İLK CÜMHURİYYƏTİMİZ: OLMUŞLAR VƏ DÜŞÜNCƏLƏR

Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, onlarla və bu günümüzlə fəxr edək!

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

YENİ BİR 28 MAYISA DOĞRU

Bu gün 28 Mayısdır. Bu gün bəyaz rusların Azərbaycanda 100 sənə davam edən qanlı siyasətlərinin son günüdür. İstiqlal məfkurəsinin zəfəri bu günə təsadüf etdi. Bu gün Azəri Türkləri rus çəmbərini parçalayaraq, ilk Türk Cümhuriyətini qurdular. Vaxtilə məşum istila Azəri xanlıqları üzərinə kabus kibi çökmüşdü. Bu əsarət sənələrini bir azacıq gözdən keçirsək, Azərilərin uğradıqları fəlakətləri təqdir edə biliriz. Çarizm tərəfindən istiqlal və mövcudiyətlərinə xatimə verilən Dərbənd, Quba, Şəki, Şirvan, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Erivan və Naxçıvan xanlıqlarının sənələrcə sürən qanlı mübarizələrini təfsil etmək, mövzumuzun xaricindədir. Yalnız bunlardan qəhrəman Cavad Xanın o ilahi qəzasını xatırlamadan keçəmiyəcəgəm. Rus istilasını düşünürkən əvvəla ağla Cavad Xanın mübarizəsi gəliyor. Gəncə qalasını Çar generalı Knyaz Sisiyanova qarşı müdafiə edən bu qəhrəman, dəfələrlə vüqu bulan təslim təkliflərini kəmali-cəsarətlə rədd etdi, son nəfəsinə qədər çarpışdı. Zərrə qədər yılmadı və nəhayət qalanın topu üzərində parçalandı. Canını verdi, fəqət namusunu çeynətmədi.

Cavad Xanın qatili üzərinə Gəncəyi qətliamə məruz buraxan vəhşi Çar generalı Sisiyanov bir az sonra cəzasını Bakı qapılarında buldu.

Faiq və mücəhhəz orduları ilə Azərbaycan qüvvətlərini məğlub edən ruslara qarşı Azərbaycan xalqı sənələrcə müqavimət etdi. Bu fəlakətli sənələr məşum xatirələrini millətin hafizəsinə tərk edərək keçdi. Hər fərd məhkumiyətin acısını tamamilə dadmışdı. Artıq mazinin növmidanə, fəqət şanlı mücadilələri bir röya olmuşdu. Şimdi xalq tək bir təhlükə qarşısında bulunuyordu: ruslaşdırılmaq!..

Bu hal milli vicdanı için-için yaxıyor, müdafiəi-nəfs hislərini qamçılıyordu. Çarizmin rusçuluq siyasəti müxtəlif cəbhələrdə fəaliyəm ibraz ediyordu. Şimal ayısının qanlı dırnaqları vətənin bədəninə və can damarlarına keçmişdi.

Azərbaycanlı çocuq öz lisanını öyrənmək haqqından rəsmən məhrumdu. Tarixini inkar etməyə, babasının, annəsinin mahiyətlərini tanımamağa məhkumdu. Hər şey rusluğun tərəfindəydi. Hər sənə rus imperyalizmin istilası silsiləsinə yeni müvəffəqiyət xalqaları əlavə olunuyordu. Mətbuat susdurulmuşdu. İma (him-cimlə bildirmə) və kinayələrlə olsun etiraz səsini yüksəldənlərin boğazına senzorların qanlı pəncəsi dayanıyordu. Heç bir hadisə məzlumların qəlbində istiqbal haqqında zəif bir ümid belə oyandıramazdı. Çarlıq qüvvətliydi. Çarlıq müzəffərdi. Çarlıq məğrurdu və Azərbaycan, zaman irəlilədikcə daha fəzlə əziliyor, devir dəyişdikcə uğradığı kabusun ağırlaşdığını daha ziyadə duyuyordu.

İştə 28 Mayıs bu kabusun birdən birə qalxdığı məğrur və müzəffər Çarlığın başdan başa zəlzələlər içində qaldığı və milli ruhun yenidən həyata doğduğu böyük və tarixi bir gündür.

28 Mayıs sabahıdır ki ixtiyar tarix, bir ovuc əsirdən ibarət tələqqi edilən Azərbaycanın yekparə bir kütlə halında zülmə, istilaya qarşı çıxaraq sorduğu hesabı qeyd etdi. 28 Mayıs sabahındadır ki haqqın gur səsi qaranlıq gecələrin nihayətə erdiyini elan etdi. 28 Mayıs insaniyətin vəhşətə, ədalətin cinayətə qələbə eylədigi gündür. 28 Mayısda əsir bir millətin və yağmaçı bir Çarlığın tarixləri qapandı. Hür və diri bir millətin tarixi başladı. 28 Mayıs fəlakətli günlərin xitamı, şərəfli bir dövrün başlanğıcıdır.

