Su təmiz və bol
olarsa...
Hava kimi su da insanın var olması, bitki, heyvan aləminin
mövcudluğu üçün əsasdır, ilkin şərtdir. İnsanın
bədən kütləsinin yarısından çoxunu da su təşkil
edir.
Təsadüfi
deyil ki, danışığımızda bir şeyin zərurətini
vurğulamaq üçün leksikonumuzda adiləşmiş "hava və su qədər
vacibdir" deyirik. Adi şəraitdə hidrogen və oksigenin
birləşməsindən, yəni N2O = 11,19%
hidrogen və 88,81 % oksigendən ibarət dadsız, rəngsiz,
şəffaf maye həyatımızın mənbəyidir, Yer
səthində ən geniş yayılmış mineraldır.
O, maye, donmuş (buz şəklində) və ya buxar
halında rast gəlinir. "Ən içməli
mineral" məfhumu da su üçün deyilir.
Hələ
ki, dünyada həyat mənbəyi olan su ehtiyatları mövcuddur. Amma Yer səthinin
71% su ilə örtülü olsa da, onun 3.5% təmizdir və
yalnız 0.3% içməlidir.Dünyada ən böyük təmiz
su mənbələri olan qütb buzlaqları sayılır
ki, onlar da əridikcə bu qiymətli maye ehtiyatlarını
getdikcə duzlu suya çevrilmək təhlükəsi
gözləyir. Gündəlik sosial qayğılardan, şəxsi
problemlərdən və ilk baxışdan önəmli
sayılan digər müşküllərdən bir neçə
dəqiqəliyə ayrılıb düşünsək,
görəcəyik ki, milyonlarla il əvvəl
həyat mənbəyi necə su olubsa, indi də elə sudur.
Antuan de Sent-Ekzüperi demişkən: "Səhranı
gözəlləşdirən odur ki, haradasa bir su quyusu
var..."
BMT-nin
keçən ilin iyun ayındakı hesabatına görə, ərzaq
ehtiyatları məqsədilə sahələrin
suvarılması, enerji istehsalı və digər zəruri
istiqamətlərdə əsas komponent olan su sürətlə azalır. Bu gün isə 8 milyarda yaxın dünya əhalisinin
2 milyarddan çoxu artıq təmiz su sarıdan korluq çəkir.
2050-ci ilə qədər Yer əhalisinin yarısı
içməli sudan məhrum ola bilər. Ona görə də dünya alimlərinin suya
görə təlaşları, ehtiyat su mənbələri,
bu dəyərli mayenin təmizliyilə bağlı tədqiqatları
heç də əsassız deyil. Fərəhli
haldır ki, bu istiqamətdə işlər səylə davam
etdirilir. Yəni insanlar üçün
ehtiyat su mənbələri axtarıb tapmaq gündəmdə
qalmaqdadır. Bir neçə misal.
Avstraliya Kosmik Agentliyi ölkənin faydalı
qazıntı ilə bağlı fəaliyyətindən
qazanılmış təcrübəyə əsaslanmaqla elə
bir proqram hazırlığına başlayıb ki, bu metod
Ayda su əldə etməyə imkan versin. Söhbət
ilk növbədə Yerin təbii peyki olan Ayda müstəqil
şəraitdə quyu qazmaqdan gedir. Bu barədə məlumatı
Bloomberg-a istinadla Futurism.com
yaymışdır.
Cənubi Kaliforniya Universitetinin mütəxəssisləri
iddia edirlər ki, Marsda yeraltı duzlu su ehtiyatları hələ
də qalmaqdadır. Planetin üzərində müşahidə
edilən tünd kəsilişin mövcudluğu da bu səbəbdəndir
və əslində, onlar "donmuş" su
axınıdır ("Nature Geoscience" jurnalı).
Marsda enli çayların Yerdəkilərə nisbətən
gur axdığını güman edən alimlərin
mülahizələri də maraq doğurur. Çoxsaylı
fotoları araşdıran alimlərin qərarı qətidir
ki, su Mars planetinin tarixində mühüm rol
oynamışdır. Çikaqo Universitetinin, Mars Express
Avropa Kosmik Agentliyinin tədqiqatçı alimləri də
eyni fikri bölüşürlər.
