Zülfü Livaneli, Elia Kazan, Lütfi Zadə və babam...

"İSTƏDİYİN QƏDƏR DİL BİL, İSTƏDİYİN QƏDƏR DANIŞ, AMMA HEÇ BİRİ ANA DİLİNİN YERİNİ VERMİR"

Yadımdadır, bir neçə ay əvvəl İstanbulun Tarabiya səmtindən mərkəzə doğru qayıdanda onunla yolboyu Qarabağdan, qaçqınlardan, məcburi köçkünlərdən danışmışdıq. Uzun illərdir, yurd-yuvasından didərgin düşən insanlarımız olduğunu dedikdən sonra, sitəm dolu bir cümlə də işlətmişdim: "Bilirsiniz, tikanlı səddin bu tərəfində dayanıb, vətəninə boylana-boylana ölüb getmək nə deməkdir?! Mənim babam Qarabağ deyə-deyə öldü!"

Hə, əslində, yaxşı bilirdi. Hətta yurd həsrətini, vətən dərdini, doğmalarından ayrı düşməyi, yaxınlarının ölümünə şahid olmaq acısını ondan yaxşı kim bilə bilərdi?! Ömrünün 10 ildən çoxunu sürgündə keçirmişdi. Buna səbəb nə erməni, nə qeyri-millətlər idi. Ona bunu yaşadanlar öz həmyerliləri, həmin dönəm dövlət çevrilişi edərək minlərlə insanı hədəfə alanlar idi.

Həqiqətən, torpaq insanı çəkirmiş...

Yazıçı, ssenarist, rejissor, musiqiçi, siyasətçi Zülfü Livanelinin "Elia ilə yolçuluk" kitabını oxumaq məni bir daha kökü, torpağı düşünməyə vadar etmişdi. Görəsən, insanlar yaşa dolduqca, niyə vətənlərinə dönməyə can atırlar?! İstər ölüsünün, istərsə də son nəfəsdə olan vücudunun yurduna qovuşmağını arzulayırlar. Kitabı oxumağa başlayanda azərbaycanlı alim, süni intellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin banisi, Kaliforniya Berkli Universitetinin professoru Lütfi Zadə ağlıma gəlmişdi. Hələ illər əvvəl həyat yoldaşı ilə bir-birinə söz veriblər ki, öldükdən sonra yandırılıb, küllərini də Amerikada basdırsınlar. Yoldaşı Lütfi Zadədən öncə vəfat etdiyi üçün bu istəyi gerçəkləşdirilib. Amma böyük alim ölənə yaxın fikrindən daşındı və Azərbaycanda basdırılmağını vəsiyyət etdi. Hətta xanımına verdiyi vədə xilaf çıxmaq bahasına bu addımı atdı. Öldükdən sonra vücudunu torpağına, ana yurduna qaytardı və burada dəfn edildi. Deməli, "torpaq insanı çəkər" deyimi təkcə sözdən ibarət deyilmiş.

Bir xətanın bir ömürlük cəzası...

Kitabda dünya şöhrətli rejissor, yazıçı, Kayseridən olan germir kökənli Elia Kazandan bəhs edilir. 1909-cu ildə İstanbulda yunan ailəsində doğulub. Dörd yaşındaykən valideynləri ilə birlikdə Nyu-Yorka köçüb. Atasının, "Bu görkəmlə rejissor olacaqsan?" deyə danladığı Kazan, aldığı təhsil və fitri istedadı sayəsində 20-ci əsrin Hollivud filmlərinin yaradıcılarından biri olmağı bacarıb. "Rıhtımlar üzərində", "Ehtiras tramvayı", "Amerika, Amerika" kimi unudulmaz kinoları ərsəyə gətirib. Marlon Brando, Antonio Quinn, Montgomery Clift, Xulio Harris ve Karl Malden kimi o dönəmin əfsanəyə çevrilən aktyor və aktrisalarını yetişdirən "Actors Studios"un qurucusu olub. Artur Miller ve Tennessee Villiamsın əsərlərini böyük ustalıqla ekranlaşdırıb. Film sektorunda parıldayan Kazan 1950-ci illərdə McCarthy dönəmindəki xətalarına və Amerikaçı Olmayan Fəaliyyətlər Komitəsi (HUAC) ilə olan əlaqəsinə görə həyatının geri qalanını "xain" damğası ilə yaşamağa məhkum edilib. Oskar daxil olmaqla xeyli mükafatlara layiq görülüb, amma buna ürəkdən sevinə bilməyib. Livaneli onun bu vəziyyətindən bəhs edərkən deyir ki: "Məncə, xətasının (kiçiltməyə çalışmıram, xəyanət də deyə bilərsiniz) bir insanı ölənə qədər, yarım əsrdən çox təqib etməsi əsl yunan faciəsidir. Qurtuluş yoxdur, əfv yoxdur, dönüş yoxdur, sadəcə, bu damğa ilə ölmək var. Kədərli deyilmi?"

