"Dünyanın axırı"na bir nəzər

Esse

Bu yazıda haqqında söz açacağım romanla yaşıdam. Müəllif onu mən doğulan il qələmə alıb. Kitabdakı hadisələr isə məndən vur-tut iki yaş böyükdür. Bir romanın yazılma vaxtını nəzərə alsaq, deməli, mən az öncə bir yazıçının içərisində yaşadığı hadisələrə, olaylara adekvat yanaşmasını oxudum. Necə deyərlər, isti-isti...

Özümə müharibə dövrünün uşağı deyə bilmərəm. Çünki Qarabağ hadisələri, Azərbaycanın qanlı-qadalı günləri təxminən mən doğulan illərdə başlasa da, özümü biləndə artıq ara sakitləmiş, vəziyyət az da olsa düzəlmiş, fırtınalı dövr özüylə apardığını aparıb, səngimişdi. Bəli, mən və nəsildaşlarım nə tank gördük, nə top-tüfəng, nə də hər gün üstümüzə axışıb gələn şəhid tabutları. Anamız, atamız, baba-nənələrimiz, böyüklərimiz o müsibətləri yaşayanda biz hərəmiz bir qundaqda bu yeməkdən o yeməyə keçən zamanı yatmaqla dəyərləndirirdik. Qarnımızın aclığına gözümüzü açıb ağlayanda isə xəbərimiz yox idi ki, böyüklərimiz - fərdi olduğumuz bu millət nələrə ağlayır. Bəli, biz bunları bilmirdik. Hələ onu da bilmirdik ki, aylar keçəcək, illər ötəcək, biz böyüyəcəyik və böyüdükcə millətimizin o vaxtkı acısını, ağrısını ya böyüklərdən, ya kitablardan, ya da arxiv görüntülərindən, videolentlərdən öyrənib iliklərimizə qədər yanacağıq.

Elə indi də yanır iliklərim, cızdağı çıxır. Bəlkə də onun tüstüsüdür gözlərimi dumanlandıran, nəmləndirən. Öz-özümə "mən günlərdir nə oxuyuram, İlahi?" deyirəm. Yəni bunlar həqiqətən yaşanıb, yoxsa müəllif təxəyyülünün uydurmasıdır? Suallarım özümə də o qədər mənasız görünür ki... Bilirəm, çox yaxşı bilirəm ki, 360 səhifədə oxuduqlarımın hamısı, hələ bundan dəfələrlə betərləri yaşanıb. Özü də uzaq keçmişdə deyil, "burnumuzun dibində".

Bu dəfə "sənin başın nələr çəkməyib, ay mənim gözəl Azərbaycanım?!" deyib inləyirəm. Səsimdəki taqətsizliyə özümün də yazığım gəlir. Bir tərəfdən də düşünürəm: mən bunları kitab səhifəsindən oxumağa tab gətirməzkən, bu hadisələri canlı-canlı yaşayanlar, lap elə həmin hadisələrin iştirakçısı, şahidi, sonradan isə qələmə alanı olan müəllif nələr hiss edib, hansı əzablarla üzləşib?

***

Yazıçı Aqşin Babayevin surəti dayanıb gözümün önündə. Sevimli müəllifimlə xəyalımda söhbətləşirəm. Həmişəki kimi gülümsəyir mənə. Mənsə, cavab gözləmədən, ara vermədən suallarımı dolu kimi yağdırıram üstünə. Və Aqşin müəllim bu dəfə düşüncəli təbəssümlə "nə bilim, Şahanə qızım, həyatdır da. Biz onda elə bilirdik ki, dünyanın axırıdır. Amma axırı olmadı dünyanın..." - deyir.

Qəfil gözüm Aqşin müəllimin kitabın üz qabığındakı şəklinə sataşır. İllərdir tanıdığım o gülərüz Aqşin Babayevdən əsər-əlamət yoxdur. Sanki dünyanın dərdi çiyinlərinə qalaqlanmış, gözlərinə min ilin əzabını sığdırmış, sükutuna əsrlərlə iztirabın, qan-qadanın içərisində qovrulan katinatın hayqırtısını cəm etmiş bir insan boylanır ordan dalğın-dalğın... Bu fikirli adam təkcə Aqşin Babayev deyil, həm də Sərxandır, Zeynaldır...o dövrdə acılar, ağrılar çəkən, gözlərinin gördüklərinə vicdanıyla üsyan edən yüzlərlə, minlərlə Azərbaycan kişisidir.

***

Aqşin Babayevın "Dünyanın axırı" romanı ilk dəfə 1992-ci ildə "Gənclik" nəşriyyatında işıq üzü görüb. Müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızın ilk irihəcmli əsərlərindən biri olan romanda 1990-cı illər hadisələri, çürümüş, öz bataqlığında boğulmamaq üçün insanları, xalqları ayaqlarının altına alan Sovet rejiminin ən iyrənc üzüylə qarşı-qarşıya qoyur bizi.