Fəqət!... Türk dünyasının çiləsi dolmamış olacaq Azərbaycanın qara alın yazısında hənuz oxunacaq sətirlər varmış... Bir zəfər məbdəi olan 28 Mayıs, 27 nisan zərbəsinə məruz qaldı. Bu gün təsid eylədigimiz istiqlal bayramı, qəsblərimizdə saf bir intiba vücuda gətirmiyor. Qapanan yara açılmışdır. Mücadilə təkrar başlamış bulunuyor, 9 sənə əvvəlki 28 Mayıs bəyaz ruslara qarşı qazanılan zəfərdir. Müstəqbəl bir "28 Mayıs"da Qızıl Rusiyanın qüruruna qarşı qazanılacaq bir qalibiyət olacaq və inkar edilən tarix yenidən başlayacaqdır.

Əvət!.. Bu gün qəlbimizdə qaynayan yara tamamilə qapanmamışdır. Bu gün Azərbaycanın mühiti-nəsimisində əsən hava hənuz əsarət qoquyor. Bilqüvvə yüksələn 3 rəngli bayraq, bilfeil düşmüşdür. Şimdi 28 Mayısın sürurunu idrak eyləyən ürəklərimiz bir az əvvəl 27 nisan matəmilə parçalanıyordu. Bu gün ruhlarımız gülüyor. Fəqət Azərbaycandakı həmşirələrimizin boyunları bükükdür. Duyduğumuz səadəti sevimli ana vətənin bağrında elan haqqından məhrumuz!...

Bu günün bizə verdiyi yarım sürur yanında əmr eylədigi böyük vəzifə şudur: Yeni bir 28 Mayıs yaratmaq, 27 nisanın intiqamını almaq!

Azərbaycanlı gənc bu günün 9-cu ildönümü ilə sevinsin, bu sevinc onun haqqıdır! Fəqət sevinci yarım buraxan 27 nisan zərbəsini də unutmasın. Arxadan vurulan 28 Mayıs, 100 sənə əvvələ aid bir fəlakətin intiqamıydı. Azərbaycanlı Türkün 27 nisanı təmin edəcək yeni bir 28 Mayıs vücuda gətirmədikcə rahat haqqı yoxdur.

O halda əziz vətəndaşlar! Şu dəqiqələrdə əzəmətini duyduğumuz mazinin 28 Mayısdan istiqbalın 28 Mayısına doğru iləri!..

Kamal

"Yeni Qafqasya", 28 Mayıs 1927, №17

FRANSIZCA "AZƏRBAYCAN" MƏCMUƏSİ

Türk Federalist Müsavat Xalq Firqəsinin nəşri-əfkarı olmaq üzrə Parisdə təb olunan fransızca "Azərbaycan" məcmuəsinin ilk nüsxəsi idarəxanəmizə gəlmişdir. Ayda bir dəfə nəşr olunan bu məcmuənin ilk nüsxəsi Müsavat Firqəsinin məqsədinə, proğramına və fəaliyətinə aid materyalları ehtiva etməkdədir.

"Məqsədimiz" ünvanı ilə yazılan baş məqalədə məcmuə Müsavat firqəsincə, Azərbaycan İstiqlal davasının Avropa və Amerika əfkarı-ümumiyəsi qarşısında müdafiəsinə verilən əhəmiyət təsbid olunuyor, sonra firqənin proğramından bəzi mühüm maddələr iqtibas olunuyor, bədə II firqə konqresinin Qafqasyanın Rusya istilasına qarşı hüsni-müdafiəsinin təmini üçün qafqasyalıların konfederatif bir şəkli-ittihad vücuda gətirmələri lüzumu haqqında ittixaz eylədigi təqrir surəti dərc olunuyor. Bundan sonra firqənin surəti-təşəkkülü, məqsədi və icraatı haqqında tarixi məlumat veriliyor. Daha sonra İstanbulda Milli Azərbaycan Nəşriyatı xülasə olunaraq, bu nəşriyatın əhəmiyəti tərif olunuyor və nihayət müsavatçıların müstovli (işğalçı) Rus hökuməti tərəfindən düçar olduqları təqibat və təzyiqat haqqında məlumat veriliyor.

Azərbaycan İstiqlalının ələmdarı bulunan milli bir firqənin nəşri-əfkarı olaraq meydanı-intişara atılan yeni arqadaşımızı təbriklə kəndisinə candan müvəffəqiyət diləriz.

"Yeni Qafqasya", 16 qanuni-əvvəl 1926, №5-6

PETROL TİCARƏTİ NƏ HALDA?