"Atmosferin olmaması, zəif qravitasiya səbəbindən
Ayda böyük miqdarda suyun yığılması
mümkünsüzdür. Buna baxmayaraq, Ay səthində az da
olsa su ehtiyatı
var". Bu qənaət Hindistan alimlərinindir.
2018-ci ildə Hindistanın
"Çandrayan-1" peyki Ay səthində buzun (donmuş
suyun) mövcudluğunu qətiyyətlə təsdiqləyib.
Alimlər Afrikanın şimal-qərbindəki səhraya
düşmüş meteoritdə Ayda su mənbələrinin
mövcudluğunu təsdiqləyən əlamətlərin
olduğunu öyrənmişlər. Onların qənaətinə görə,
Yerin təbii peykində su ehtiyatı o qədərdir ki,
buradakı gələcək koloniyanın təminatı üçün tam kifayətdir ("Science"
jurnalı).
Massaçuset
Texnoloji İnstitutunun və Berklidə Kaliforniya Universitetinin tədqiqatçı
alimləri
innovativ texnologiyalarını real şəraitdə uğurla sınaqdan
keçirmişlər. Bu qurğu təmiz içməli suya
ehtiyac duyan 2,1 milyard insanın həyat
şəraitini yüngülləşdirəcək. İxtiranın
üstünlüyü budur ki, onun işləməsi
üçün nə yağış suyu, nə də
elektrik enerjisi
lazımdır.
Su ehtiyatlarının
kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi
və bu istiqamətdə dövlətlərarası əməkdaşlığın
yaradılması, su mənbələrinin monitorinqi və
hidroloji məlumatların təhlili 1996-cı ildə
Ümumdünya Su Şurasının təşkil
olunmasına zəmin yaratdı ki, bu da bir çox regional və qlobal
miqyaslı içməli su problemlərini vahid məkandan
araşdırmağa rəvac verdi. Həmin ildən
başlayaraq su ilə bağlı dəfələrlə bəyannamə,
konvensiya, prinsip, istifadə hüququ ilə bağlı sənəd,
direktiv və s. qəbul edilmişdir. Dünya
dövlətlərinin böyük əksəri tərəfindən
tanınan bu sənədlər transsərhəd çay
hövzələri və Beynəlxalq göllərdə su
ehtiyatları ilə əlaqəli problemlərin həllinin
hüquqi əsasını təşkil edir. Hazırda
dünyada 260-dan çox transsərhəd çay
mövcuddur ki, onların hövzəsində yerləşən
145 ölkədə təxminən 3 milyarda yaxın əhali
yaşayır.
Müharibə şəraitində yaşayan,
torpaqlarının bir hissəsi işğal altında olan
respublikamızda vəziyyətə bu baxımdan nəzər
salmaq çox önəmlidir.
Kür
çayı hövzəsində yerləşən dövlətlər
(Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, İran və
Türkiyə) arasında transsərhəd əməkdaşlıq
hələ ki, çox zəifdir və 1992-ci il
Helsinki Konvensiyasına qoşulan dövlət yalnız bizim
ölkəmizdir. Deməli, hövzə çay
sularının inteqrasiyalı idarə olunması problemi
öz həllini gözləməkdədir. Belə şəraitdə
respublikamızın su ehtiyatlarının müasir ekoloji
şəraiti, su probleminə baxış, su ehtiyatlarını formalaşdıran mənbələrə nəzər
yetirmək aktual olaraq qalır.
AMEA
Geologiya və Geofizika İnstitutu (GGİ) Geoekologiya şöbəsinin rəhbəri,
coğrafiya elmləri doktoru Vaqif Məmmədov Azərbaycanda su mənbələrindən
danışarkən onları iki qrupa ayırdı: təbii əmələ
gələnlər və süni qaydada yaradılanlar. O, təbii
su mənbələrinə çoxillik qarları və
buzlaqları, həmçinin, çayları, gölləri və
yeraltı suları aid etdi. İnsan tərəfindən
yaradılmış su mənbələrinin əsasını
isə su anbarlarının və kanalların təşkil
etdiyini dedi.
