Köhnəni dağıt(ma), yenisini tik: hər şeydən sonra metamodernizm

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Dünya ədəbiyyatında postmodernə keçid absurd teatrın təmsilçilərindən olan Samuel Bekket yaradıcılığıyla da bağlanır. Bizdə eyni işi Vaqif İbrahimoğlu "Yuğ" teatrını yaratmaqla gördü. "Yuğ" yeni mərhələ oldu. Umberto Ekonun postmodernizm haqqında fikri yerinə düşər: "Modernizm özündən əvvəlkini yox edə bilmədi. Postmodernizm modernizmə cavabdı: yox edə bilmirsənsə, ona yenidən ironik yanaşacaqsan, sadəlövhcəsinə yox, anlaqlı". Ekonun postmodernliyi nədədir? Sadə izah verək. "Qızılgülün adı" romanında kilsənin ifşası, minillik inancların saxtakarlığı, kilsənin müqəddəsliyin, ruhsallığın yox, eybəcərliyin məbədi kimi təqdim edilməsi. Əsərdə qızılgüldən danışılmır. Qızılgül simvolikası əsərin özündə deyil, verdiyi mesajdadır. Rozenkreyserlik adlı bir dini orden var. Onlar qarşılarına xristianlığın təkmilləşməsini məqsəd kimi qoyublar. Rozenkreyserliyin simvolu olan qızılgül daha dərinlərə enmək, hadisələri qat-qat araşdırmaq anlamı verir. Bir də savaşa qarşı qızılgüllə çıxmaq mesajı ötürür. Burada inqilab motivi var, dəyişimə səsləyiş var, amma bu inqilab zopa təklif etmir. Məsələn, Saakaşvilinin hakimiyyətə qızılgüllə gəlməsi kimi. O, tərəfdarları ilə qızılgül götürüb parlamentə girdi. Saakaşvili tam bir metamodern siyasətçi idi. Çünki təkcə dağıtmırdı, yerinə yenisini tikirdi.

Sonra postmodern yerini metamodernə verdi.

Metamodernizmin ən böyük özəlliyi postmodernin inkar etdiyi dəyərlərə yenidən baxışdı; ailə, tarix, din, irq, sevgi, mənəviyyat, dürüstlük, xeyir və s.

Metamodernizm dəyərləri danmağı yox, yeniləməyi təklif edir. Metamodernist sayılan yazıçı Deyv Eqqers isə özünü heç bir cərəyana aid etmir. "Mən bu günün yazıçısıyam, yeniyəm" deyir. Yeni yazıçı - metamodernist, bir az da altruistdir. O, insanlarda xeyirə, dürüstlüyə ehtiyacın olması mesajını verir. Metamodernist deyir ki, dağıtmaq yaxşı deyil, dağıtmaq şərin işidi. Bəşəriyyətin xeyirə ehtiyacı var. Özü əzab çəksə də, oxucusunu depressiyaya salmamağa, "hər şey bitdi, yeni dünyada artıq yaxşı adamlara, mənəviliyə yer yoxdu" qənaətini dəyişməyə çalışır. "Belə deyil!" - deyir. Eybəcər reallıqları göstərir, amma bu reallıqları dürüstlüyə, həqiqətə olan ehtiyac fonunda ortaya qoyur. "Doğru yol" axtarır. Hətta çıxılmaza dirənəndə belə bunu zarafata salır. Deyv Eqqers yazır: "Hər ağrının işıqlı tərəfini tapmaq olar - deyirlər. Son həftələr nədirsə, işıqlı tərəf tapmaq alınmır. Gerçəkdən, biz işıqlı tərəf tapmaq istəyirik, amma ha çalışırıq, heç nə tapa bilmirik". Çarəsizliyə belə yumorla yanaşmaq yeni yazarların özəlliyidir. Yeni yazarların öldürücü yumoru dəyərlərə yox, dəyərsizliyə qarşı qaldırılan üsyandır.