Bugünlərdə petrol sindikası əzası V.S.Polyakin 27 kanuni-sani 1925-ci ildə Moskvada petrol ticarətinin vəziyəti xüsusunda etdiyi məruzənin surətini məhəlli qəzetələr nəşr etmişlərdir. Petrol ticarətinin vəziyəti-hazırası ilə gələcəyini tənvir edən bu mühüm statistik məlumatı verməyi faydalı buldum:

Rusyanın daxilində 1923-1924-cü illərdə 195 milyon pud neft satılması nəzərə alınmış və buna görə plan tərtib edilmişdi, fəqət həqiqətdə 177 milyon pud satılmışdır.

Qaz yağı bu illərdə 33,8 milyon pud miqdarında istemal edilmişdir. Məruzəçi bu miqdarın fəci surətdə az olduğunu və hərbdən əvvəlki ehtiyaca görə nisbətən qəbul etməyəcək bir yekun təşkil etdiyini qeyd ediyor.

Benzin 1,811 min pud miqdarında satılmışdır. Avropanın ən kiçik və zəif dövlətlərində istemal olunan benzin miqdarına nisbətən bu miqdarın heç dərəcəsində olduğunu qeyd etdikdən sonra məruzəçi daxili bazarda neft ticarətinin böylə bərbad bir şəkil almasının səbəbini bir çox nöqsanlarda görüyor: daş kömürün çoğalması və ucuzlaşması əhalidə lampa bulunmaması, avtomobil münaqalatının yoxluğu və sairə... Hətta "Bakinski Raboçi" başqa bir məqaləsində petrol sindikasının xalqa lampa kibi ləvazimat verməklə neft ticarətini irəlilətməyi tövsiyə ediyor.

"Yeni Qafqasya", 15 Mayıs 1924, №16(40)

PETROL ƏTRAFINDA MÜCADİLƏ

AZƏRBAYCAN SƏRVƏTİNİN İSTİSMARI

Amerika ilə Avropanın 4 böyük petrol kampanyaları arasında Azərbaycan petrolu ətrafında baş verən ixtilaf şiddətli mücadilə şəklini almış və bu mücadilə son günlərdə bütün cahanın əfkari-ümumiyəsini məşğil etməyə başlamışdır.

Amerika petrol kampanyalarından Standard Oil Kompanyası ilə Vakuum Oil Kompanyası müştərəkən Rusya Sovet hökumətilə bir müahidə əqd edərək Sovetlərin Azərbaycandan qəsb etmiş olduqları petrolu cahan bazarında satmağı dəröhdə etmişlərdir. Petrol sindikası rəisi Kalininin Yunayted Press agentliyi müxbirinə vaqe olan bəyanatı böylə bir müahidənin vüqu bulduğunu təsdiq etməkdədir. Bu bəyanatdan anlaşıldığına görə Nyu-York Standard Oil ilə Vakuum Oil Kampanyaları Sovet hökuməti üçün 100 min ton petrol satmağı dəröhdə etmişlərdir. Sovet hökuməti petrolu bu kampanyalara İstanbulda, Port Səid və Qolomboda təhvil verəcəymiş.

Amerikanın ən qüvvətli kampanyalarından Nyu-Cersi Standard Oil yuxarıki kampanyaların hərəkətlərini şiddətli surətdə tənqid edərək Avropanın ən qüvvətli şirkəti olan Royal Doyc kampanyası ilə birlikdə sovet hökuməti ilə heç bir əlaqəyə girməyəcəgini elan etmişdir. Bu sonuncu kompanilər, Sovet hökuməti tərəfindən çalınmış petrolun Avropada satılmaması üçün geniş bir propağandaya başlayaraq cahan əfkari-ümumiyəsini protestoya dəvət etməkdədirlər.

Yuxarıda zikr olunan 3 Amerika kompanilərinin əsil sahibi və səhmdar olan məşhur Rokfeller isə bu kompanilərin getdikcə şiddət kəsb edən mücadiləsinə hənuz bitərəf bir seyirçi vəziyətində qalmaqdadır. Halbuki mücadilənin bitməsi onun qərarından asılı ədd olunmaqdadır. Vaxtilə bu 3 kompani Standard Oil Trust şəklində müttəhid idi.