Vaqif Məmmədovun
məsələ ilə bağlı izahı belədir:
"Su ehtiyatlarının mənbələr üzrə
müasir vəziyyətinə nəzər yetirsək görərik
ki, bu ehtiyatların kəmiyyət, keyfiyyət, biomüxtəliflik
və ekoloji vəziyyətini əks edən "kadastr" məlumatları
hələ ki hazırlanmamışdır. Vahid su
kadastrının olmaması respublikamızın su mənbələri
və su ehtiyatları haqqında dolğun məlumat
yaratmır və mövcud məlumatlar müəyyən
dərəcədə təxmini xarakter daşıyır. Respublikamızdakı buzlaqlar geoloji baxımdan IV
dövr buzlaşmasının qalıqları olub, sahə və
kütlələri getdikcə azalmaq üzrədir. Çox güman ki, buzlaqların ümumi sahəsi
3-4 kvadrat kilometrdən artıq deyildir. Uca
zirvələr ətrafında 3600-3800 metrdən yüksəkdə
formalaşan çoxillik qar örtüyünün sahəsi təxminən
20 kvadrat kilometrə yaxındır. Görkəmli
iqlimşünas alim, c.e.d. Ənvər Şıxlınski qeyd
edirdi ki, əgər hər hansı bir səbəbdən
buzlaqlar əriyərsə, hazırkı iqlim şəraitində
onların yenidən formalaşma imkanı demək olar ki,
yoxdur. Çaylarımız barədə ölkədə hidroloji tədqiqatların
banisi sayılan professor Saleh Rüstəmov isə bildirib ki, Azərbaycanda
müxtəlif ölçülü 8359 çay var.
Onların böyük əksəri kiçik dağ çaylarıdır.
Uzunluğu 25 kilometrdən az olan
çaylar, ümuminin 98%-ni təşkil edir. Əsas
su mənbəyi Kür çayı hövzəsidir ki, o da
respublika ərazisinin təxminən 65%-ni əhatə edir.
Çayların ümumi su ehtiyatı 30.9 kub
kilometrdir. Amma bu suların 20,6 kub
kilometri (70%) qonşu ölkələrdən tranzit və ya sərhəd
çayları ilə
respublikamıza daxil olur. Bilavasitə ölkəmizin ərazisində
formalaşan çay suları
axımının həcmi isə cəmi 10,3 kub kilometr, yəni 30%-dir.
Çayların orta illik axımı həm ərazi, həm də fəsillər üzrə qeyri-bərabər paylanır. Yüksəklik qurşaqlarının strukturuna uyğun olaraq axının miqdarı, Lənkəran təbii vilayəti nəzərə alınmazsa, düzənliklərdən dağlara doğru müəyyən yüksəkliyə qədər artır və ümumən şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində azalır. Suvarmaya böyük təlabat olan vegetasiya dövründə illik axımın cəmi 10-20%-i keçir ki, bu da əkin sahələrinin su təminatında müəyyən çətinliklər yaradır. Son 40-50 ildə kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün çaylardan götürülən suların miqdarı artdığından bir çox kiçik çayların məcrası yay dövründə quruma həddinə yaxınlaşır. Respublikamıza daxil olan tranzit çayların xarici dövlətlərdə yerləşən hövzələrində əhali və təsərrüfat sahələri ilbəil artdığından suya təlabat da çoxalır. Nəticədə ölkəmizə daxil olan tranzit suların həm miqdarı azalır, həm də onların çirklənmə dərəcəsi yüksəlir. Bununla yanaşı, respublikamızın kənd yaşayış məskənlərinin müəyyən hissəsində çay dərələrinin yerli əhali tərəfindən məişət və təsərrüfat tullantıları ilə çirklənməsi müşahidə olunur. Bütün bunlar sularımıza daha qayğılı yanaşma tələb edir".
Respublikamız üçün "göl kadastrı" tərtib olunmadığı səbəbindən onların miqdarı, ərazi və yüksəkliklər üzrə paylanması, morfometrik kəmiyyətləri, keyfiyyət göstəriciləri və ekoloji xüsusiyyətləri haqqında məlumatlar nisbi xarakter daşıyır. Vaqif Məmmədovun göllərimiz barədə verdiyi məlumatlar da nikbinlik yaratmır.
