UZAQ VƏ YAXIN MEKSİKA
Paytaxtın digər bir problemi havanın çirklənməsidir. Vaxtilə
Mexikonun büllur kimi təmiz havası var imiş.
İndi şəhərin üstündən smoq əskik olmur,
buna görə də şəhər sakinləri arasında
belə bir acı zarafat gəzir: "Biz
gördüyümüz hava ilə nəfəs
alırıq". Havanın çirklənməsi,
BMT-nin məlumatına görə normal həddən xeyli
yuxarıdır.
Mexikonun ən böyük problemi isə şəhərin
vaxtaşırı zəlzələlərə məruz
qalmasıdır. Dünyanın yer (quru hissəsində) səthində
baş verən zəlzələlərin hər onuncusu
Meksikanın payına düşür. 1985-ci
ildə Mexikoda baş verən axırıncı zəlzələ
şəhər təsərrüfatına ağır zərbə
vurmuşdu. Onu xatırlatmaq
üçün dağıntıya məruz qalmış bir
göydələn binasının karkası
saxlanmışdır. Bu sahədə Meksika Sakit okean
sahillərində bol seysmik və vulkanik fəallığı
ilə seçilən zona - Sakit okean Odlu Dairəsi ilə
müqayisə oluna bilər, planetdə meydana gələn zəlzələlərin
90 faizi bu Odlu Dairədə baş verir.
Mexiko müxtəlif arxitektura üslubları ilə də
fərqlənir, bu, onun keçmişini və indiki
dövrünü səciyyələndirir. Sokalonun yanındakı
"Üç mədəniyyət" meydanı ona görə
belə adlanır ki, yerli hindu əhalisinin
qədim mədəniyyət abidələrinin yanında
müstəmləkə epoxasının ispan arxitekturası
binası və çox müasir tikililər dayanır. Ötən əsrdə Mexikoda qazıntılar
aparılanda iri arxeoloji tapıntılar aşkar olundu,
güclü mədəni təbəqənin altında gizlənmiş
piramidalar və hinduların digər abidələri
tapıldı. Kolumba və müstəmləkə
dövrünə qədər olan ənənələrlə
müasirliyin çuğlaşması təkcə
Meksikanın tarixi özünəməxsusluğunu deyil, həm
də Meksika millətinin müasir etnik tərkibini və etnik
tarixinin xüsusiyyətlərini əks etdirir. Hindu və ispan etnomədəniyyət elementlərinin
bir-birinə qarışması Meksika xalqının əsas
hissəsinin də fiziki tipini müəyyən edir. Ona
görə də əhali içərisində kəmiyyət
üstünlüyü hindu və ispan
cütlüyündən törənən metislərə məxsusdur.
Əhalinin əksəriyyətinin sitayiş
etdiyi din isə katolik dinidir.
Hinduların
tarixi taleyi
Meksika
2500 ildən çox bir müddətdə hindu
sivilizasiyalarının məskəni olmuşdur. Yarımada sahili olmekləri La Ventada məskunlaşmışdılar.
Tolteklər Tulada, mayyalar Yukatanda və Çimpasda, asteklər
Tenoçtitlanda yaşayırdılar. İndi də hər
addımda hindu keçmişinin təsiri
özünü göstərir. Bu, əhalinin
müasir etnik tərkibində, onun əmək vərdişlərində,
məişət ukladında, coğrafi adlarda meydana
çıxır. Hətta ölkənin adı da asteklərin
ali allahının adı olan Meksitlidən
götürülmüşdür. Ölkənin ictimai həyatının
istənilən sahəsində özünəməxsus hindu elementinin görünməsi Meksika
üçün xarakterikdir. Meksikalıların
vətənpərvərliyi xeyli dərəcədə məhz
bununla tərbiyə olunur. İspanlar buraya
ilk dəfə 1516-cı ildə gəlmişdilər.
