Əhməd bəy Ağaoğlunun 150 illiyinə böyük töhfə

PROFESSOR VİLAYƏT QULİYEVİN "ATATÜRK VƏ ƏHMƏD AĞAOĞLU" MONOQRAFİYASI İLƏ "ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLU: XATİRƏLƏR" KİTABI MÜHÜM MƏDƏNİ-İCTİMAİ HADİSƏYƏ ÇEVRİLDİ

Ədəbiyyatla məşğul olmaq zəngin mütaliə, bilik və istedaddan əlavə, sonsuz sevgi də tələb edir. Gərgin əməyə, çoxşaxəli axtarışa sevgisiz tablaşmaq mümkün deyil çünki. Görkəmli ədəbiyyatşünas, tanınmış ictimai xadim, professor Vilayət Quliyev də bu sonsuz sevginin sahiblərindən biridir.

Uzun illərdir davam edən siyasi fəaliyyətinə, gərgin iş rejiminə baxmadan araşdırmaları, dünya ədəbiyyatından etdiyi bir-birindən maraqlı tərcümələri, bədii, publisistik və elmi əsərləri ilə ədəbiyyatımıza mühüm xidmətlərindən qalmır.

Onun son illərdə gördüyü ən vacib işlərdən biri isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin və fədakarlarının həyatı, fəaliyyəti haqqındakı tədqiqatları, çap etdirdiyi kitablarıdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağaoğlu və başqa böyük aydınlarımızın həyatına aid bilinməzləri aşkara çıxarıb həm Azərbaycan, həm də dünya oxucusuna təqdim edən Vilayət Quliyev təkbaşına böyük bir institutun, tarixçi alimlər qrupunun görəcəyi işləri görür.

Bu il aprelin 10-da Prezident İlham Əliyev "Əhməd bəy Ağaoğlunun anadan olmasının 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi" haqqında Sərəncam imzaladı. Sərəncama uyğun olaraq, türk dünyasının böyük mütəfəkkirinin həyatı, yaradıcılığı haqqında daha geniş araşdırmalara, tədqiqat işlərinə başlanıldı, müxtəlif elm və mədəniyyət ocaqları, qurumları konfranslar, tədbirlər keçirməkdədir.

Əlbəttə, Sərəncam verildikdən sonra nəzərlər həm də Cümhuriyyətin ən yaxşı tədqiqatçılarından olan Vilayət Quliyevə dikildi. Hər kəs onun bu ilə öz töhfəsini verəcəyinə heç bir şübhə etmirdi. Onun "Atatürk və Əhməd Ağaoğlu" adlı monoqrafiyası və tərcüməçisi, tərtibatçısı olduğu "Əhməd bəy Ağaoğlu: Xatirələr" kitabı özünü çox gözlətmədən oxuculara çatdı.

Birinci kitab böyük Atatürkün rəhbərliyi ilə türk xalqının milli-azadlıq mübarizəsinə - Qurtuluş savaşına başlanmasının 100 və Əhməd Ağaoğlunun anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunub. Kitabda azərbaycanlı mütəfəkkirlə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Atatürk arasında 1919-cu ildə başlayan və təxminən 20 ilə yaxın davam edən dostluq əlaqələrinin, işgüzar və şəxsi-ailəvi münasibətlərin geniş mənzərəsi öz əksini tapıb.

"Xatirələr"i xatırlarkən...

"Xatirələr" kitabında isə Azərbaycanın və bütünlükdə türk dünyasının böyük fikir adamı Əhməd Ağaoğlunun (1869-1939) mürəkkəb, keşməkeşli ömür yolunun iki fərqli dövrünü əks etdirən xatirələri toplanıb. Sona çatdırılmamış "Altmış yeddi il sonra" əsəri müəllifin Qarabağda, Şuşada keçən uşaqlıq və ilk gənclik illərindən, Tiflis, Peterburq və Parisdəki tələbəlik həyatından bəhs edir. "Sərbəst Firqə xatirələri" adlı siyasi memuarlarında isə Əhməd Ağaoğlu Atatürkün istəyi ilə qurucuları sırasında yer aldığı, 1930-cu illər Türkiyəsinin dövlətçilik həyatına demokratiya, siyasi plüralizm və çoxpartiyalılıq gətirmək məqsədinə xidmət edən Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsinin yaranması tarixinə və fəaliyyətinə işıq salır. Kitabda toplanan əsərlər tariximizin bir çox səhifələrinin öyrənilməsi üçün qiymətli mənbədir.

