Məktəb - tədris müəssisəsidir
TƏRBİYƏ
İSƏ GENİŞ ANLAYIŞ OLUB KOMPLEKS XARAKTER DAŞIYIR
Aydındır ki, söhbət cəmiyyətin ən vacib və ən
mühafizəkar sahələrindən
biri olan təhsil sistemindən gedəcək. Bildiyimiz kimi, müxtəlif
dövrlərdə bütün
cəmiyyətlərdə din və təhsil sözün yaxşı mənasında öz mühafizəkarlıqlarını qoruyub saxlamağa çalışıb. Çünki bu iki sahə
sosiumun tərbiyəsində
önəmli yer tutur.
Təsadüfi deyil ki, təhsil
sistemi ilə bağlı həyata keçirilən bu və ya digər
islahat heç vaxt bir nəsli
əhatə etmir. Bu, olduqca uzun sürən
mürəkkəb prosesdir.
Hansısa dəyişikliklər və ya yenilik
dərindən öyrənilmədən,
yetərli təhlil olunmadan müasir sistemə birbaşa tətbiq edilsə, onun müsbət nəticələrindən çox,
mənfi tərəfləri
olacaq. Pilot layihə
deyilən məfhum təhsil sisteminə ümumiyyətlə aid edilməməlidir.
Məktəbi sınaq zonasına
çevirmək əslində,
tədris prosesinə ziyan vura bilər.
Təbii ki, bu, işin
əsas görünən
tərəfidir, yazının
mövzusu isə tamamilə başqadır. Məqsədim ümumtəhsil müəssisələrimizdə
baş verən, hətta bəzi hallarda ölümlə nəticələnən neqativ
hadisələrin yaranma
səbəblərini üzə
çıxarmaqdır. Son bir neçə
ildə cəmiyyətdə
ölkəmizin təhsil
sistemi ilə bağlı xeyli mübahisəli diskussiyalar,
disputlar aparılır,
kütləvi informasiya
vasitələrində qərəzli
məqalələr yazılır,
uşaqların, yeniyetmələrin,
gənclərin tərbiyəsi
ilə bağlı ortaya çıxan subyektiv və obyektiv məqamlar birbaşa təhsil sistemi ilə əlaqələndirilir. Təhsil sahəsində
çalışanlar günahlandırılır,
bəzi hallarda onların ünvanına tənqidi, hətta təhqiredici sözlər
deyilir. Amma nədənsə heç kəs fikirləşmək və
nəticə çıxaqmaq
istəmir ki, uşağın tərbiyəsində
iştirak kompleks xarakter daşıyır və ən azı, bir neçə
mərhələyə bölünür.
Odur ki, baş vermiş
bu və ya digər xoşagəlməz
hadisədə kimin günahkar olması sualını vermək qeyri-konstruktivdir. Mövzudan uzaqlaşmama
üçün mübahisəli
məqamlara toxunmamağa
çalışacağam. Əsas
problem cəmiyyətdə təhsillə
tərbiyə anlayışlarının
qarışdırılmasıdır.
Məktəbin əsas qayəsi
uşaqlara savad vermək, parlaq gələcəkləri üçün
onların bilik bazasını formalaşdırmaq,
ondan necə istifadə etməyi öyrətmək və düzgün istiqamətləndirməkdir.
Təhsil prosesində tərbiyənin
müəyyən elementlərinə,
ümumiyyətlə, toxunulmur,
yalnız məsləhət
xarakterli yollar göstərilir, şagirdlərlə
gözə çarpan
naqisliklərin aradan qaldırılmasına xidmət
edən maarifləndirici
söhbətlər aparılır.
Müəllim-şagird münasibətlərində tərbiyə
istiqamətində bəzi
işlərin həyata
keçirilməsi mümkün
olsa da, tədris proqramında bunun üçün xüsusi vaxt ayrılmır. Belə olduğu halda
məktəb çərçivəsində
baş verən neqativ halların hamısında müəllim
heyətini günahlandırmaq,
onların cəzalandırılmsını
tələb etmək nə dərəcədə
məqsədə uyğundur?
Sanki müəllim bir dərs üçün
ayrılmış 45 dəqiqə
ərzində həm tədris, həm tərbiyə işi, həm də ailədə baş verən nöqsanları aradan qalıdırmaqla məşğul olmalıdır.
Heç
ən yüksək biliklərə və böyük təcrübəyə
sahib peşəkar pedaqoqlar
da fiziki baxımdan bu məsuliyyətin öhdəsindən
gələ bilməzlər.
Odur ki, bu mövzunun
müzakirəsi zamanı
hər kəsi ədalətli və obyektiv olmağa çağırıram.
Məqsədyönlü formalaşma və inkişaf prosesi olan tərbiyənin
mahiyyəti şəxsiyyəti
yüksək insani keyfiyyətlərlə tərbiyələndirmək,
onda nəcib əxlaqi, mənəvi keyfiyyətlər aşılamaq,
əməyə, həyata
hazırlamaq, estetik və fiziki mədəniyyət, ailə
münasibətləri mədəniyyəti
formalaşdırmaq, cəmiyyətdə
düzgün davranış
normalarına istiqamətləndirmək,
milli və bəşəri dəyərləri
mənimsətmək və
bütün bunların
tərbiyə olunan şagirdin zehni və ruhi süzgəcindən
keçirib onun xarakterinə çevirməkdir.