1911 sənəsindən sonra böyük sindikalar əleyhində nəşr olunan Amerika qanununun təzyiqi ilə bu müttəhid kompani parçalandı və bu parçalar Nyu-Yorkda Standard Oil, Nyu Cersi Standard Oil və Vakuum Oil Kompani halında meydana gəldilər. Bunlardan ən qüvvətlisi Nyu Cersi Standard Oildir. Bütün bu kompanilərdə əsas kapital Rokfellerə aid olmaqla bərabər, yenə hər kompani müstəqilən fəaliyətə başlamış və yekdigərilə müdhiş rəqabətə girişmişlərdir. 15 sənəlik müstəqil həyat əsnasında bu kompanilərdən Nyu Cersi Standard Oil İngiltərə-Holland kompanisi olan Röyal Döyc ilə daha çox yaxınlıq peyda etmiş bulunmaqdadır. Bu kompanilər Hərbi-Ümumidən əvvəl Rusya petroluna yaxından iştirak ediyor və petrol müəssisələrindəki səhmlərdən əksərinə malik bulunuyorlardı. Binaənileyh kəndi malları olan petrolu Sovetlərdən almağa və cahan bazarında satmağa daha çox haqlı ikən bu iki kompani, Nyu-York Standard Oil ilə Vakuum Oilin petrol inhisar səlahiyətini Moskvadan almaq işində əleyhdaranə bir vəziyət aldılar və Sovet hökumətinə aid olmayan şu qəsb olunmuş nefti cahan bazarına buraxmamaq üçün təşəbbüsə girişdilər.

Bunları bu müxalifətə sövq edən səbəb nədir? Avropada və Yaxın Şərqdə başqa bir rəqibə təhəmmülsüzlük, Rusyadan gətiriləcək neftin Amerika neftinin qiymətini endirəcəyi təhlükəsi və nəhayət, Rusya ilə İngiltərənin qəti münasibəti kibi səbəblər daha münasib görülməkdə ikən, bu müxalif kompanilər əxlaqi səbəblərdən daha çox bəhs etməgə başlamışlardır. Royal Doyce kompanisinin müdiri Deterdinq Henri Amsterdamda müntəşir "Teleğraf" qəzetəsi müxbirilə vaqe olan müsahibəsində əz-cümlə diyor ki: "Bu xəbər doğru isə Amerika kompaniləri İngiltərədə və Hindistanda olan təşkilat və müəssisələrini Sovet hökuməti idarəsinə veriyorlar, deməkdir. Bu təşəbbüsdən bolşeviklərin ixtilal çıxarmaq istədikləri məmləkətlər zərərdidə olacaqlardır. Çünkü Moskva parası olmadan heç bir məmləkətdə ixtilal çıxarmaq mümkün degildir. Amerika kompaniləri kəndilərini əxlaqi-ümumiyyəyə qarşı qoyamazlar".

Deterdinq, Flemenk (Hollandya) hökumətinin bu etilaf əleyhinə protestosunu tələb etməkdədir. Şell Kompani dəxi bu kompanilərin qərarında iştirak ediyor ki: "Rusyada qeyb olan sərvət və əmlakdan daha mühüm bir məsələ ilə qarşı-qarşıya gəldigimizi etirafla Şell Kompani daima Sovet yağmaçılığı ilə mücadilə etidigi kibi şimdi də Sovet petrolunu Avropa bazarına buraxmaq istəməyənlərin tərəfini iltizam edəcəkdir".

Rusya ilə etilafa gedən kompanilərdən Vakuum Oilin müdiri Mister Vehaley isə əleyhdarlarına Rusyadan mal almaq, ona mal satmaqdan fənamıdır? Amerika firmaları Moskvaya hər türlü mal satmıyorlarmı?... deyə cavab verməkdədir. Vehaleyin bu bəyanatına baxmayaraq, Nyu Cersi Standard Oil kompanisi kəndi rəqiblərinin təkliflərini rəd ilə müzakirədən imtina etmişlərdir. Royal Doyc yeni bir bəyannaməsində diyor ki:

Nyu-York Standard Oil kompanisi ilə Vakuum Oil, Sovet Petrolunun mənsub bir mal olduğunu bildikləri halda böyük miqdarda petrol almışlardır. Məzkur kompanilərin böylə bir işə təşəbbüsləri siyasi bir hırsızlıq əleyhində ictimai bir protes-tonun ədəmi mövcudiyətindən iləri gəlməkdədir. Şimdi, Sovet petrolunu satın almaq əleyhində ictimai hərəkatın ədəmi-mövcudiyətindən dolayı baş verəcək ağır nəticələri böyük kompanilərin ümuma bildirmək zamanı gəlmişdir. Bu, sınayei intihara götürür və həyat Sovet Rusyadakı dərəcədə enər. Kim inana bilir ki Sovet hökuməti çaldığı petrolu bəşəri bir hislə ucuz satacaqdır? Bolşeviklərin məqsədi təcrübədən görüldüyü vəchlə, cahan mədəniyətini məhv etməkdir. Bunu mütəaqib 44 böyük petrol şirkəti İngiltərədə, Sovet neftini alıb satmayacaqlarını elan etmişlərdir.