Görünən budur ki, içində böyük fırtınalarla yaşadı. Həyatının son dəmlərində anasının doğulduğu torpaqlara onun qucağına can atan körpə kimi qaçdı. Bəlkə də, bu qaçışın səbəbi məsumiyyətinə dönmək, ruhuna çökən ağırlıqlardan arınmaq, rahatlamaq arzusu idi.

"Nə amerikalı, nə yunan, əsl anadolulu..."

Kitabda baş verən hadisələrdən, insanların fizioloji vəziyyətlərindən mimiklərinə qədər olan bütün ayrıntılardan bəhs edilir. Səhifələdikcə özünü Kazan və Livaneli ilə birlikdə Amerikadan Kayseriyə qədər addımlayan yol yoldaşı kimi hiss edirsən. Livanelinin başqa əsərlərində olduğu kimi, burada da hadisələrin, xarakterlərin, hisslərin iliyə kimi sirayət etdiyini duymaq mümkündür. Livaneli Elia Kazanla böyük yazıçı Yaşar Kamal vasitəsi ilə tanış olub. Hətta "Sis" filmində Kazana kiçik bir rol verib - bu film onun oynadığı son səhnə işidir. Kitabda təkcə Kazanın xatirələri, kədərli anları yox, bunlara səbəb olan coğrafiya və tarixdən də bəhs edilir. Livanelinin həyatı Kazanın həyatı ilə mütəmadi kəsişir. Bir tərəfdən Elia ilə səfərə davam edərkən, digər tərəfdən yazıçının yaşadıqlarına da şahid oluruq. Burada öyrənirik ki, Elia Kazan özünü nə amerikalı, nə yunan, əsl anadolulu kimi hiss edir. Hətta türkcəni Anadolu şivəsi ilə danışdığını, bir çox aktyorları işləməyə razı salmaq üçün "Anadolu gülüşü"ndən istifadə edir. Oğlunu itirəndə Livaneli ona məktub göndərir və başlığına "Qara xəbər" yazır, çünki Elianın ürəyini yandıran ağrının türk dilində ancaq bu deyimə uyğun gəldiyini deyir. Livaneli onun əsl anadolulu olduğunu, illər sonra bunu daha dərindən hiss etdiyini söyləyir. Eyni zamanda, onun həm də nyu-yorklu olduğunu ortaya qoyur. Əlbəttə, dörd yaşından getdiyi ölkədə, Amerika və ingilis mədəniyyətinin içərisində özünü nə qədər qoruya bilərdi ki?

Kitabda sadəcə, Elia Kazan və Zülfü Livaneliylə deyil, Tennessi Uilyams, Ceyms Din, Martin Skorseze, Robert de Niro və təbii ki, Merlin Monro ile qarşılaşırıq. Elia Kazan Merlin Monro ilə sevgili olub, amma Livaneli onun Monro və digər qadınlarla münasibətlərinin məhrəm olduğunu düşündüyü üçün bu mövzuya çox toxunmayıb. Səfər gah Amerikada, gah Türkiyədə, bəzən gəmidə, birdən təyyarədə, hərdən avtomobildə davam edir. Ankarada Kayseriyə gedən yolda artıq dəlicəsinə arzulanan istəyin gerçəkləşməsini, həsrətin sona çatdığını anbaan yaşayırıq. Yoldakı fasilələri, uca dağı görməyin xoşbəxtliyini izləyirik. Böyük rejissor ana yurdunda özü ilə başbaşa qalır, hüzura qovuşur.