Ernan Kortes isə 1519-cu ildə Verakrusda sahilə
çıxdı, iki il ərzində Astek
paytaxtını dağıtdı. Yeni
İspaniyada vitse-krallıq quruldu. İspanlar
hinduları nə qədər qırsalar da, məhv edilənlər
milyonlarla idi, bu xalqı bütünlüklə yer
üzündən silə bilmədilər. Lakin hinduların taleyi avropalıların
istilalarından sonra həqiqətən də çox
acınacaqlı olmuşdu. Kortes Meksikada, Pisarro isə
Peruda yerli monarxların sadəlövhlüyündən xaincəsinə
istifadə edib, öz işğal niyyətlərini həyata
keçirdilər. Astek kralı II Montesuma ağ
insanların şəxsində öz allahları
Kuetsalkuatlın, vəd edildiyi kimi geri qayıtdığını
güman edib, Kortesi qonaqpərvərliklə
qarşıladı. Əvəzində isə bu
amansız insan Montesumanı öldürdü və şəhərin
əhalisini qırdı. Pisarro isə
onunla danışıq aparmaq üçün silahsız və
mühafizəçisiz gələn İnka imperatoru
Ataualpanı əsir götürüb, inklərdən girov
pulu kimi bir otaq dolu qızıl və üç otaq tutumunda
gümüş aldıqdan sonra, onu azad edəcəyi vədinin
əksinə, onu öldürdü.
Avropalılar hinduları təkcə silahla
qırmırdılar. Onların özlərinin və
atlarının gətirdiyi xəstəliklər yerli əhalini
kərənti kimi biçirdi. Peruda bəzi
yaşayış məntəqələrində epidemiya nəticəsində
əhalinin 80 faizi qırılmışdı. Şimali Amerikada isə yeni məskunlar hinduları məhv
etmək üçün ən iyrənc vasitəyə əl
atırdılar. XIX əsrdə Kanadadakı Britaniya
Kolumbiyasının qubernatoru bir həkimə pul verib,
çiçək xəstəliyinə sirayətləndirildikdən
sonra onu hindu yaşayış məntəqələrinə
göndərmişdi. Yayılan epidemiya Sakit
okeanın şimal-qərb sahilində yaşayan hinduların
kütləvi qırğınına səbəb olmuşdu.
Şimali
Amerikanı məskunlaşdıran avropalılar həm də
öz qarşılarına hindu mədəniyyətini
məhv etmək vəzifəsini qoymuşdular, çünki
bu onlara iqtisadi, sosial və siyasi ağalıq şəraiti
yaradacaqdı. İspanlar da buna nail
olmağa çalışsalar da, hindu mədəniyyətini
bütünlüklə məhv edə bilməmişdilər.
Problemi həll etmək üçün onlar
daha çox soyqırıma üstünlük verirdilər.
Avropalılar bu torpaqların həqiqi sahiblərini
məhv etməyə çalışsalar da, bunu da tam qaydada
həyata keçirə bilmədilər. Hindular
qaldı, ən başlıcası, onlar xalqın ruhundan itmədilər.
Müasir meksikalıların bəzilərinin bədən
quruluşu da hindu mənşəyindən
xəbər verir, onların gövdəsi ayaqlarından
uzundur. Elmi kommunizmin banisi Karl Marksın da bədən
quruluşu belə idi, ancaq onun əcdadlarında hindu qarışığı
olmamışdı, onun valideynləri yəhudi idi.
Latın
Amerikasının iqtisadi cəhətdən daha çox
inkişaf etmiş ölkələri arasında Meksika az sayda olan dövlətlərdən biridir ki,
orada hindu elementi millətin formalaşmasında xüsusi və
xeyli rol oynamışdır. Bu proses bir neçə əsr ərzində
davam etmişdir. Əksər meksikalıların
damarlarında, heç olmasa, az da olsa,
hindu əcdadlarının qanı axır. Meksikalılar
öz ölkələrinin hindu
keçmişi, onun ənənələri, maddi mədəniyyət
abidələri ilə fəxr edirlər. Xalq
hinduların çox sayda adətlərini və əmək vərdişlərini
qoruyub saxlayır. Coğrafi adların çoxu, o
cümlədən, ölkənin özünün və
paytaxtının adı da hindu mənşəlidir.
İspan işğalına qədər, XVI əsrin
başlanğıcında Mərkəzi Meksikanın
dağlıq ərazilərində və ölkənin tropik
meşələr zonasında bütün Amerika əhalisinin
xeyli hissəsi yaşayırdı. Lakin Amerikanın başqa ölkələrində
olduğu kimi, Meksikada da Avropa işğalları bütün hindu etnik qruplarının müstəqil
inkişafını dayandırdı.
Metropoliyanın
hindu əhalisinə qarşı siyasəti
bir neçə mərhələdən keçdi.
