözəgəlimli olmayan kişidə qeyri-adi bir xarizma, ətrafdakıların diqqətini özünə çəkən qarşısıalınmaz cazibə qüvvəsi vardı. Bu isə aktyor, xüsusən də kino aktyoru üçün ilahidən gələn son dərəcə vacib keyfiyyətdir. Yusif Vəliyev bu xarizmanın qədrini bildi, onun işığında neçə-neçə obraza həyat verdi, kino və teatr sənətlərimizə dəyər qazandırdı.

Onun kinoda oynadığı rolların sayı o qədər də çox deyil. Amma yaratdığı obrazlar dialektikanın kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi kimi universal qanununun aktyor sənətində də öz təsdiqini tapmasına parlaq nümunə ola bilər. Şərt o deyil ki, çox çəkilib göz yorasan, amma tamaşaçı yaddaşında məskən salmağa ömrün boyu tamarzı qalasan. Əsas odur ki, az da olsa yaratdıqların sənət aləmində hadisəyə çevrilsin, yaddaşlarda əbədi yaşamaq hüququ qazansın - Əmir Teymur ("Nəsimi"), Qılınc Qurban ("Tütək səsi"), Qurd Cəbrayıl ("Arxadan vurulan zərbə") kimi; kiçik, 2-ci dərəcəli obrazlar olsalar belə, bütöv, koloritli və inandırıcı olsun - halvaçı ("Gəncəbasarlı qisasçı"), Şirməmməd ("Sən niyə susursan?"), Səfərəli ("Bir cənub şəhərində"), prorab ("Uşaqlığın son gecəsi") kimi...

1973-cü ildə "Nəsimi" filmində yaratdığı Teymur obrazı bədii-estetik tutumuna, monumentallığına görə nəinki aktyorun yaradıcılığında, yaxud Azərbaycan kinosunda, hətta mən bütün məsuliyyətini öz üzərimə götürüb deyərdim ki, dünya kinosunda ən möhtəşəm ekran obrazlarından biridir. Bunun mənim hissə qapılmağımın, yaxud yersiz təəssübkeşliyimin ayağına yazılmasını istəməzdim. Bizdə nədənsə çox vaxt öz dəyərlərimizə, uğurlarımıza yuxarıdan aşağı baxmaq, hiylə ilə qurulmuş təbliğata, reklamlara inanıb yaxşını kənarda axtarmaq, necə deyərlər, çuxa tikmək üçün yad bezi soraqlamaq Məşədi İbad demişkən, "obrozovolski" görünməyin ən asan yoluna çevrilir. Halbuki ayrı-ayrı örnəkləri dünya səviyyəsinə çıxarıb bu millətin yaradıcılıq qüdrətini, istedadını nümayiş etdirməyə çalışsaq, daha düzgün olar. Yusif Vəliyevin Teymuru da ən parlaq “Hollivud” ulduzlarının qibtə edəcəyi bir səviyyədə yaradılmış obrazdır. Aktyor çox da böyük olmayan ekran zamanı hüdudlarında bu tarixi şəxsiyyətin - böyük sərkərdənin, fatehin daxili aləmini, düşüncə tərzini, xarakterik xüsusiyyətlərini bir rəssam qüdrəti ilə canlandırıb, onun mürəkkəb xislətini işığın linzanın fokusundan keçərək min bir rəngə düşməsi timsalında elə tərzdə incələyib ki, heyran qalmaya bilmirsən. Danışmadığı, susduğu səhnələrdə belə Teymurun hökmü, zəhmi hər an püskürə biləcək tükənməz enerji kimi Y.Vəliyevin buz kimi soyuq baxışlarında, səsinin ahəngində, üz cizgilərində çox xəsisliklə, lakin dolğun, ifadəli tərzdə əks olunub - elə bir səviyyədə ki, sanki möcüzə baş verir: elə bil ekrandakı Teymur real Teymurun özüdür, dirilib öz rolunu oynayır. Onun Nəsimi ilə göz-gözə dayanıb söhbət etdiyi səhnədə isə bu enerjiyə bir müdriklik, kübarlıq çalarları da qarışır və mən o vaxt çox gənc olan, çox sevdiyim Rasim Balayevin istedadına zərrə qədər də kölgə salmadan deyərdim ki, bu səhnədə Nəsiminin kəlamının hikmətinə məğlub olan Teymurdursa, bütövlükdə qələbə çalan aktyor Yusif Vəliyevdir. Məhz Yusif müəllimin aktyorluq məharəti hesabına Teymurun öz əsabələrinə dediyi "Hanı sizin kəlamınızın hikməti? Nə vaxta qədər baş kəsməklə, qan tökməklə qalib gələcəyəm mən?" sözləri bədii kontekstdən çıxır, az qala tarixi dəyər qazanır.