Qəzetələrin yazdıqlarına görə, Sovet hökuməti ilə Amerika kompaniləri arasındakı razılıq, uzun müddət davam edən gizli müzakiratdan sonra meydana gəlmişdir. Rusya çoxdandır ki, Avropa və Amerika kapitalını cəlb etmək məqsədilə Berlin, Nyu-York və Vaşinqton ilə müzakirədədir. Gürcüstanda "marğanez imtiyazı" almış olan Harriman, Azərbaycan petrolu ilə də şiddətli surətdə maraqlanıyordu. Bütün Bakı dairəsini imtiyazına almaq istəyən Harriman və onun mütəxəssisləri Bakını ziyarət və tədqiq dəxi etmişlərdir. Çox zaman Harriman üçün müvafik şəkildə həll olunmaq üzərə görükən "Bakı Petrol imtiyazı" nədənsə birdən-birə unudulmuş bir vəziyətə girdi. Ehtimal ki Amerika kapitalı milyonlarca dollarının müqəddəratını heç bir beynəlmiləl müahidəyi tanımayan bolşeviklərə tapşırılmaqdan qorxmuşdur. Fəqət imtiyaz işinə cəsarətlə girişəməyən Amerika kapitalı Qara Dəniz limanlarından Azərbaycanın çalınmış petrolunu almağı zərərsiz və faydalı görmüşdür. Bizcə, bu etilafın bir qaç il əvvəl vaqe olduğunu göstərən əlamətlər vardır. Sovet Rusya bir qaç il olur ki Bakı ilə Batum arasındakı petrol borusunun kafi gəlmədigindən bəhslə, Bakı ilə Batum arasında dağlar üzərindən kəsmə yol ilə 2-ci bir petrol borusu çəkməyə təşəbbüs etdigi kibi, Dağıstanın Qroznı petrol ocaqlarından, Şimali Qafqasya təriqilə Tuapseyə də bir petrol borusu çəkilməsi lüzumundan bəhs etmişdi.

Əlavə olaraq Sovet hökuməti Batum, Suxum və Tuapse kibi Qara Dəniz limanlarında cövhər, benzin və yağ emalatxanələri inşasına çoxdandır ki şüru etmiş bulunuyor. Çünkü bu vaxta qədər dəmir yolu ilə və Bakı-Batum petrol borusu ilə gətirilən petrol ehtiyacı ödəmiyormuş. Sovet hökumətinə Çar dövründə və müstəqil Azərbaycan dövründə ixrac edilən miqdardan daha ziyadə petrol ixrac etmək lazım olduğundan Batum, Suxum və Tuapse emalatxanələrinə sərf edilən milyonlar xaric olmaq üzərə yalnız Qroznı-Tuapse və Bakı-Batum petrol boruları üçün 100 milyon altun rublə miqdarında bir təxsisat ayırmışdır. Sovet hökumətinin keçirməkdə olduğu maliyə böhranı davam etdigi bir zamanda bu qədər para nərədən əcəba? Haqlı olaraq Avropa mətbuatı bu paraların Nyu-York Standard Oil, Vakuum Oil tərəfindən verildiyini iddia etməkdədirlər. Qarşımızdakı təşrini-sanidə (noyabrda) bu yeni boruların rəsmi güşadı vaqe olacağını Sovet qəzetələri xəbər verməkdədirlər. Bu xüsusda bəhs edərkən rus mühacir qəzetələri, Rusya nöqteyi-nəzərindən bu yeni borulara ehtiyac olmadığını iləri sürüyorlar. Bu qəzetələrcə, Rusya keçmişdə olmadığı kibi istiqbalda da buna möhtac olmayacaqdır. Əcəba Rusya nöqteyi-nəzərindən bu məsələ nə vəziyətdədir? Hərbi-Ümumidən əvvəl Bakıdan çıxarılan Azəri petrolunun 85 faizi daxili Rusyaya, 15 faizi Bakı-Batum borusu və dəmir yolu ilə Avropaya, Türkiyə və Xəzər Dənizilə İrana çıxarılıyordu. Qroznudan çıxan petrol dəxi tamamilə dəmir yolu ilə Rusyaya getməkdə idi. Şimdi Bakı dairəsindən çıxarılan petrol Hərbi-Ümumidən əvvəlki miqdarı bulmadığı halda, Avropaya ixrac artırılmaqdadır. Bu hal Rusyanın petrola olan ehtiyacının azaldığına və rus sənayesinin söndüyünə bir dəlil olmaqla bərabər Azəri və Dağıstan neftinin bilavasitə Avropaya çıxmaq üçün daha geniş yol açdığına dəxi bir əlamətdir. Müstəkbel, müstəqil milli Azərbaycanın Rusya ilə hər bir siyasi, mədəni və iqtisadi irtibatı kəsməsi üçün ən müvafiq və faydalı bir vasitə olan bu yeni borular, Qafqasya millətləri həyatında hər halda böyük bir rol oynayacaqlardır.