Bu günlərdə isə roman təzədən çap edildi. Onun yeni nəşri hamımızı sevindirdi. Çünki həqiqətlərimizi elə isti-isti, ən birinci dildən yazıb dünyaya bəyan etməyin yoludur bədii ədəbiyyat. Aqşin Babayev isə bunu zamanında, hadisələrin ən qaynar vaxtında etməyi bacarmışdı. Amma bu, elə orada qalmamalı idi. Çünki elə mövzular var ki, onlar təkrar-təkrar yazılmalı, öz canlılığını qorumağı, unudulmamağı üçün xatırlanmalıdır. Zaman-zaman bu kitablar təkrar nəşr edilməli, çoxaldılmalı, oxucu miqyası genişləndirilməli, hətta başqa dillərə tərcümə olunmalıdır. "Dünyanın axırı" romanı da ikinci dəfə 27 ildən sonra yenidən çap olunarkən düşüncələrimizdə məhz bu fikirlər yenidən canlandı. Əsərin redaktoru Musa Ələkbərli, "Ön söz"ün müəllifi yazıçı Kənan Hacıdır. Kənan Hacı "Ön söz"də roman haqqında yazır: "Yazıçı romanı məhz hadisələrin baş verdiyi çağda, isti-isti qələmə alıb. Yəqin hamı mənimlə razılaşar ki, 90-cı illərin əvvəlləri ədəbiyyatın durğunluq dövrü idi, yeni əsərlər yaranmırdı, ədəbi dərgilər nəşr olunmurdu. Söz adamlarının əli qələmdən soyumuşdu. Belə bir zamanda Aqşin müəllim çevik yazıçı mövqeyi sərgilədi. "Dünyanın axırı" həm də gələcəklə bağlı düşüncə modellərinin konturlarını cızan bir romandır".

***

"Dünyanın axırı" romanı ötən əsrin sonlarında baş qaldıran erməni-müsəlman davası, Qarabağ münaqişəsi, milli mübarizənin qızışdığı zamanları və bütün bunların ağrılı nəticəsi olan 20 Yanvar hadisələrini anladır. Bəli, 20 Yanvar xalqımızın qan yaddaşıdır. Biz 30 ildir bu faciəyə ağlasaq da, digər tərəfdən fəxr edirik, xalqımızın əzmini, azadlıq arzusunu, özgürlük mübarizəsini alqışlayırıq. Amma bu qan yaddaşının görünməyən üzünü, xalqı qırğına verənlərin mənfurluqlarını, milli münaqişənin səbəb və nəticələrini və bu kimi pərdəarxası məqamları məhz sözügedən romandan oxuyuruq.

Onu da oxuyuruq ki, bıçaq sümüyə dirənən məqamlarda insanlar necə başqalaşa, əsl simalarını göstərə, öz cibləri xatirinə qonşusunu, qardaşını, hər gün üz-üzə gəldiyi, yaxşılığını gördüyü, nələrisə borclu olduğu insanları belə ayaq altına verərmiş.

Həm də oxuyuruq ki, insanı qapısının çölündəki düşmənlər deyil, evinin içindəki düşmənlər daha tez yıxırmış. Çünki evin içindəki düşmən sənin ən zəif yerlərini bəlkə səndən də yaxşı bilir. Sən ona arxalanıb kürəyini çevirdiyin vaxtda o, əlindəki bıçağını itiləyər. Axı bəzən kürəyimizdə gəzən əl sığallamaq üçün deyil, sancılacaq bıçağa ən münasib yer axtarmaq üçündür. Xalqımızın da bıçaq yeri Qarabağ imiş. Onun "kürəyini sığallayan" Sovet rejimi, erməni dığaları da məhz ordan yaraladılar.

Bəs onların dəyirmanlarına su tökən öz qoçaqlarımız, milli düşmənlərimiz? "Dünyanın axırı" romanı məhz onların ifşasıdır. Vətəninin çətin anlarından, xalqının ağır günlərindən, gərilən sinirlərdən öz xeyrinə istifadə edən nə qədər riyakar varmış, İlahi. Yalançı vətənpərvərlik maskası altında mənfəətini güdən, yaranmış xaosdan illərdir arzusunda olduğu kresloya, vəzifəyə çatmaq üçün istifadə edən, araqarışdıran, atılan qığılcımı fitnəsiylə, fəsadıyla alovlandıran, cibini düşünən nankor Rizvan kimilərdir onlar. Və nə yazıq ki, insanı məhz bu düşmənlər yandırır. Çünki bir toplumun sonunu belələri hazırlayır. Ağacı qurd içindən yeyən kimi...

