Heydər Əliyev və Azərbaycan dili

Kommunikasiya prosesləri informasiyanın ötürülmə və adekvat qavranması ilə bağlıdır.

Kommunikasiya proseslərində dil, dil qanunları, onlardan istifadə normaları, ünsiyyətin yeni modellərinin yaranması əsas rol oynayır. Bunun üçün də hər bir insan öz dilini mükəmməl bilməlidir. Son dövrlərdə ölkəmizdə aparılan dil siyasəti digər millətlərin Azərbaycan dilinə olan marağını daha da genişləndirmişdir.

Bu gün respublikamızın sürətlə inkişafı Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 1969-1982-ci illərdə Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrün davamıdır. Onun o dövrlərdə gördüyü işlər Azərbaycan xalqının milli özünüdərki, insanların keçmiş ideoloji sistemin əsarətindən xilas olmağa, Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşına qaydışına, milli ruhun yüksəlişinə, Azərbaycan xalqının qəlbində illərdi yığılıb qalmış milli dövlətçilik ideyasının inkişafına qüvvət vermiş və xalqını bugünkü inkişafına zəmin yaratmışdı. İstər Azərbaycanda, istərsə də Moskvada işlədiyi zaman Azərbaycanın kənd təsərrüfatı, mədəniyyəti və incəsənət, elm və təhsil, idman, memarlıq və arxitektura və s. sahələrin inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəməmişdi. Bütün bunlarla yanaşı, o, hər zaman Azərbaycan dilinin qorunub saxlanılması və inkişaf etməsini daima diqqət mərkəzində saxlayırdı. "Öz ana dilini bilməyən adamlar şikəst adamlardır!" deyən Heydər Əliyev rus təhsilli olmasına baxmayaraq, hər zaman Azərbaycan dilində danışmağa üstünlük verirdi. Azərbaycan Sovetlər birliyinin tərkibində olanda belə Heydər Əliyev cəsarətlə çəkinmədən Azərbaycan dilinin qorunub saxlanması və inkişafı üçün daima ana dilimizdə nitq söyləməklə Azərbaycan xalqına örnək olmuşdur.

Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra Azərbaycan dilinin inkişafı naminə "Azərbaycan Respublikasının dövlət dili haqqında" qanunda dəfələrlə dəyişikliklər etmişdir. Heydər Əliyev öz çıxışlarında qeyd edirdi ki, Azərbaycan dili türk dili deyil, türk soylu bir dildir. Bizim Azərbaycan kimi dövlətimiz və onun öz dövlət dili var. Hər zaman deyildiyi kimi, hər bir xalqın ana dili onun milli varlığını təsdiq edir və xalqın mədəniyyəti, elm və təhsilinin inkişafında dil başlıca rol oynayır. Hər bir vətəndaşın təhsili öz ana dilini öyrənməklə başlayır. "Dövlət dili haqqında qanunda" təhsildə ana dilinin vacibliyi barədə aşağıdakılar qeyd edilir: 1. Azərbaycan Respublikasında təhsil dövlət dilində aparılır; 2. Azərbaycan Respublikasında başqa dillərdə təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirilir. Belə müəssisələrdə dövlət dilinin tədrisi məcburidir; 3. Azərbaycan Respublikasında ali və orta peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul zamanı Azərbaycan dili fənnindən imtahan verilməlidir; Elm sahəsində elmi əsərlərin yazılması Azərbaycan dilində olmalıdır. Azərbaycan dilinin inkişafı bu sahələrdə daha çox özünü göstərir. Belə ki, müstəqillik əldə edildikdən sonra "Dil haqqında qanuna" əsasən Azərbaycan dilində sərbəst danışmaq və yazmaq hər bir Azərbaycan vətəndaşından tələb olunur.

Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra Heydər Əliyev qeyd edirdi ki: "İndi biz dilimizdə sərbəst danışırıq və hər bir mürəkkəb fikri ifadə etməyə qadirik. Bu, böyük nailiyyətdir. Bu, iqtisadi və başqa nailiyyətlərin hamısından üstün bir nailiyyətdir ki, bizim bir millət kimi özümüzə məxsus dilimiz var və o da o qədər zəngindir ki, dünyanın hər bir hadisəsini biz öz dilimizdə ifadə edə bilirik".