Fəqət 2-ci bir sual dəxi varid ola bilir. Madam ki Sovet hökuməti Amerika dollarilə Azərbaycan neftinin cərəyanını Şimaldan Qərbə çevirmişdir, ola bilir ki, eyni dollar sayəsində Bakı ətrafındakı istehsal sahələrini də genişlətsinlər və bu surətlə Rusyaya göndərilən petrol miqdarı daha əski nisbətində davam etsin. Keçən ilki "Yeni Qafqasya" nüsxələrində "Abşeronun sənayeləşməsi" məqaləsində (dekabr 1925, № 5- Ş.H.) Sovet hökumətinin istehsal sahəsini bütün Bakı vilayəti miqyasında genişləndirmək fikrində olduğunu qeyd etmişdik. O zaman Sovet mətbuatı, Azərneft idarəsinə verilmiş bütün Bakı vilayətindən köylülərin nərələrə köçürüləcəyi məsələsini dəxi meydana atmış "ya köçmək və ya proletarlaşmaq" kibi bir reçetə göstərmişdi.

Fəqət bütün bunlar uzaq zaman projesi ola bilir. Şimdiki halda həqiqət olaraq meydanda olan şey Bakı ilə Batum arasındakı 2-ci petrol borusunun Qroznı-Tuapse borusu ilə bərabər bu il hazır olacağı və Nyu-York Standard Oil ilə Vakuum Oil əleyhində davam edən şiddətli propağandadır. Azərbaycan petrolu ətrafında cərəyan edən bu mücadilənin davamını qeyd etməklə bərabər onu da söy-ləməlidir ki, Amerika Ticarət Odası rəisi Mister Pearson Moskva ilə ticari əlaqəyə girmək üçün təklifdə bulunan Mister Leeyə yazdığı məktubunda Amerika hökumətinin Sovetlərlə olan hər növi münasibətinin əleyhində olduğunu göstərmişdir. Mister Pearsona görə Moskva ilə ticarət Amerika hökumətinin Sovetlərə ittixaz etmiş olduğu rəsmi pozisyonu ilə mütabiq olmamaq deməkdir. Fəqət məsələ kompanilərin ixtilaf və mücadiləsi şəklində qalmamışdır. Gərək Sovet və gərək Avropa və Amerika mətbuatı, bu məsələni daha ciddi bir şəklə salmış, dərinləşdirmiş, hökumət məsələləri yapmağa başlamışlardır. "Nyu-York Tayms" qəzetəsi Nyu-York Standard Oil ilə Vakuum Oil tərəfini iltizam ediyor, "Deyli Meyl" qəzetəsi (İngilis qəzetəsi) isə Deterdingin bəyanatından bəhs edərkən qeyd ediyor ki:

"Çalınmış petrol ticarətini müdafiə edənlər, bolşeviklərin bütün mədəni dövlətlərə elan etdikləri hərbi təshil (asanlaşdırma) etmiş oluyorlar".

Deterdingin digər bir bəyanatını xəbər verən "Yunayted Press" diyor ki, Standard Oil (Nyu-York)un çalınmış petrol ilə ticarət etməsinə mane olmaq üçün biz lazımı tədabir ittixaz edəcəgiz. "Morninq Post" qəzetəsinin rəyincə "İngiltərə hökuməti, Sovet petrolunun İstanbulda, Port Səiddə və Qolomboda satılmaması üçün çalışmalıdır".

İngiltərə Xariciyə Nəzarətinə yaxın olan "Deyli Teleğraf" bu mücadiləyi, Rusya ilə İngiltərənin qəti münasibətilə əlaqədar görməməkdədir. Sovet petrolu ticarətini kəndi əlinə keçirmiş olan Nyu-York Standard Oil və Vacuum Oil kompaniləri filhəqiqə İngiltərə ilə Rusyanın qəti münasibətindən istifadə etməmişlərmi? Agensi Ekonomik Finanse müməssili ilə vaqe olan söhbətində Röyal Doyç rəisi bu xüsusu tənvir edən bəyanatda bulunmuşdur. Bu bəyanat nəzəri etibara alınırsa mücadilənin qəti münasibət ilə sıxı surətdə əlaqədar olduğu meydana çıxmaqdadır. Fransanı da Sovet əleyhinə mücadiləyə dəvət edən Röyal Doyç rəisi diyor ki: Rusya ilə petrol ticarəti mümkün olmayacaqdır. Əvvələn Rusya kəndisi o qədər möhtacdır ki xaricdən petrol almalıdır. Saniyən Amerika kəndi petrolunu ixrac etmək məcburiyyətindədir.