Varis Diriyenin "Səhra çiçəyi" avtobioqrafik romanı dünya qadınları üçün ruhlandırıcı dalğaya çevrildi. Romanın "Harda yaşamağınızdan asılı olmayaraq uğur qazana bilərsiz, qaydalara yenilməyin" mesajı impulsvericidi.

Zeydi Smit "Svinq vaxtı" romanında infantilliyin faciəsini, şoulaşmanın insana vurduğu zərbəni bütün detalları ilə göstərir. Devid Foster Uolles isə özü depressiyadan əziyyət çəkirdi. Ancaq oxucu bunu hiss etmirdi. Devid oxucunu ayaqda saxlamağa çalışırdı. İnsanlara yeni dövrün tələbi kimi sırınan mənəviyyatsızlığı "bizi aldadırlar" ironiyası ilə alt-üst edirdi. Sonunda depressiyaya dözməyib intihar etdi.

Kanonları inkar edən cərəyandan sonra metamodernizm bütün doqmaları yenilənmək təklifi ilə ortaya çıxır. Yeni dövrlə (rəqəmsal, elektronik, nano) klassisizmi birləşdirir. Burada "anında insan" var. Dəyərlərə təkrar baxış var, postmodernizmdən fərqli olaraq, alternativ təklifi var, dəyərlərin interpretasiyası var. Bütün dövrlərin adamı Nitşe deyirdi ki, nə üçün yaşadığını bilən insan, "necə"nin cavabını da tapacaq. Metamodernizm necələrin cərəyanıdı. Əgər Freyd epoxasında bütün bədbəxtliklərin səbəbi seksual doyumsuzluqla izah edilirdisə, Viktor Frankl epoxasında bədbəxtliklərin səbəbi "məna"nın itməsi ilə izah edilirdi. Frankl açıqlayırdı: "Həyatın mənası itəndə apatiya, mənəvi çöküş yaranır və bu, kütləvi intiharlara səbəb olur".

Bütünlükdə yeni dövr mədəniyyəti motivasiya üzərində qurulub. Mənəvi məktəblərə dönüş başlayıb. Stimullaşdırıcı treninqlər dəbə düşüb. Hindistanın, Çinin mənəvi təlimləri - caynizm, zen-buddizm populyarlaşıb. Bu yaxınlarda Bakıya dəvət edilən hind ruhani hoca Sadhquru təlimləri ilə dünya səyahətinə çıxır. Onun ruhu acılardan azad edən meditativ təlimlərinə kütləvi şəkildə ehtiyacın olması, çağdaş insanın böhrandan əziyyət çəkməsinin göstəricisidir. Bu anlamda Oşoya olan ehtiyac da eyni məzmun daşıyır. Bütün bunlar sözsüz ki, yeni ədəbiyyata da yansıyır. Ekhart Tolle "Yeni dünya" adlı metamodernistik kitabında insan eqosunun qətli ilə məşğuldur. Onun nəzəriyyəsi insanı silkələyib ayıltmaq üçün əlindən gələni edir. Bu kitabda "eqo" insanın doqmalardan asılılığı nəticəsində formalaşan, "əsl olmayan kimlik" kimi ifadə edilir. Non-fikşn adlanan, bədiilikdən daha çox fikirlərin sadə əksini çatdıran elmi-kütləvi ədəbiyyatla yeni insan yetişdirməyə girişib.

Metamodern öz disiplini ilə seçilir. Onun seçimi bədii yük yox, mənəvi yükdü. Metamodernizm özünün sıraladığı dəyərləri və ya ənənəvi dəyərlərə öz münasibətini alqoritmik səliqəyə salan dünyagörüşüdür. Yazıçı qoyduğu problemi çözür, təhlil düzəni ilə dəqiqləşdirir. Metamodernizm həyat tərzidi, dünyaya münasibətdi. O, baş verənlərə laqeyd deyil, apolitik deyil, inkarçı deyil. O, yenilikçidi, hətta ideoloqdur. Yanlış olaraq postmodernin bitdiyini metamodernin başladığını deyənlər var. Bu mənada Ekonun “heç bir cərəyan bitmir, hər dövrün öz postmoderni var, necə ki hər dövrün öz manerizmi var" fikrini yaza bilərik. Bugünkü təhlillə Servantesdə də, Markiz de Sadda da ayrı-ayrlıqda postmodern elementlər tapmaq olar. Sülh mövzusunda yazılan bütün əsərlər metamodern ideyasına uyğun ola bilər; Tarixi konfliktdən çıxış yolu kimi barış göstərilir. Metamodernin ən önəmli və onu sevimli edən cəhəti işığa inamdır, ümiddir, barışdır.