Filmin rejissoru Həsən Seyidbəyli Teymur roluna Yusif müəllimi təsadüfən dəvət etməmişdi. O bilirdi ki, Nəsiminin böyüklüyünün, əzəmətinin miqyası filmdə daha çox bu obrazla müqayisədə qabarıq görünəcək. Fikir, söz adamlarını həmişə məşğul edən "Hökmdar - Şair" problemi bu filmdə bu iki aktyorun - gənc Rasim Balayevin və təcrübəli Yusif Vəliyevin uğurlu dueti sayəsində öz yeni təfsirini tapır: şair hökmdarı ağılı, kamalı ilə qalib gəlməyə, hökmdarsa şairi reallıqla, güclə barışıb bunlarla hesablaşmağa çağırır. Yusif Vəliyevin məharəti onda idi ki, o, hökmdar obrazını təkcə zalım, amansız tiran kimi yox, həm də şairin hünərinə, cəsarətinə hörmətlə yanaşan, bu keyfiyyətlərə dəyər verən güclü şəxsiyyət kimi yaratmışdı.

Tamaşaçıların yaddaşında necə deyərlər, Teymurlaşan Y.Vəliyev bu tilsimi 2 il sonra "Tütək səsi" filmində yaratdığı Qılınc Qurban obrazı ilə qırdı, yenə də kinomuza bənzərsiz bir obraz bəxş etdi. Qurban - zahirən soyuq adam təsiri bağışlayan bu kişi ağır müharibə illərində əmək cəbhəsində ərlərini əvəz edən qadınlarımızın ailə ənənələrinə, qadın ləyaqətinə, hətta həlak olmuş ərlərinin ruhlarına belə sədaqətinə yüksək dəyər verən, öz sözləri ilə desək, bu dəyanət qarşısında baş əyən əsl Azərbaycan kişisi kimi bu gün də tamaşaçıların yaddaşında yaşayır və heç şübhəsiz ki, həmişə belə olacaq. Çünki o, real insan olmaqla yanaşı, həm də əxlaqi normalar simvolu, bu normaları qiymətləndirmə meyarıdır. Sərt xarakterli, hər şeyə cəld reksiya verən Qurban filmdə ən xarizmatik obrazdır - desəm yəqin ki, yanılmaram. Onun hər dəfə kadrda peyda olması mürəkkəb ailə-məişət proseslərinin baş verdiyi, rəngarəng insan münasibətlərinin baş-başa gəldiyi məkanda hər şeyin ədalətlə yoluna qoyulacağına, hər şeyin öz adı ilə çağırılacağına əminlik yaradır. Kənd qadınlarına ünvanladığı monoloqu söyləyəndə səsindəki titrəyiş, boğazına dirənən qəhər İsfəndiyar kişinin sözləri ilə desək, "ürək-könül məsələsinə" hisslərin yox, ağlın prizmasından baxan bu kişinin ümumiyyətlə "qadın - kişi" münasibətlərinə hansı mövqedən yanaşdığını bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoyur.

Yusif Vəliyev əsl aktyor idi: oynadığı rolların boyük-kiçikliyinin, əsas, yaxud 2-ci dərəcəli olmasının onun üçün heç bir əhəmiyyəti yox idi. Belə olmasaydı o, Səfərəli, halvaçı kişi, prorab kimi koloritli, yaddaqalan obrazlar yarada bilməzdi. Və nəhayət, "Arxadan vurulan zərbə" filmindəki başkəsən, quldur Qurd Cəbrayıl və onun astar üzü, Qurd Cəbrayılın üzünə çəkdiyi niqab - fağır, həlim xasiyyətli Fəttah dayı. Mən bu obraz haqqında çox danışmaq istəmirəm, çünki təkcə bircə məqam - Cəbrayıl kimi ifşa olunan Fəttahın maşına minərkən çevrilib Gündüz Kərimbəylinin gözlərinin içinə baxdığı kadr, elə bilirəm ki, məndən yaxşı danışar. Oxuculardan ricam budur ki, sadəcə olaraq o kadrı gözləri önündə canlandırsınlar...

Taleyin qisməti elə gətirdi ki, Y.Vəliyev Azərbaycan kinosuna öz qeyri-adi səsi ilə daha çox töhfələr verdi. Bilənlər bilir, bilməyənlərə isə xatırladıram: kinomuzun Bayandır xanı ("Dədə Qorqud"), Kərbalayı İsmayılı ("Axırıncı aşırım"), Şirin kişisi ("Əhməd haradadır?"), Piri babası ("Qaraca qız"), Məstəli şahı ("Dərviş Parisi partladır"), Yarməmmədi ("Böyük dayaq"), Sərxanı ("Dağlarda döyüş"), Visilinin atası ("Uzaq sahillərdə") ... məhz onun səsi ilə danışırlar.

Y.Vəliyev qədim Azərbaycan şəhəri Dəmirqapı Dərbənddə doğulmuşdu, vəfat edəndə də qapı ünvanlı bir məkanda - Qurd qapısı qəbiristanlığında dəfn olundu, baxmayaraq ki, ölümündən 1 il əvvəl Xalq artisti fəxri adına layiq görülmüşdü.

Ruhlar ölmür, deyirlər. Əgər belədirsə, Yusif müəllimin də, şöhrətinin ən pik vaxtında onu tanımayan həmin o məmurun də ruhu sağdır. Bilmirəm, bu ruhlar o dünyada barışıblar, ya yox, amma çox istərdim ki, böyük sənətkarın ruhuna ithaf etdiyim bu yazının ruhu (yazının da ruhu var axı!) heç olmasa o dünyada Y.Vəliyevi həmin məmura tanıtdıraydı...

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 8 may.- S.22.