Bu dərəcədə ciddi əhəmiyyət kəsb edən məsələni sırf
ümumtəhsil müəssisələri
və orada çalışan pedaqoqların
adı ilə bağlamaq böyük yanlışlıqdır. Kimsə inkar edə bilməz ki, məktəbəqədər dövrdə
uşağı yalnız
ailənin tərbiyə
sistemi əhatə edir. Bu dövr
uşağın, demək
olar ki, gələcəyinin bünövrəsi
qoyulur. Bu bünövrənin möhkəmliyindən,
kobud şəkildə
desək, təməlinin
qoyuluşunda istifadə
olunan materialların keyfiyyətindən çox
şey asılıdır.
6-7 yaşadək uşağın aldığı
tərbiyə məktəbə
getməyə başlayanda
bütövlüklə dəyişə
bilməz. Bu, mümkün deyil. Əhatəsi uşağın tərbiyəsinə qismən
təsir göstərə
bilər. O, ya daha da inkişaf
edər, ya sadəcə inkişaf yönümünü dəyişər,
ya da yeni
kollektivin tərbiyə
sisteminə qoşula bilər. Məktəb yeni mühit,
kollektiv, başqa bir məkan olduğundan uşaq bir çox fərdi vərdişlərindən
yayınmaq məcburiyyətində
qalır. Fərdiyyətçilik öz atributlarını kollektivçiliyə qurban
verməli olur. Əlbəttə, ailədə əldə
edilən maneralar, ərköyünlük, "istədiyimi
edirəm" kimi xüsusiyyətlər ciddi
maneələrlə üzləşir.
Uşaqların çoxu təbii olaraq öz fərdi xüsusiyyətlərini
saxlamağa çalışırlar,
yeni qayda-qanunları, kollektivə münasibətləri
qəbul etməkdə
çətinlik çəkir,
inad göstərirlər. Bəzən də
ailədə aldıqları
tərbiyənin davamını
məktəb şəraitində
görmürlər. Ciddi disbalans
yaranır. Kimin - müəllimlərin,
yoxsa valideynlərin haqlı olub-olmadıqlarını
dəqiq anlamır, onların mövqelərini
düzgün qiymətləndirməyi
bacarmır, valideynlə
müəllim arasında
çaş-baş qalır
ki, bu da
əslində təbiidir.
Seçim qarşısında qalanda isə uşaq çox zaman valideynin təsiri altında olmağa üstünlük
verir. Çünki bu, uşağa
tanışdır, təbiidir,
doğmadır və ən əsası ona sərf edir,
fərdi xüsusiyyətlərini
qoruyub saxlamağa stimul verir. Çünki bu və ya digər
zərərli vərdişdən
xilas olmaq heç kim
üçün asan məsələ deyil. Beləcə,
iki tərbiyə üsulu arasında ziddiyyət yaranır.
Məktəb daha çox təhsillə bağlı olduğundan, bu sistemdə tərbiyə, istər-istəməz, ikinci plana keçir. Əslində, belə də olmalıdır. Tədris proqramında təlim-tərbiyəyə xüsusi zaman ayrılmayıb. Kimya və ya fizika dərsində müəllim şagirdlərin tərbiyəsi ilə məşğul ola bilməz. Düzdür, ədəbiyyat, tarix, həyat bilgisi kimi humanitar profilli fənlərin tədrisi zamanı ədəbi qəhrəmanların, tarixi şəxsiyyətlərin timsalında uşaqlara bir çox tərbiyəvi keyfiyyətlər aşılamaq olar. Lakin bu, təlimlə təhsilin paralelliyinə kifayət qədər imkan yaradırmı? Bir vaxtlar təhsil müəssisələrində sırf şagirdlərin tərbiyəsi ilə məşğul olan ictimai təşkilatlar indi yoxdur. Bir daha qeyd edirəm, proqramda tərbiyə işlərinə xüsusi vaxt ayrılmayıb. Uşağı yalnız təhsilə yönəldən amillər mövcuddur. Belə olduğu halda tərbiyə fonunda bilik vermək məsələsi ümumiyyətlə nəzərdən qaçır. Görəsən, kimdir müqəssir?! Günahkarı harada axtarmalıyıq?!
Məsələ burasındadır ki, təhsil, təlim, tərbiyə davamlı, zəncirvari bir prosesdir. Burda ən azı üç amil var: valideyn-ailə, məktəb-təhsil və canlı nümunə. Bu halqalardan birində problem varsa, ümumi prosesdə nasazlıq yaranır, zəif halqada "paslanma" prosesi baş verir və bu, bütün sistemin normal funksiyasını həyata keçirməsinə mane olur.