Kitabın tərtibi və tərcüməsi, müqəddimə, izah və şərhlər V. Quliyevə məxsusdur. Öncə onu qeyd edək ki, tərcüməçinin bədii duyumu, sözü hiss etmək qabiliyyətinin olmağı bəlkə də ən böyük şansıdır. Çünki o, tərcümə etdiyi əsərə tarixi hadisə kimi deyil, bədii mətn kimi yanaşmağı və öz tərcüməsini də bədii mətnə çevirməyi bacarır. Vilayət Quliyev Əhməd bəy Ağaoğlunun xatirələrini məhz bu məziyyətlərlə dilimizə uyğunlaşdırıb. Oxucu əsərin tərcümə olduğunu demək olar ki, hiss etmir. Xüsusən, birinci hissədə müəllifin hiss-həyəcanı, keçirtdiyi sarsıntılar olduğu kimi əks etdirilə bilib. Bu da əsəri daha oxunaqlı etmək baxımından böyük önəm daşıyır.

Hələ kitabın ilk yazısı, tərtibatçının müqəddiməsini oxuyarkən hiss olunur ki, Vilayət müəllim Əhməd bəyə mətn obyekti kimi deyil, ən əziz insanı, sonsuz sayğı və sevgi duyduğu şəxsiyyət kimi yanaşıb. O, Əhməd bəydən danışarkən "Heç kəsdən dəvət və mükafat gözləmədən özünü həmişə hadisələrin ən gur, ən təhlükəli yerinə atıb"- deyərək, oxucunu bir az sonra oxuyacağı iztirablarla, təəssüflərlə dolu həyat hekayəsinə hazırlayır. Onun "Amma necə deyərlər, öz vətənində peyğəmbər olmaq mümkün deyil"- sözləri isə artıq təxminən 200 səhifəlik xatirələrdəki ağrının əsl səbəbini açıb göstərir.

"Altmış yeddi il sonra"

Xatirələrinin birinci hissəsində Ə.Ağaoğlu uzaq keçmişə, uşaqlığına, Şuşada keçirtdiyi o qayğısız illərinə səyahət edir. Onu bütün həyatı boyu izləyəcək peşmanlıqların, təəssüflərin təməli də həmin o illərdə qoyulur. Əhməd bəy o zamanlarda özünə dərd etdiyi, bütün fikrini, düşüncəsini, rahatlığını sərf etdiyi şeylərin mənasızlığına sonrakı həyatında rastlaşdığı böyük iztirablar müqabilində varır: "Vaxtı ilə üstündə yarpaq kimi titrədiyim, həsrətlə can atdığım, özümü oda-közə vurduğum şeylər indi mənə nə qədər gülünc görünür! Yadıma salıb gülürəm!"

O, özü haqqında danışmağa təbii olaraq, ailəsindən, Şuşadakı mühitdən başlayır. Atası və anası haqqında oxuyarkən valideynləri arasındakı təzadın fərqinə varırıq. Xatirələrin davamını oxuduqca isə bu təzadın sonrakı bütün ömründə onu bu və ya digər şəkildə izlədiyinin şahidi oluruq.

Öncə mömin olan atasından danışır: ""Sən kimsən?" deyə soruşan olanda: "Əlhəmdülillah, Məhəmməd hümmətindənəm. Ali-əba aşiqiyəm, mənim atam Mirzə İbrahim, onun atası da Qurdlar elindən Həsən ağadır", - deyərdi.

Türk olduğu ağlına gəlməzdi. Rusların gəlib Qurdlar elinin yerində yellər əsdirdiyini də düşünməzdi.

Nə var? Nə olub ki? Həmd olsun, azan oxunur, məscidlər yerindədir, axundlar vəz edir, evimizdə də din söhbətləri gecə-gündüz kəsilmək bilmir".