Sovet Rusya möhtac olduğu bir zamanda petrolu kəndi "endüsturilize"sindən kəsərək ixrac etməsi Amerikaya bir zərbə olduğu kibi, Amerikanın da Rusya petrolunu alaraq kəndi inhisarında satması, əvvələn Rusyanın cahan bazarındakı ticarətinə mane olmaq, saniyən daxildəki iqtisadi böhranın şiddətləndirmək üçündür. Fəqət Sovet mətbuatınca böyük bir müvəffəqiyyət olan bu müahidə İngiltərənin mücadiləsini daha da şiddətləndirəcəkdir. Moskvada müntəşir "Pravda" baş məqaləsində diyor ki: "İngiltərənin petrol kralları daha çox şiddətlə bizimlə mübarizə edəcəklərdir. Əfkari-ümumiyəyə və hökumətə getdikcə təzyiqləri artacaq və böyük bir ciddiyət və israrla hərbi təsri edəcəklərdir.

***

Son posta ilə gələn Bakı qəzetlərində oxunduğuna görə Bakı petrol istehsalatı üçün 84 milyon rublə yeni təsisat buraxılmışdır. Moskva baş Məhruqat (yanacaq) idarəsi tərəfindən buraxılan bu məbləğ 1928 sənə inşaatına sərf ediləcəkdir. Əlavə olaraq 24 temmuz (iyul) tarixli "Bakinski Raboçi"də Azərbaycan petrol istehsal və sənayenin istiqbalı nöqteyinəzərindən Moskvanın nə qədər müdhiş istismar siyasəti yürütdügünü görməkdəyiz. Moskvanın qərarı üzrə Bakıda çıxarılan petroldan qaz yağı, benzin, makina yağı və sairənin emal edilməsi "mintikalılaşdırılacakmış". Bu yeni istilah bolşevik qəzetəsində şu surətlə izah edilməkdədir:

"Bakı-Batum və Qroznı-Tuapse petrol borusu vasitəsilə sövq ediləcək xam petrol, petrol nahiyəsindən alınıb Qara Dəniz sahilində təmizlənəcəkdir. Fəqət petrolun, ixrac məntəqələrində emal edilməsi böhranı həll etmiyor. Yaxın zamanda daxili bazar üçün də daxili emalatxanələr inşa etməlidir. Bununla əlaqədar olaraq baş maxruqat (yanacaq) idarəsi xam petroldan hasil ediləcək məhsulatı petrol istehsal edilən yerdə deyil, Rusyanın mərkəzində emal edilməsi və emalatxanələri orada inşa etmək projesini meydana sürmüşdür. Bu münasibətlə baş maxruqat idarəsi emalatxanə inşasına Rusyanın mərkəzinə, İdil nəhri boyuna köçürmək və bu sənənin ilk yarısında və baş petrol sindikasilə bərabər bu məsələyi icra etməyi qərara almışdır".

Bu surətlə Azərbaycan petrolu ətrafında davam edən mücadilə yalnız Avropada və Amerikada degil, eyni zamanda Rusyada davam etməkdədir. Rusya Sovet hökuməti Bakıyı və Azərbaycanı iqtisadən, müstəqil və vahid bir küll şəklində buraxmamaq maxruqatı ilə xam malına malik bu ölkənin bir sənaye həyatı yaratmasına imkan verməmək üçün Bakıda çıxarılan xam petrolu, Çar Rusyası dəxi vaxtilə yapmaq istədiyi kibi, Rusyaya götürmək, orada emal edib qaz yağı, benzin, makina yağı və sairə istehsal etmək qərarına gəlmişdir. Bu surətlə Bakı və Azərbaycan, Rusiyadan ötrü iqtisadən yağma edilən bir müstəmləkə şəklində davam etdirilməkdədir. Proje təhəqqüq edərsə, Bakı, sağmal inəkdən başqa bir şey olmayacaqdır. Azərbaycanın müstəqil hasiledici və emaledici sənayei yekdigərindən ayırmaq, onu iqtisadən öldürmək istəyən Moskvanın meydana belə vəhşiyanə və caniyanə projeləri varkən, "Bakinski Raboçi"nin son nüsxələrində sabiq Azərbaycan Sovet Maarif komisarı Quliyev, Azərbaycanın "sənayeləşmədə" olduğundan utanmadan bəhs ediyordu. Bizcə bütün bu mücadilələrə nihayət verəcək qüvvət, nə Amerikadadır, nə də İngiltərədədir, nə Moskvada. Azərbaycan petrolunun həqiqi sahibi vardır. O da Azərbaycan Türk xalqıdır. Azərbaycan petrolu Azəri Türk xalqının qanıdır. Azərbaycan xalqı ilə hesablaşmadan onun qanını soran, satan və Bakı sənaye həyatını məhv etmək projesini tətbiq edən Moskva, Azərbaycanın düşməni və qatilidir. O, bir gün bu cinayətlərinin hesabını verəcəkdir.