"Ölkəmizdəki 800-ə yaxın gölün əksəriyyətinin sahəsi bir hektardan kiçik, müəyyən hissəsi isə yayda quruyan-efemer xassəlidir. Səthinin sahəsi 1 kvadrat kilometrdən böyük olan göllərin miqdarı cəmi 26-dır və onların əksəri şor suludur. Göllərdə ümumən 400 mln. kub metrə yaxın su cəmlənib ki, bunların yarıdan çoxunun minerallaşma dərəcəsi >1 qram/litrdir. 70-dən çox gölün səthi dünya okeanı səviyyəsindən aşağıdır. Dağ göllərinin böyükləri Kiçik Qafqazda, sahəcə kiçikləri isə böyük Qafqaz və Talış dağlarında cəmlənib. Əgər 1900-cü ildə göllərin ümumi sahəsi təxminən 1300 kvadrat kilometr idisə, bu rəqəm 2018-ci ilə kimi dörd dəfəyə qədər azalmışdır.
Yeraltı sularla bağlı vəziyyət də
problemlidir. Ölkəmizin müxtəlif hissələrində
yerləşən 18 yeraltı su hövzəsinin 14-ü
qonşu ölkələrlə sərhədə yaxın ərazilərdə
yerləşdiyindən transsərhəd səciyyə
daşıyır. Bir neçə transsərhəd
çayın Ermənistan və Gürcüstan ərazilərində
çirklənməsi o ətrafdakı yeraltı suların
keyfiyyətinin pisləşməsinə şərait
yaradır. İnsanlar hələ qədim zamanlardan səth
suları az olan ərazilərdə suya
olan tələbatlarını ödəmək
üçün quyu, kəhriz və ovdanlardan istifadə ediblər.
Su quyularının sayı hər il artsa da, kəhriz və ovdanlar
baxımsızlıq üzündən azalır, istifadə
olunan suların miqdarı ilə bağlı məlumatlar isə
natamam və bəsit xarakter daşıyır".
Dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda
da su ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək
üçün irriqasiya və ya kompleks məqsədli su
anbarları inşa olunur. Su anbarlarının ümumi sayı
140-dan çox
olub, əksəri XX əsrin ikinci yarısında
inşa edilib. Onların su səthinin ümumi
sahəsi 1100 kvadrat kilometrə yaxın olub, respublika ərazisinin
cəmi 1.3%-ni əhatə edir.
Respublikamızdakı kanalların su mənbəyini isə
çay və ya su anbarları təşkil edir. Meliorasiya və
Su Təsərrüfatı ASC məlumatına görə,
ölkəmizdəki su kanallarının ümumi uzunluğu
52791.3 km, bunlardan da magistral kanalların ümumi uzunluğu
2138.9 km təşkil edir. Magistral kanallar
müvəqqəti su mənbəyi kimi nəzərdə
tutulsa da, respublikanın su ehtiyatında onların rolu nəzərə
alınmır.
Vaqif Məmmədov
Azərbaycan ərazisində su mənbələrinin ekoloji
durumu ilə bağlı söhbətin yekunu kimi dedi: "Birmənalı
olaraq nəzərə alınmalıdır ki, mənbələrinin
kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini bildirən
su kadastrının hazırlanmasına böyük ehtiyac var;
ölkə ərazisinə daxil olan tranzit suların miqdarı
zamanla azalır, keyfiyyəti isə pisləşir; respublika ərazisində
formalaşan sulardan istifadə artdığı
üçün onların kəmiyyət və keyfiyyət
göstəriciləri pisləşərək ekoloji durumu gərginləşdirir; iqlimin istiləşməyə
doğru inkişaf etdiyi və insan amilinin bu prosesi intensivləşdirdiyi
şəraitdə su ehtiyatlarımızın azalması və
keyfiyyətinin aşağı düşməsi prosesi isə
intensivləşməkdədir.
Azərbaycan
Respublikası su ehtiyatları bol olan dövlətlər
siyahısına daxil olmadığından mövcud olan su
ehtiyatlarının qorunması və səmərəli istifadəsi
istiqamətində kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsinə
xüsusi önəm verilməlidir. Çünki
suyumuz təmiz və bol olarsa, təbiət canlanar, məhsuldarlıq
artar, əhali arasında sağlamlığın rəhni olan
təmizlik hökm sürər və həyat daha da gözəlləşər".
Şirməmməd NƏZƏRLİ
525-ci qəzet.- 2019.- 15 may.- S.8.