İşğalın birinci yüzilliyində milyonlarla hindu məhv edildi. Müxtəlif
məlumatlara görə, həlak olanların sayı 20 milyon
nəfərdən artığa çatırdı. Mərhum Əlcəzair prezidenti, fransız
ağalığına qarşı görkəmli mübariz
olan Ben Bellanın yazdığına görə, Afrikada isə
avropalılar 100 milyon adamı qırmışdılar.
Lakin mahiyyətcə qul əməyi kimi mövcud olan
işçi qüvvəsindən məhrum olmamaq
üçün İspaniya hökuməti hinduların məhv
edilməsini qadağan edən bir neçə qanun qəbul
etmişdi.
Hindular
qalsa da, hindu dilində danışan
adamların sayı ilbəil azalır. Bir millət
kimi meksikalıların əsas hissəsini təşkil edən
metislərin sayı isə ardıcıl olaraq artır.
Meksikalı bir etnoqrafın dediyi kimi: "Hindular birdən-birə
hindu olmalarını dayandıra bilməzlər, yalnız o səbəbə
görə ki, onlar ispan təhsilinə yiyələnmişlər".
Meksikada indi hinduların sayı 3 milyonla 6 milyon
arasındadır. Ölkənin mərkəzi hökumətində,
paytaxta yaxın ərazidə asteklər yaşayır, onlar nə
vaxtsa qüdrətli olan bir xalqın törəmələridir.
Onların sayı 1 milyona qədərdir.
Asteklərin metisləşməsi xeyli uzağa
getmişdir. İnfrastrukturanın genişlənməsi də
hinduların assimilyasiyasına şərait yaradır.
Sayca ikinci daha böyük olan hindu xalqı mayyalardır, onların sayı 0,5 milyona qədərdir. "Meşə" mayyaları indi də ibtidai insan tayfaları kimi meyvə və kök yığmaqla məşğul olurlar. Onlar əkinçilikdə qırıb-yandırma metodundan istifadə edirlər. Rütubətli tropik meşə zonasında yaşayan hindular qəbilə icması quruluşunu saxlayırlar. Bu icmalarda torpaq sahələri yalnız vərəsəlik qaydasında verilir.
Hindu problemi, hindu əhalisinin vəziyyəti və onun gələcəyi ölkənin əsas ümummilli məsələlərindən biridir. Onun tam və ədalətli həlli üçün hindulara təkcə torpaq vermək kifayət deyildir, həm də hindu icmalarında əsaslı sosial-iqtisadi dəyişikliklər aparılmalıdır.
Meksikanın demoqrafik inkişafı
İspan işğalından və
hinduların kütləvi qırğınlarının
törədilməsindən sonra dörd əsr ərzində
Meksikada əhalinin sayı çox ləng artırdı. XX əsrin əvvəlində
bu dinamika davam edirdi və bu say 14.3 milyon təşkil edirdi.
1910-1917-ci illər inqilabı və ABŞ-a mühacirətin
artması da demoqrafik inkişafa mənfi təsir göstərirdi.
II Dünya müharibəsindən sonra isə
demoqrafik şərait əsaslı surətdə dəyişdi
və Meksika, əhalinin sayının artım tempinə
görə dünyada birinci yerlərdən birinə
çıxdı. XX əsrin üç
rübü ərzində ölkədə əhalinin sayı
dörd dəfə artmışdı, əsrin
başlanğıcındakı ilə müqayisədə, əhalisinin
sayı ondan üç dəfə çox olan Yaponiyaya
çata bilmişdi və demoqrafiyanın baş göstəricisi
indi 123 milyona bərabərdir.
Yaş tərkibinə görə isə Meksika
dünyanın ən cavan ölkələrindən biridir. Əmək
qabiliyyətinə çatmış hər 100 nəfərə
təqribən bir o qədər də uşaq
düşür. Həm də Meksikada
qadınlara nisbətən kişilərin sayı azdır.
Qadınların kəndlərdən şəhərə
axını ardıcıl olaraq artır.
Meksikalıların
təqribən 3-5 faizi "elita"nı
təşkil edir. Milli gəlirin
yarısından çoxu isə onlara məxsusdur. İqtisadi cəhətdən aktiv əhalinin 2/5-i kənd
təsərrüfatında çalışır. Ticarət sferası, müxtəlif formadakı xidmətlər
isə özünə xeyli işçi qüvvəsi cəlb
edir.
Əhalinin böyük qruplarının
savadsızlığı Meksikaya xas olan mənfi xüsusiyyətlərdən
biridir.