"İstədiyin qədər dil bil, amma ana dilindəki kimi söyə bilməzsən"

Zülfü Livaneli deyir ki, "istəyir, dünyanın ən pis, ən dəhşətli, lap belə, xarabaxana yeri olsun, fərqi yoxdur, insanın torpağı həmişə ona əzizdir. Oranın havası, suyu, bitkisi, təbiəti adamı özünə çəkir. Təkcə bu deyil, elə ana dili də ən azı ana yurd qədər vacibdir. İstədiyin qədər dil bil, istədiyin qədər danış, amma heç biri ana dilinin yerini vermir. Doğma dilində söydüyün kimi söyə bilməzsən, sevgi sözlərini öz dilindəki kimi yansıtmağı bacarmazsan. Yurd, dil, kök bambaşqa duyğudur".

Somon balığının hekayəsi

Böyük yazıçının danışdığı hekayədən sonra həm Elia Kazanı, həm Lütfi Zadəni, həm də babamı daha yaxşı anladığımı hiss edirdim: "Müxtəlif səbəblərdən başqa ölkələrə köçmüş, orada çox böyük uğurlar qazanmış, zənginliyə, şan-şöhrətə, məşhurluğa qovuşmuş insanlar olub. Amma həmişə geri dönüblər. Bu, təkcə insanlarda belə deyil. Misal olaraq, somon balığını çəkə bilərəm. Bu balıqlar şirin suda törəyirlər. Sonra köç etməyə başlayırlar. Duzlu sulardan ötür, okeanlardan keçir, kilometrlərlə məsafə qət edirlər. Ölmək vaxtı çatanda doğulduqları yerə qayıdırlar. Geri dönəndə tərsinə üzürlər, elə çoxu da bu məqamda ovlanır. Bütün canlılarda yerinə - vətəninə dönüş istəyi var".

"Məni kəndimizə apar"

Livaneli Kazanın Merlin Monro ilə sevgili olduğunu, ömrü Hollivudun dəbdəbəli, parlaq həyatı içərisində keçdiyini söyləyir: "Amma bir gün nə oldu? "Məni kəndimizə apar" dedi. Bu bir növ ana bətninə dönüş etmək kimi idi. Çox maraqlıdır. Türk dilini ingilis dilinə baxanda az bilirdi. Anası Kayserinin kəndindən getmiş, şivə ilə danışan qadın idi. Elia da bu cür danışıq tərzini ondan öyrənmişdi. Nyu-York vurğusu ilə danışırdı, arxasınca qəflətən ağır bir kənd şivəsi gəlirdi. Yeni evləndiyi arvadı ilə bağlı deyirdi ki, "bu qız yaxşı qızdır, amma bir az dəlidir". Kökə dönüşü Elia Kazanda gördüm. Onu Kayseriyə - ana yurduna apardım. Çox dəyişmişdi, anasının evi dağıdılmışdı, kilsənin içində heyvan saxlanılırdı, bunları görəndə 90 yaşlı kişi oradaca ağladı. Bunlar üçüncü Oskarı aldıqdan sonra oldu".

Ən maraqlısı isə Kazanın Livaneliyə verdiyi bu tövsiyə olur: "Əsla heç bir şey üçün üzülmə. İstədiyin qədər hirslən, əsəbləş, döyüş, savaş, söy, amma üzülmə, çünki üzüntü insanı çürüdür". Təəssüf ki, özünün içindəki savaş ölənə qədər bitmir ki, bitmir!

Türkan TURAN

525-ci qəzet.- 2019.- 18 may.- S.14.