Bunları sadalamaqda məqsədim təhsil prosesinin kompleks xarakter daşıdığını göstərməkdir. Uşaq məktəbdə vaxtının yalnız 5-6 saatını keçirir. Yola, yeməyə, yatmağa sərf olunan vaxtı da bura əlavə etsək, o zaman ev tapşırıqlarını yerinə yetirmək üçün şagirdin 5-6 saat vaxt qalar. Əlbəttə, bunun hamısını şagird tədrisə sərf etsə, onun nə istirahətə, nə mütaliəyə, nə təmiz havada gəzməyə, nə sevimli məşğuliyyətlərinə zamanı qalacaq. Beləcə, biz övladlarımızın əlindən onların uşaqlıqlarını almış olacağıq ki, bu da onlara qarşı böyük haqsızlıqdır. Uşaqlığını istədiyi kimi yaşamayanlar psixoloji travmalı insanlar hesab olunurlar. Bunu alimlər də, pedaqoqlar da, psixoloqlar da təsdiqləyir. Savadlı övlad yetişdirmək hələ cəmiyyətə yararlı insan vermək demək deyil. Belə olduğu halda sutkanın 24 saatından yalnız 5-6 saatını məktəbdə keçirən şagirdin bir fərd kimi, şəxsiyyət kimi formalaşmasını birbaşa məktəbin və müəllimin məsuliyyəti kimi qəbul etmək olmaz. Güman edirəm ki, bu, ədalətsiz yanaşmadır. Dəfələrlə tanıdığım valideynlərə övladlarının tərbiyəsinə gün ərzində nə qədər vaxt sərf etdiklərini soruşsam da, onlar bu suala cavab verməkdə çətinlik çəkiblər. Yalnız bəziləri hərdən 15-30 dəqiqə övladları ilə tərbiyəvi mövzuda söhbətlər apardıqlarını etiraf ediblər.
Bütün bu məqamlara aydınlıq gətirməkdə məqsədim təhsil prosesinin birtərəfli deyil, çoxtərəfli, kompleks olduğunu göstərməkdir. Tərbiyə prosesi çoxçalarlı, dinamik və dəyişkən prosesdir. Bu prosesdə bir tərəfdən sosial-psixoloji, digər tərəfdən pedaqoji əlaqə və asılılıqlar özünü göstərir. Bu əlaqə və asılılıqlar bir-biri ilə sıx surətdə bağlıdır. Onları nəzərə almadan tərbiyə prosesini düzgün təşkil etmək olmaz. İndi valideyn evdə uşağın sırf tərbiyəsinə vaxt sərf etmir. Gündəlik qayğılar - iş, yorğunluq, evə gec gəlmək, gərgin iş mühiti, maddi problemlər buna mane olur. Son nəticədə tərbiyəsinə nə məktəbdə, nə də evdə vaxt ayrılmadığından şagird öz istədiyi kimi, özünü gördüyü kimi formalaşır.
Yadıma Əlcəzairdə şahidi olduğum bir hadisə düşür. Orada çoxuşaqlı ailələr övladlarını həyətə buraxır, balacalar axşama kimi vaxtlarını toz-torpağın içində, tanımadıqları insanların əhatəsində keçirirlər. Bir dəfə azyaşlı uşaqları niyə nəzarətsiz buraxdıqlarını soruşdum. Eşitdiyim cavab məni çox təəccübləndirdi: "Əgər uşaq həyətdə digərlərinin içərisində özünü qoruyub saxlasa, yaşayacaq". Başa düşdüm ki, Əlcəzairdə tərbiyə prosesində təbii seçim üsuluna üstünlük verilir. Hər ailənin 6-8 uşağı var və onlardan birinin və ya ikisinin xəstələnməsi, digər uşaqların zorakılığına məruz qalması, təzyiq görməsi valideyni təşvişə salmır.
Belə tərbiyə sistemi, əlbəttə, bizi qane etmir və edə də bilməz. Bu, bizim mənəvi dəyərlərimizə, onun milli elementlərinə ziddir. Amma etiraf edək ki, bizdə də tərbiyəyə kifayət qədər vaxt ayrılmır. Valideynlər övladlarının tərbiyəsini yalnız məktəbə həvalə etməklə kifayətlənirlər. Bu isə məsuliyyətdən yaxa qurtarmaqdan başqa bir şey deyil.
P.S. Sonda qeyd
edim ki, aparılan sorğular göstərir ki,
valideynlərin əksəriyyətini yalnız tədris,
uşaqlarının təhsili və savadı
maraqlandırır. Onlar heç
evdə də tərbiyə işinə gündə 20-30 dəqiqə
vaxt ayırmırlar. Bunu
valideynlərin çoxu təsdiqləyər.
"Uşağınızın tərbiyəsinə gündə
neçə saat vaxt
ayırırsınız?" sualına valideynlər təəccüblə
yanaşır, guya tərbiyənin xüsusi vaxt tələb
etmədiyini söyləyirlər. Bu,
tamamilə yanlış fikir ailə-məktəb
münasibətlərində mühüm,
lakin mənfi rol
oynayır. Hesab edirəm ki,
məhz bu məsələ ciddi müzakirə mövzusu
olmalıdır.
Rafiq
ƏLİYEV
525-ci qəzet.- 2019.- 11 may.- S.9.