Sonra isə əmiləri, onların ətrafından danışaraq Şuşanın və onun timsalında o vaxtkı Azərbaycanın ümumi mənzərəsini yaradır. Onun böyük əmisi Mirzə Məhəmmədlə bağlı danışdığı bir əhvalat Vilayət Quliyevin özünün də nəzərindən qaçmayıb. Hələ kitabı oxumazdan öncə onun sosial şəbəkədə paylaşdığı bu əhvalat və ona verdiyi şərh diqqətimi cəlb etmişdi: "Əhməd bəy mənsub olduğu nəslin ağsaqqalı sayılan əmisi ilə bağlı milli mentalitetimiz üçün çox səciyyəvi bir epizod xatırlayırdı: "1877-ci il rus-türk müharibəsi əsnasında ruslar Qafqaz müsəlmanlarından şübhələndikləri üçün ilk növbədə Şuşadakı müsəlman camaatın sakit oturacağı, bir iğtişaş törətməyəcəkləri ilə bağlı şəhər ağsaqqallarından zəmanət istəmişdilər. Çoxları bu cür zəmanət verməkdən boyun qaçırdıqları halda əmim zamin durmağa razı olmuşdu. Yaxınları ondan "Niyə belə ağır yükün altına girdin?"-deyə soruşanda gülümsəyib cavab vermişdi: "Qoy bizimkilərin üsyan eləyəcək qədər hünəri olsun, mənim qurban getməyimin elə bir qorxusu yoxdur".

P.S. Ağsaqqal mahir psixoloq imiş! Yaxud Sabir demiş, "Əvvəl nə idiksə, yenə biz şimdi həmanız!"

Hiss olunur ki, Əhməd bəy uşaq ağlı ilə yaşadığı mühiti çox sevir, mollaların, axundların söhbətləri onun marağını cəlb edir. Hətta o, böyüyəndə onlar kimi danışmağı, onlar kimi söz yiyəsi olmağı da arzulayır: "Xüsusən də onların danışdıqları dil məni heyran edirdi. Türkcə danışırdılar, lakin bu elə türkcə idi ki, dediklərindən bir kəlmə də anlamırdım. Neçə dəfə içimdən dərindən ah çəkib: "Mən də bu cür danışa bilsəydim, mən də onlar kimi olsa bilsəydim"- deyə ürəyimdən keçirmişdim.

İndi əlli beş illik bir zaman arxasından bütün olub-keçənləri xatırlayaraq o sadə, səmimi insanların belə mənasız və uydurma məsələlərə bu qədər əhəmiyyət vermələrinə, bu qədər hiss və həyəcan duymalarına ürəyimin dərinliklərində hətta qibtə edirəm. Nə xoşbəxt insanlar imişlər. Aşağı-yuxarı üç-beş mövhum fikirlə beyinlərini doldurub həm sevnc qarışıq bir həyəcan yaşayır, həm də xoşbəxt ömür sürürdülər. Ah, nə olardı, mən də onlar kimi ola biləydim!"

Ancaq onun bu istəkləri, arzuları "ürəyində qalır". Onun hələ haqqında söz açmadığımız əzizi- anası indi ehtiramla yad etdiyimiz Əhməd bəy Ağaoğlu şəxsiyyətinin yetişib formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır.

Bir qadının qüdrəti, yaxud "ana qüvvəti"

Onun anası ilə bağlı xatirələr bəlkə də kitabın ən sarsıdıcıdı, eyni zamanda, ən işıqlı hissələridir. O qaragüruhun, cahilliyin, avamlığın ortasında Əhməd bəyin Sarıcalı obasından olan balaca boylu, incə, zərif, həssas anası bir günəş kimi doğur. Bu günəş yetişdirdiyi övladla Azərbaycan və türk dünyasına öz bətnindən yeni bir günəş bəxş edir: Əhməd bəy Ağaoğlu adlı günəş...

Yuxarıdakı abzasların birində Vilayət Quliyevin sosial şəbəkədəki paylaşımından misal gətirmişdiksə, bu yerdə başqa bir paylaşım yada düşür.

Öncə onu deyək ki, kitab yenicə çapdan çıxmasına baxmayaraq, artıq bir çox ziyalılar tərəfindən oxunaraq müsbət reaksiyalar toplayıb. Onlardan biri də Rəşad Məciddir. Rəşad Məcid bir neçə gün öncəki paylaşımında Əhməd bəyin anasına olan sonsuz ehtiramını, sayğı və sevgisini bu sözlərlə ifadə etmişdi: "Son günlər gözümün önündən bir möhtəşəm Qadın obrazı çəkilmir. Onu düşünür, xəyal edir, söhbətləşirəm.