Mirzə Bala

"Yeni Qafqasya", 18 avqust 1927, №22

ERMƏNİLƏRİN GÖZÜ RUSYADA

Axaronyanın Bir Məktubu

Keçənlərdə Qafqasyayı ziyarət edən Moskva komisarlarından xariciyə naziri Çiçerin Erivana qədər gəlmiş, burada irad eylədiyi bir nitqində Daşnaksutyun firqəsi ilə milli Ermənistan hökumətinin hərəkətini tənqid ilə kəndilərini, Türkiyə ilə əqd eylədikləri müahidə və ələlümum Rusiyaya qarşı aldıqları vəziyət dolayısı ilə gərək erməni xalqına və gərək Sovetlər İttihadına ihanət və xəyanətlə ittiham eyləmişdi.

Parisdə müqim erməni heyəti mürəxxəsəsi rəisi Müsyö Axaronyan bu münasibətlə Çiçerinə xitabən açıq bir məktub nəşr eyləmişdir. Bir surətini Berlində müntəşir rusca "Dni" qəzetəsində gördüyümüz bu məktubunda erməni müməssili Ermənistanın qismi mühümmini Türklərə tərk edən Sovet diplomatının Daşnaqsütyun hökumətini Türklərə təslim olmaqla ithamını muralığın (riyakarlığın) şahkar bir misalı tələqqi etdikdən sonra Erməni hökuməti və ya Daşnaqsütyun firqəsinin qızıl Rusiyaya deyil, Sovet hökumətilə komunist firqəsinin ermənilərə xəyanət eylədiklərini iddia ediyor və bu müddəasını isbat üçün 5 maddə göstəriyor:

Sovetlərin ilk xəyanəti Axronyanca 1917 sənəsində icra eylədikləri propağanda ilə Qafqasya cəbhəsini boşaltdıqları və erməniləri Türklərə qarşı müdafiəsiz buraxdıqları olmuşdur. 2-ci xəyanət Brest-Litovsk Müahidəsi ilə Qars, Ərdəhan və Sürməlinin Türkiyəyə tərkidir. 3-cü xəyanət Sovetlərin Ermənistan istiqlalını təbid edən (əbədiləşdirən) Sevr Müahidəsinə ziddiyətləridir. 4-cü xəyanət 1919 sənəsində Kazım Qarabəkir Paşa ilə birlikdə Sovet hökumətinin dəxi Ermənistana təərrüzüdür. 5-ci xəyanət "Sosyalist Sovet Ermənistan Cümhuriyəti" namı ilə təsis edilən zülüm idarəsinə qarşı üsyan edən erməni xalqının üsyanını Qızıl Ordunun qanlı surətdə basdırılmasıdır.

Erməni müməssilinin mütəaliəsincə Türklərdən sonra erməni faciəsinin yeganə məsulu Sovet hökumətidir və komunistlər, müvaciheyi (qarşı-qarşıya durma) tarixdə ilələbət Ənvər, Tələt və Kamal Paşaların müttəfiqi görüləcəklərdir.

Axoronyan bu məktubu ilə bolşeviklərin nə namusuna, nə vicdanına, nə də əxlaqlarına müraciət etmiyor, çünki kəndilərini bu xislətlərdən məhrum olaraq tələqqi ediyor. Fəqət bolşeviklərə inanmayan bu müməssil böyük rus millətinə inanmaqda olduğunu söyləməyə bilxassə lüzum görüyor. O inanmaq istiyor ki ər gec (əvvəl axır) rus xalqı başındakı bolşevik kabusunu atacaq, böyük qardaş və müqdədir bir qonşu sifətilə xilaskar əlini Ermənistana uzadacaq və bu böyük millətin düçar olduğu fəlakətdən xilası eyni zamanda Ermənistanın da hürriyətini, istiqlaliyyətini və vəhdətini təmin edəcəkdir.

Demək ki erməni siyasiləri hala mücərrəbi (sınanmışı) təcrübə etmək ümidi ilə yaşıyorlar. Öylə isə nədamət (peşimançılıq) kəndilərinə halal olsun.

"Yeni Qafqasya", 16 temmuz 1925, №20

ŞAH PƏHLƏVİ HÜZURUNDA ERMƏNİ MÜRƏXXƏSLƏRİ

Rıza Şah Pəhləvi, Təbrizdə əhali mürəxxəsləri içərisində Ermənilərin dini rəisi ilə tüccarlarını qəbul etmişdir. Əsnayi-müsahibədə erməni mürəxxəsləri Rıza Şah Pəhləvidən İran Azərbaycanının şəhərlərində bilxassə Təbriz, Marağa, Xoy və Urmiyə tərəflərində fabrikalar təsis etmək, Saidabad suyunu Təbrizə gətirmək və sair bir çox iqtisadi imtiyazlar ricasında bulunmuşlardır. Təbriz qəzetəsinin yazdığına baxılırsa Şah Pəhləvi erməni mürəxxəslərinə müvafiq cavab vermişdir.

"Yeni Qafqasya", 15 təşrini-əvvəl 1927, №2(95)

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 25 may.- S.20-21.