Çağdaş nəsrimizdə Cəlil Cavanşir, Sahilə İbrahimova, Səhər Əhməd, Kənan Hacı, Sevinc Pərvanə, Pərviz Cəbrayıl, İlqar Fəhmi kimi yazarların da adını qeyd etmək gərəkdir. Onlar və adlarını çəkmədiyim bir çox yerli imza metamodern dövrünün yazarları olsalar da, əsərlərində metamodernistik element azdır.

Sahilə İbrahimovanın sonuncu romanı "Şeyx" yazarın insanlığı klassik - saf, platonik eşqə çağırışdır, dəyərlərə yenidən baxış təklifidir və onu yeni eşqlə paralel təqdim etməsi metamodernistik xətdir. Elif Şafakın "Aşk" romanını xatırladan "Şeyx" dövrün sevgiyə olan inamını qaytarmaq cəhdidir, eşqin önündə sonsuzadək müxtəlif sərhədlərin - ailə, din, irq, savaş olmasına üsyandır.

Yaxınlarda bir dostum çağdaş ədəbiyyat haqda soruşdu. Kolleqalarımın kitablarından örnəklər gətirdim. Heyrətlə baxırdı. "Nə yaxşı oxumusan? Yazarlardan hansı çağdaş müəllifi xəbər alıram, oxumadığını deyir. Bir-birini oxumur bizim yazarlar. Bu, böyük bədbəxtlikdir" - dedi. Yazının bu dəmində Latın Amerikası ədəbiyyatının taleyi ilə Azərbaycan ədəbiyyatının taleyini tutuşdurmaq istəyirəm. Bu haqda ayrıca yazım var.

Latın Amerikasından dünya nəhəngləri çıxacağı onların öz ağıllarına da gəlməzdi. Kolonial komplekslə yaşayan, daim azadlıqları uğrunda savaşan xalqların yazıçıları da özgüvənsiz olur. Latın Amerikasının torpaqları qanla suvarılıb. İşğallardan ayıla bilməyən, cəhalət, yoxsulluq, talan altında olan ölkələrin yazarlarının nəsə ciddi bir iş görə biləcəklərinə inam yox idi. Ta o zamanacan ki, onların əsərləri Fransada tərcümə edildi. ABŞ universitetlərinə mühazirə deməyə dəvət aldılar. Ta o zamanacan ki, kolonistlər onlardan "əl çəkdi və əl uzatdı". Onlar bir-birini oxumazdı, dünya nəhənglərinin yanında biz kimik - düşünərdilər. Dünyaya çıxdıqdan, başqa dillərə çevrildikdən sonra Qabriela Mistral, Markes, Lyosa, Borxes və digərləri bir-birini ciddi qəbul etməyə başladı.

Barak Obamayla görüşdə Uqo Çaves uruqvaylı yazıçı Eduard Qaleanonun "Latın Amerikasının kəsilmiş venaları" əsərini hədiyyə edir. Bu kitabda kontinentin bütün əzablı taleyi, işğal olunma tarixi yazılıb. Bu mənada Rəsulzadənin "Əsrimizin Səyavuşu" əsərini ruscaya, ingiliscəyə çevririb dünya siyasətçilərinə hədiyyə etməyimiz gərəkdir. Ölkənin bərk-bərk bağlanan düşüncə qapıları açıldığı andan ədəbiyyatımız dünyada dövr edəcək.

Aysel ƏLİZADƏ

525-ci qəzet.- 2019.- 25 may.- S.12.