Professor Vilayət Quliyev Əhməd Ağaoğlunun 150 illik yubileyi münasibətilə onun "67 il sonra" adlı xatirələrini çap etdirib. Orada Əhməd bəy doğulduğu Şuşa və uşaqlığı haqqında da söz açır. Adamı hüznləndirən, duyğularını param-parça edən bu xatirələrdə bir işıqlı obraz -Əhməd bəy Ağaoğlunun anası Tazə xanım heyrətimə səbəb oldu!"

Rəşad Məcidin sonradan bizə də sirayət edən bu sonsuz heyrətinə səbəb olan Tazə xanım haqqındakı sətirləri heç bir şərhsiz təqdim edirik:

"Amma eyvah! Bu səadətə qovuşmağıma o zərif, incə anam mane oldu.

Axundların, mollaların əcaib geyimləri, cübbə və nəleyinləri qətiyyən xoşuna gəlməzdi. "Bunlar hamısı hiylədir, aldadıcı şeylərdir, mən oğlumu elə görmək istəmirəm!" - deyərdi.

Ürəyindən keçirdi ki, rusca oxuyum, çiyinlərimdə parlaq epoletlər daşıyım, yerli camaatdan dərdi-səri olanlar anamın yanına gəlsinlər, anam da mənim vasitəmlə bu adamlara kömək edə bilsin.

Anam sonda öz istəyini həyata keçirəcək, yolumu Kərbəlayi-Müsəlladan, Nəcəfül-Əşrəfdən Peterburqa, Parisə çevirəcəkdi...

Ah, məni göz bəbəyi kimi sevən, yumşaq qəlbli, incə ürəkli anam, sən nə etdin? Nədən bu fəlakətlə dolu yolu oğluna rəva gördün?

Anam bu işi necə gördü? İndinin özündə də təsəvvürüm yoxdur. Qonşuluqda yaşayan ixtiyar dayəsi Kərbəlayı Bahar nənə vasitəsi ilə bir erməni müəllim tapdı. O erməni mənə rus dilində dərs verəcəkdi.

Üç il bu qayda ilə davam etdi. Müəllim mənə hesab, tarix və coğrafiya dəsrləri də verdi və hər ayın sonunda anam nimtənəsinin ətəyinə tikilmiş rus imperiallarından birini qoparıb zəhmət haqqı kimi Kərbəlayı Bahar vasitəsi ilə ona göndərirdi. Nə atamın, nə də başqa heç kəsin bu məsələlərdən xəbəri vardı. Anamın fədakarlığı nə zaman yadıma düşsə, ürəyim yerindən oynayır..."

Heyrət!

Oxuduqca düşünürsən, görəsən, bu, bir qadının qüdrətidir, yoxsa balasını canından çox sevən ananın qüvvəti? Elə bir həyat yoldaşının, o cür qayınların düşüncəsinə zidd gedərək, illərlə böyük bir riski və məsuliyyəti çiyinlərində daşımağa hansı hiss, hansı sevgi səbəb ola bilər ki?

Təhsil illəri...

Fərqli dünyaların ortasında...

Məhz bir qadının qüvvəti nəticəsində Əhməd bəy Ağaoğlu oxuduğu üçüncü sinifdə qırx beş nəfər arasında yeganə türk olur. "Qalanların hamısı xaçpərəstlər idi". O yaşa qədər ancaq din, Quran, hədislər, imamların həyatı haqqındakı söhbətləri dinləyən, mədrəsədə Quran oxumaqdan başqa heç nə öyrədilməyən uşaq birdən-birə başqa bir dünyanın ortasına atılmış kimi olur. Bu dünya onun gördüyü əvvəlki dünyadan tamamilə fərqlənirdi. Və onun sonra bütün ömrü boyu zehnini, düşüncəsini, ruhunu məşğul edən bu ziddiyyətin səbəbiylə bağlı sualların təməli də o dövrdən qoyulur: "İki məktəb arasında gördüyüm fərqlər ilk gündən məndə bir xəyal qırıqlığı oyatdı və şüurumda, əlli dörd il sonra da cavabını tapa bilmədiyim bu sualı doğurdu: "Niyə? Bu fərqliliyin səbəbi nədir?

Yaşım artdıqca bu sual da böyüyəcək, məna və əhəmiyyətini artıracaq, bütün həyatımı qapsayacaq və ömürlük bir dərd olub yaşayışımı zəhərləyəcəkdi..."

"Qürbətin nə həzin məqamları varmış!"