Əhalinin əsas kütləsi məktəbdə dörd ildən
az oxumuşdur. Əhalinin
xeyli hissəsinin pis qidalanması da xalqın nisbətən
ağır olan maddi vəziyyətindən xəbər verir.
Bəzi yerlərdə qıtlıq ucbatından
adamlar sutkada ancaq iki dəfə qidalanırlar.
Meksikalıların əsas qidası qarğıdalı və
lobyadır, qiymətli ərzaqlar, hər şeydən əvvəl
heyvan mənşəli zülallar olduqca az
miqdarda istehlak olunur. Qarğıdalı
onların həyatının əsasıdır, lakin ratsionda
onun üstünlüyü qidanın
balanslaşdırılmamasını bildirir. Qarğıdalını Meksika xalqının eyni
zamanda "xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi"
adlandırırlar. Hindu əhalisi xüsusən
pis qidalanır. Bəzi ştatlar
coğrafiyanın özünəməxsus aclıq və
keyfiyyətsiz qidalanma zonasını təşkil edir.
Meksika sıx əhalisi olan ölkələrə aiddir. Hər kvadrat km-ə 30 adam düşür, bu da orta dünya səviyyəsindədir.
Əhalinin xeyli hissəsi Meksikanın mərkəzi
hissəsində yaşayır. Orada bir neçə min il əvvəl dünya əkinçiliyinin ən
qədim ocaqlarından biri meydana gəlmişdi.
Bütövlükdə isə müasir Meksikanın əhalisi
təqribən 30 rayonda cəmləşmişdir, onları
çox hallarda dağ silsilələri, səhra və
yarımsəhra çöllər, həm də çətin
keçilən tropik meşələr ayırır.
Meksika təkcə relyefinə görə deyil, həmçinin,
əhalisinin yerləşməsi baxımından dağlıq
ölkədir.
Dağların xeyli hissəsi Meksika yaylasında
mərkəzləşmişdir.
Kənd zonalarında iri kəndlər çoxluq təşkil
edir. Onların çoxu dağ yamaclarında yerləşir.
Meksikada deyirlər ki: "Hər kənd öz dağına
malikdir". Səhra və yarımsəhra
zonasında isə əhali maldarlıqla məşğul
olduğuna görə azdır. Əkinçilikdən fərqli
olaraq, Kolumba qədərki hindu
tayfalarına maldarlıq məşğuliyyəti yad idi. Çünki burada nə qaramal, nə
qoyun-keçi, nə də at var idi. Nəinki
məhsul verən, heç qoşqu heyvanları da qədim
Meksika sakinlərinə məlum deyildi.
Böyük şəhərlər kənd yerlərindən gələn köçkün axınını özünə maqnit kimi cəlb edir. Ona cörə də kənd əhalisi sürətlə azalır, indi kənd yerlərində 1 kvadrat km. ərazidə yalnız 1 nəfər adam yaşayır. Həm də Meksika köhnə şəhər həyatı ənənələrini yaşadan ölkədir. Mexiko, Qvadalaxara və Monterrey ümummilli əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, bütün Latın Amerikası miqyasında iri iqtisadi mərkəzlər hesab olunur. Digər şəhərlər isə, əsasən, ştatların paytaxtları kimi tanınır.
İqtisadi inkişaf mərhələləri
II Dünya müharibəsindən sonra sənayeləşmə ilə əlaqədar olaraq yeni ixtisaslaşmış sənaye mərkəzləri yarandı, bunların arasında neft və qaz hasilatı və emalı sənayeləri seçilir. Sərhəddə xüsusi "Əkiz şəhərlər" tipi meydana gəldi ki, belələri Latın Amerikasının başqa heç bir ölkəsində yoxdur. Onlar Meksikanın digər rayonlarından daha çox ABŞ şəhərləri ilə sıx bağlıdırlar. Meksikanın aparıcı turizm ölkələrindən birinə çevilməsində, onun bu rayonlarında yaradılan turist mərkəzləri böyük əhəmiyyət daşıdı. Sakit okean sahilindəki Akapulko, Karib dənizi sahilindəki Kankun kurortları və hindu mədəniyyəti abidələri yaxınlığındakı çox sayda şəhərlər onların sırasına daxildir.
(Ardı var)
Telman
ORUCOV
525-ci qəzet.- 2019.- 11 may.- S.22.