Azərbaycan dili Azərbaycan xalqının milli sərvətidir, millətin formalaşmasında başlıca amillərdən biridir və Azərbaycan xalqının keçdiyi tarixi-siyasi yolu məhz Azərbaycan dilində öz əksini tapmışdır. Azərbaycan xalqının türksoylu və dilinin türk dilləri qrupuna aid olması, son illərdə dünya səviyyəsində inkişaf etməsi Azərbaycan xalqının dünyanın ən qədim xalqlarından biri olduğunu göstərir. Bu barədə Ulu Öndərin artıq deyimə çevrilmış fikirdə olduğu kimi: "Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir".

Uzun illər boyu Sovet Birliyinin tərkibində olması Azərbaycan dili ciddi sınaqlara və təzyiqlərlə məruz qalmışdır. Bütün bunlar ölkəmizdə Azərbaycan dilinin inkişafını ləngitmiş və rus dilinə olan meyl artırmışdır. Hətta o dövrdə Azərbaycanda rus dilində danışa bilməyən insanlara geridə qalmış kimi baxırdılar.

Lakin bu, o qədər də uzun çəkmir. 90-cı illərdən sonra Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşması və Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi Azərbaycan dilinin dirçəlişinə səbəb oldu. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının rəsmi dili elan edildi və latın qrafikasına keçildi. Azərbaycanda bütün dövlət orqanlarında sənədlərin, təhsilin yüksək səviyyədə Azərbaycan dilində aparılması, KİV-də, elm sahəsində və kitab və əsərlərin yazılmasında Azərbaycan dilindən və latın qrafikasından istifadə etmək tələbi qoyuldu.

Hər bir insan ikidillilik məsələsinə olduqca ciddi yanaşmalıdır ki, öz ana dilini unutmasın. İnsan bir neçə dildə danışa bilər, lakin onun öz doğma dilini mükəmməl bilməsi mütləqdir. İkinci dilin öyrənilməsində belə ana dili ən vacib amillərdən hesab olunur. Çünki dillər müqayisə və tutuşdurularaq öyrəniləndə daha tez mənimsənilir. Yeni dilin öyrənilməsi təfəkkürün formalaşmasına, yeni ictimai-siyasi aləmə səyahətə, yeni bir mədəniyyətə, mental prosesə, dillə əlaqədar psixoloji məsələlərin araşdırılmasına və s. məsələlərin dərk olunmasına zəmin yaradır.

Dövlətin və fərdin inkişafı üçün ana dilindən başqa bir neçə dili bilmək çox vacibdir, ancaq bir çox sahələrdə hər iki dildə eyni səviyyədə fikir ifadə etmək çətindir. Öyrənilən hər iki dildə müstəqil danışmaq olar, lakin müxtəlif elm, iqtisadi-siyasi, mədəniyyət və digər sahələrdə fikri tam ifadə etmək qeyri-mümkündür. Əgər axtarışa çıxsaq, cəmiyyətdə ideal ikidilliliyə (bilinqvizmə) malik çox az insana rast gələrik, çünki bütün situasiyalarda hər iki dildə eyni səviyyədə danışa bilən insandan bütün sahələrin terminlərini bilmək tələb olunur.

Dilçilikdə ikidillilik (bilinqvizmi) iki cəhətdən araşdırılaraq koordinativ və subordinativ şəkildə qeyd edilir. Koordinativ ikidillilikdən o zaman söhbət gedir ki, hər hansı bir fərd iki dili eyni dərəcədə dərindən bilir, hər iki dildə öz dil bölgülərini (kompetensiya) səfərbər edib, onları real danışıq məqamında həyata keçirməyi bacarır (performans). Subordinativ ikidillilik dedikdə isə, bu zaman dillərdən biri digərinə tabe olur. İnsan bir dildə öz fikirlərini maneəsiz dilə gətirir, sevincini, kədərini və digər hisslərini ifadə etməkdə çətinlik çəkmir. İkinci dildə isə doğma dilində verə biləcəyi informasiyanın yarısını belə verə bilmir. Subordinativ ikidillilik dünyada və cəmiyyətimizdə daha geniş yayılmış dil formasıdır.