Və budur, bir zamanlar cahil insanların arasında elə onlar kimi gələcək arzulayan uşaq artıq elm yoluna çıraq tutub şəhər-şəhər, ölkə-ölkə gəzməyə başlayır. Taleyin ona hazırladığı oyunlardan xəbərsiz getdiyi hər şəhəri sonsuz heyrət və böyük maraqla seyr edən gələcəyin mütəfəkkiri bir zamanlar kitablardan oxuduğu və yalnızca xəyalında canlandırdığı dünyanın düz ortasındadır. Tiflislə bağlı ilk təəssüratları da fikrimizdə yanılmadığımızı göstərir: "İki dünya arasındakı fərq bütün varlığımı sarmışdı. Mənəvi cəhətdən eşitdiklərim mənə birinci dünyadan ayrılmaq üçün çox güclü təkan oldu".

Ancaq elmin arxasıyca gedən gənc üçün Tiflis mühiti hələ başlanğıc idi. Onun arzuları daha böyük, elmin yolu isə çox uzun idi. Ona görə də Tiflis təhsilini tamamlayıb Dostoyevskinin, Tolstoyun əsərlərində oxuduğu və sevdiyi Peterburqa getməyə hazırlaşır: "Ah, nə xoş tale! Nə böyük səadət! Şuşa və bəlkə də bütün Qafqaz gəncləri arasında neçə gəncə belə səadət nəsib olub?"

Həqiqətən də maraqlıdır, görəsən, neçə gəncə belə bir səadət nəsib olub? Neçə gənc pərçimlənib qaldığı xurafat buxovlarını ayaqlarından rədd edib işıqlı gələcəyə doğru yürüyüb? Dövrün mənzərəsinə nəzər salanda bu sayın "bir əlin barmaqlarını keçmədiyini" görərik, təəssüf ki...

Bəs bu elm, Şərqə mənsub olub Qərbdə həyat qurmaq ona nə verdi? Niyə xatirələrinin əvvəlində müəllif çıxdığı bu yoldan təəssüflə, sarsıntı ilə bəhs edir? "Ah, bu yarımçıqlıq nə tükənməz bir dramdır! Nə qəribə bir ruh faciəsidir! Mən indi heç zaman tamlıq və bütünlük hissini duya bilmirəm. Və hər şeyə ala-yarımçıq vaqif olmaq nə böyük bir cəhənnəm əzabıdır! Avropa musiqisindən də, Şərq musiqisindən də xoşum gəlir. Eyni zamanda birincisini avropalı, ikincisini də bir şərqli kimi tam və bütün şəkildə qavraya bilmədiyimi hiss edirəm".

Bir türkün elm dalıyca uzaq şəhərlərə səyahəti həmin şəhər sakinlərinin özləri üçün də gözlənilməz hadisə idi. Məsələn, Əhməd bəy Peterburq həyatından danışarkən, bir rus qadınının evində kirayə qalmaq üçün müraciət edəndə onun türk olduğunu öyrənib təəccübləndiyini deyir. Qadın təəccübünü bu cür izah edir: "-Mən çox türk görmüşəm. Onları çox sevirəm. Çox dürüst, doğru insanlardır. Amma indiyə qədər türklər arasından bir tələbə çıxmadığı üçün...

-Bəli, haqlısınız. Biz bu yola ancaq indi qədəm qoyuruq. Ermənilər və başqa xristanlar təhsil məsələsində bizdən çox qabaqdadırlar. Ona görə də şəhərinizdəki insanlarda onlara alışqanlıq var".

Eyni reaksiyanı o, Parisdə, özünə doğma hesab etdiyi gürcü tələbələrində də görür. Həmin reaksiyanı yada salarkən yazır: "Qarabağlı bir türkün durub təhsil dalınca Parisə qədər gəlməsi onlara həm çox qəribə görünmüş, həm də xoşlarına gəlmişdi".

Təhsil yolunun ən uzun və ən məşəqqətli "dayanacağı" Paris olur. Hələ bir ölkənin daxilində bu qədər məhrumiyyətlər və çətinliklər yaşayan gəncin yol-iz, dil bilmədiyi, kitablardan başqa heç bir məlumat qaynağı olmadığı Fransaya-Parisə səfəri əsl risk idi. O, heç nəyi düşünmədən bu riskə gedir və Paris həyatı özünün də dediyi kimi, gələcək iztirablara hazırlıq olur: "İndi anlayıram ki, insanın yetişməsi, möhkəmlənməsi üçün qara günlər ağ günlərdən daha mühüm imiş. Amma bir şərtlə: boş dayanmamalısan, başını aşağı salıb zülm və zillətə qatlaşmamalısan!