***

Bu hadisələrin alovuna yanıb-kül olan bir ailəni xatırlayıram: Sərxanın ailəsini... On illik məhbəs həyatından sonra həyat yoldaşı Zibeydəyə, oğlu Akifə qovuşan Sərxan artıq pis günlərin arxada qaldığını, hər şeyin xeyirliyə doğru dəyişəcəyini, illərdir bir qarnı ac, bir qarnı tox yaşayan ailəsini başına yığıb, onlara heç olmasa bundan sonra dinc, firavan həyat bəxş edəcəyini düşünür. İnsafən, bunlara cəhd də edir. Keçmiş müdiri Zeynalın rektor keçməsi ona ümid işığı olur. Zeynal da onu pis qarşılamır, yenidən sahib çıxır, bütün maneələrə baxmadan onu özünə işçi götürür. Başlayır azadlıq həyatı... Amma sən demə, ən pis günlər elə həbsxana divarlarından çöldə imiş. Az keçmədən ölkədə qızışan vəziyyət, hərc-mərclik, anarxiya, ermənilərin azərbaycanlıları Qarabağdan qovduğu xəbərləri çox ailə kimi onlara da təsirsiz ötüşmür. Meydan hərəkatının ən aktiv üzvləri məhz gənclər, tələbələr idi. Sərxanın oğlu Akif, Ələkbərin oğlu Azər kimi gənclər. Analar nə qədər narahat olsalar da, atalar bu vəziyyətdən razı idilər. "Oğlum kişi kimi böyüyüb, ölkəsini, torpağını, vətənini müdafiə edir" - deyirdilər. Getdikcə vəziyyət pisləşsə də, hələ ki, xalqın ürəyinə pis heç nə gəlmirdi. Axı, "xalqlar dostluğu" vardı. Sovet rejimi öz xalqına sahib çıxacaqdı. O qoymazdı vəziyyət belə davam eləsin. Qoymadı da...

"Sovet əsgəri öz xalqına güllə atmaz" rahatlığını içərisində daşıyan, böyüdən xalq bir gecə özünü güllənin, tankın altında tapdı. Akif kimi, Azər kimi yüzlərlə oğul və qızlar məhz o gecə bu qırğının qurbanına çevrildi. Bir anda qəlblər od tutub yandı. Onlar bir gecə şəhid oldularsa, onlardan arxaya qalanlar hər gecə, hətta hər dəqiqə şəhid oldular. Oğlunun qatillərindən intiqam almaq üçün rus əsgərlərinin üstünə şığıyan Sərxan da, oğlunun, ərinin ölümlərinə dözə bilməyib yaşadığı evin içərisində özünü oda verən Zibeydə də şəhid idilər. Gəlmişdi, dünyanın axırı gəlmişdi.

O biri yanda Zeynal vardı. İnstitut rektoru Zeynal. Oturduğu kreslo ucbatından, yaxşılıq elədiyi, əl tutduğu insanların qəzəbinə, nifrətinə tuş gələn, ətrafındakı haqsızlıqlara dözə bilməyən, vicdanıyla cəmiyyət arasında qalan, namuslu professor. Cavabsız sualların məngənəsində sıxılan, məhv olan zəmanəsinə yad insan: "Bu adamlara nə olub, görəsən? Niyə belə eybəcərləşdi adamlar? Niyə hər şeyi ayaq altına atıb adamlar? Bəs insanlıq, insaf, mürvət, kişilik harda qaldı? Vaxtilə mənə yaltaqlıq edənlər canavara dönmüşdülər".

Baş verən hadisələr Zeynalın ağlına təkcə bir fikir gətirir: dünyanın axırıdır. Yoxsa, niyə hər şey bu qədər dəyişsin, niyə cəmiyyət bu günə düşsün ki? Ona görə də, o, tez-tez bu fikrin üstünə gəlir: dünyanın axırıdır.

Roman həm də Zeynalla ətrafının toqquşması fonunda xeyirlə şərin mübarizəsini əks etdirir. Hadisələrə seyirçi qala bilməyən professor son nəfəsinə qədər bu eybəcərliklərlə mübarizə aparır. O, bu mübarizədən qalib çıxmasa da, insanlara nümunə olmağı bacarır. İnsan onun əzabları qarşısında baş əyə-əyə bu cür vicdan sahibləri varkən dünyanın axırı hələ gəlməz deyib ümidlənir. Yox, dünyanın axırı deyildi bu, əksinə, başlanğıcı idi. Azad günlərin, firavan zamanın, daha sakit dünyanın başlanğıcı. Müəllif də romanını məhz bu nikbinliklə sonlandırır. O, oxucusuna aşılayır ki, əslində, hər son bir başlanğıcdır. Yetər ki, ümidini və mübarizə əzmini itirməyəsən. Böyüklərimizin zamanında "dünyanın axırıdır" deyib fəryad etdiyi 20 Yanvar faciəsinin Azərbaycanın azadlığının, müstəqilliyinin başlanğıcı olduğu kimi:

"- Bircə təsəlli var bu dünyada: bir tərəfdən bağlayan Allah o biri tərəfdən açır. Hər axırın əvvəli var. Hər axır nəyinsə əvvəlidir.

Vüqar kövrəldi:

- Atam həmişə deyirmiş ki, dünyanın axırıdır.

- Yox, ay oğul. Dünyanın əvvəlidir bu. Dünyanın əvvəli! Dünyanın əvvəlini də şəhidlər yaratdılar! Qanlı, Şanlı tariximizin Şəhidləri!"

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 2 noyabr.- S.16.