90-cı illərdən əvvəl Azərbaycanda qeyri-rəsmi olsa da, rus dili ikinci dil kimi qeyd olunurdu, amma insanlar bu dildə danışsalar da, müxtəlif sahələrdə fikirlərini tam ifadə edə bilmirdilər. Bu isə cəmiyyətimizdə Azərbaycan dilinin kölgədə qalmasına gətirib çıxarır, doğma dili dərindən öyrənməyə maneə yaradırdı. Bu səbəbdən ikinci dil öyrənmənin fəsadları zamanla üzə çıxmağa başladı. İnsanlar övladlarını rusdilli bağçaya, məktəbə, ali məktəblərdə oxumağa məcbur edirdilər və bu da doğma dilə olan münasibəti tam dəyişirdi. O dövrdə həmin insanlarda Azərbaycanın milli mədəniyyətinə, mentalitetinə də yadlaşma müşahidə edilirdi və onlar ana dilini ikinci dil hesab edilirdi. Müstəqillik dövründən sonra isə bu insanlar Azərbaycan dilində danışmaqda və anlamaqda çətinlik çəkdiklərini özləri də etiraf edirdilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, ikidillilik (bilinqvizim) əsasən qrup daxilində formalaşır və ikinci dil öyrənmədə sosial qrup birinci qeyd edilir. Ailə də sosial qrupdur və ailədə ana-ata hansı dildə danışırsa, övladın dili də o dildə inkişaf edir və formalaşır. Elə buna görə də uşaq dil açarkən ilk növbədə ona ana dilini öyrətmək lazımdır ki, gələcəkdə ana dilində aydın danışa bilsin.

Ana dilinin inkişafında TV və radionunda rolu əvəzsisdir. "Dövlət ili haqqında qanunda" TV və radioda dövlət dilindən istifadə qaydaları xüsusi qeyd olunmaqla bu haqda yazılır: "Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikası ərazisində təsis edilən və fəaliyyət göstərən, dövlət dilində yayımlanan bütün televiziya və radio kanallarının aparıcıları dövlət dilini mükəmməl bilməli və səlis danışıq qabiliyyətinə malik olmalıdırlar. Televiziya və radio kanallarında dublyaj olunan filmlər və verilişlər dövlətin müəyyən etdiyi dil normalarına uyğun olmalıdır". Televiziya və radionun diktor və ya aparıcıları dilin standart qaydalarına əməl etməyə çalışsalar da, öz doğma dillərini tam bilmədikləri üçün nitqlərində müxtəlif yayınmalara yol verirlər. Danışıq zamanı dilin qaydalarından doğru istifadə etməyəndə anlam çətinləşir. Halbuki onlar yalnız Azərbaycan dilində danışmalı deyillər, həmçinin, Azərbaycan dilinin fonetik, leksik, qrammatik qaydalarını düzgün bilməlidirlər. Çünki 7-dən 77-yə qədər bütün insanlar TV və radio verilişlərini dinləyir və izləyirlər. Ana dili ilk olaraq ailədə inkişaf etməyə başlasa da, KİV-də dilin inkişafında aparıcı rol oynayır.

Ümummilli liderimiz H.Əliyev qeyd edir: "Hər bir xalq öz dili ilə yaranır. Ancaq xalqın dilini yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyəti səviyyəsinə qaldırmaq xalqın qabaqcıl adamlarının, elm, bilik xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur". Bu böyük şəxsiyyətin Azərbaycan dilinə olan yanaşması və ana dili haqqında məntiqli fikirləri hər kəsi bir daha ana dilini daha dərindən öyrənməyə, öz dilinə sahib çıxmağa, işlədiyi sahədən asılı olmayaraq öz dilinin inkişafı üçün əlindən gələni etməyə, dövlət və ümumxalq dilini sevməyə çağırır, dövlət dili haqqındakı qanunlara riayət etməyə səsləyir. Deməli, işindən asılı olmayaraq hər bir vətəndaş öz milli varlığını yaşatmaq və bir xalq kimi var olduğunu təsdiq etmək öz ana dilini mükəmməl bilməli və öz doğma dilində səlis danışmalı, şövqlə yazıb yaratmalıdır.

Lalə QURBANOVA

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Hind-Avropa dilləri şöbəsinin aparıcı elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2019.- 9 may.- S.6.