... ömrüm boyu davam edən bütün imtahanlara gəncliyimdə keçirdiyim bu işgəncələrə dözüb tab gətirdiyimə görə təhəmmül edə bildim".

Əhməd bəy Ağaoğlu Parisdə təhsil alan bir neçə türk gənci də tapır ki, onlar da sonralar Azərbaycanın dövlətçilik tarixində ən az onun özü qədər mühüm rol oynayacaqdılar: "Gördüyüm üç nəfər türkdən biri sonralar Azərbaycanın Paris təmsilçisi olacaq Əli Mərdan Topçu Başıyevdi. O, həmin il hüquq fakültəsini bitirirdi, odur ki, dövlət imtahanlarına hazırlaşırdı. İki nəfər də yol mühəndisliyi diplomu almaq üzrə idi. Onlardan Peterburqda dördüncü bir tələbənin də olduğunu öyrəndim. Həmin şəxs sabiq Qafqaz şeyxülislamının oğlu Hüseynzadə Əli bəy imiş. O da həmin il universitetin təbiət bölümünü bitirib İstanbula gedibmiş".

"Sərbəst Firqə xatirələri"

Xatirələrin ikinci hissəsi Türkiyə Cümhuriyyətində yeni firqənin - partiyanın yaradılması və fəaliyyətilə bağlıdır. Burada biz Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün obrazıyla qarşılaşır və onunla Əhməd bəy arasındakı münasibət haqqında təsəvvür qazanırıq. Əhməd bəy xatirələrində ondan "Qazi" deyə bəhs edir. Ömrünün son zamanlarında Qazi və ətrafı ilə dövlət idarəçiliyi məsələsində yaşadığı toqquşmalar Əhməd bəyi sarsıdan ən mühüm hadisələr olur. Bu toqquşmaların başında isə hürriyyət, demokratiya adı altında yaradılan yeni firqə və sonradan tutulmayan sözlər, edilən xəyanətlər durur.

O, Qazi Mustafa Kamal Atatürkün şəxsiyyətini və bir rəhbər kimi obrazını belə yaradır: "Onun öz içinə sığmayan tükənməz enerjisi və coşqun ruhu durmadan hərəkət istəyirdi...Yalnız uyuyarkən, yəni bitab düşmüş vücuduna istər-istəməz istirahət verərkən sükunətdə olurdu. Çox qısa çəkən bu istirahət başa çatar-çatmaz elə yataqda ikən təbiətindəki çoşub-daşma hərəkətləri başlardı. Qadınlara seçmək və seçilmək hüququnun verilməsi də belə ani coşqunluq nəticəsində meydana çıxdı".

Özünün Atatürklə münasibəti haqqında isə bunları yazır: "Qazi mənimlə söhbət etməyi sevirdi. Mən də ona qarşı hörmətkar, amma eyni zamanda həm də açıq olmağı özümə borc sayırdım. Bu mənəvi borcun ödənməsi şəxsimə dəfələrlə bir çox itkilər və sonsuz əzab-əziyyətlər bahasına başa gəlirdisə də, yenə öz yolumda davam edirdim. Sərbəst Firqə zamanında mətbuat sahəsində həmkarlarım arasında özünü ən çox göstərən mən idim. Yazılarımın xalq üzərində təsiri olurdu".

Əhməd bəy bütün həyatı boyunca çəkdiyi türlü-türlü əzablara, bir-birindən müdhiş iztirablara, sürgünlərə, məhrumiyyətlərə baxmayaraq, sözünü çəkinmədən deyib, hər zaman xalqının və böyük Türk dünyasının mənafeyi uğrunda mübarizə aparıb. Onun kimi fikir adamının layiqli qiyməti hələ də öz vətənində tam mənasıyla verilməyib. Ancaq Azərbaycan Prezidentinin müvafiq Sərəncamının və bu Sərəncamdan çıxış edən Vilayət Quliyevin tədqiqatlarının, kitablarının bu dəyərin başlanğıcı olacağına, xalqımızın da öz mütəfəkkir oğlunu layiqincə tanıyıb qiymətləndirəcəyinə ümid edirik!

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 28 may.- S.14-15.