Mirzə Fətəli Axundovun yüzillik yubileyinə

XX əsrin sonlarında ikinci dəfə müstəqillik qazandıqdan sonra sovetlər dövründə təsadüfi hallarda, həm də burjua ideologiyasına xidmət etdiyi iddia olunan bir sıra mətbuat orqanlarının fəaliyyətinə yeni baxış yarandı.

"Kaspi", "Füyuzat", "Kəşkül", "Ziya", "Şərqi-rus" və s. qəzet və jurnallarımız arxivlərdən çıxarılaraq, latın qrafikası ilə yenidən kitab halında nəşr edildi. Milli-mənəvi sərvətimiz olan bu mətbu nəşrlərdə zəmanəsinin problemlərini çox maraqlı, obyektiv işıqlandıran yüzlərlə yazılar bizə keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycan həyatının məqamlarını təsvir edir.

"Kaspi" qəzetinin 1903-cü il 26 oktyabr, 230-cu sayında Əlimərdan bəy Topçubaşovun M.F.Axundova həsr olunmuş çox maraqlı məqaləsi çap olunmuşdu. Həmin ildə dövrün ziyalıları Axundovun məşhur komediyalarının yazılıb çap olunmasının 50 illiyini qeyd edirdilər. Müsəlman aləmində belə bir ədəbi yubileyin keçirilməsi çox nadir hadisə idi.

Qəzet 1911-ci ildə isə dahi dramaturqumuzun yubiley hazırlıqları və şənliklərini çox ətraflı işıqlandırmışdı. "Kaspi"də çap olunmuş bəzi məqalələri tərcümə edərək XXI əsr oxucularının diqqətinə çatdırırıq.

Ülkər HÜSEYNOVA

MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDOVUN YÜZİLLİK YUBİLEYİNƏ

Bir müddət əvvəl, Tiflisdə çıxan "Zakavkazye" qəzetində Həmzət bəy Şirvanskinin məqaləsi dərc olunmuşdu. Müəllif bu yazısında Qafqaz müsəlman ictimaiyyətinin diqqətinə aşağıdakıları çatdırırdı.

"Bu il bizim dahi dramaturqumuz, daha doğrusu, dramaturgiyamızın atası Mirzə Fətəli Axundovun anadan olmasının yüz ili, həm də dünyasının dəyişməsinin düz 25 ili tamam olur.

Böyük və əlamətdar ikiqat yubiley!

Yüz il bundan əvvəl öz parlaq istedadının gürzü ilə müsəlman fanatizminin zindanına, cəhalətə, utanılası geriliyə və görünməmiş ətalətə ilk və həm də güclü zərbələr endirən birisi dünyaya gəldi.

İyirmi beş il bundan əvvəl isə o, dram sənətinin, ümumilikdə mədəniyyətin ilk pioneri qartal kimi iti baxışlarını əbədi qapadı.

Zaqafqaziya müsəlmanları arasında ümummilli, təntənəli ikiqat yubileyin keçirilməsinin lüzumsuz və arzuolunmayan olduğunu düşünən bir nəfərin belə tapılacağını düşünmək ağlasığan deyil. Deməli, Mirzə Fətəli Axundovun yubileyinin keçirilməsi lazımdırmı məsələsini soruşmaq tamamilə yersizdir.

Məsələ ümumilikdə bu möhtəşəm və böyük ildönümünü hansı formada, hansı müstəvidə (geniş miqyasda), həyata keçirmək arzumuzdan gedir.

Bax, mən indi oxucularla bu haqda danışacağam.

Ən əvvəl - yubileyi harada bayram edək?

Əlbəttə, ziyalılarımız arasında bu suala yekdil cavab tapmaq çətindir. Təsadüfi, kənar mülahizələri nəzərə almasaq, əlbəttə, aydındır ki, seçim - yubileyin Tiflis, yaxud da Bakıda keçirilməsidir.

Ən çətini isə yubileyin nə vaxt keçirilməsi məsələsidir. Yubiley təntənəsini onun anadan olduğu, yaxud dünyadan getdiyi gündə keçirmək (deyəsən, hər iki tarix aydınlaşdırılmayıb), yaxud dramaturqun həyatında, yaxud yaradıcılığında yaddaqalan ən mühüm günlərindən birində keçirmək? Məhz hansı gündə?

Nəhayət, üçüncü məsələ - yubileyi necə keçirmək - hələlik bu məsələni qoymaq belə mümkün deyil, - çünki onun həlli bütünlüklə təşkil olunacaq yubiley bürosunun üzərinə düşməlidir.

Əsas məsələ budur. Bu məsələnin həllində bütün müsəlman mətbuatının, bütün müsəlman ziyalılarının, Zaqafqaziya, hətta Rusiya müsəlman icmasının iştirakı həm arzu olunur, həm də vacibdir.

Tiflis müsəlman icması artıq öz münasibətini bildirib. Buradakı ziyalıların ümumi yığıncağında başda sədr Əmir Kazım Mirzə Qacar, katib Şirvanski və 12 nəfər üzv: Abbasov M.A., Əliyev M.B., Qayıbov N.B., Qasaratze M.Q., Yadigarov N.B., Mövladze A.Q., Nərimanov A.M., Poladzadə Ə.Ə., Rəhimov H.B., Sultanov E.B., Zahirov Y.B. və Əfəndiyev M.R.-dən ibarət olmaqla yubiley komissiyası yaradılıb.

Komissiya yubileylə əlaqədar təşkilat məsələləri ilə əlaqədar bütün işləri müəyyənləşdirməli, M.Fətəli Axundovun həyat və yaradıcılığı ilə bağlı ədəbi materialları toplamalı, digər yerlərdəki analoji komissiyalarla əlaqəyə girməli (əsasən Bakıda), yubiley təntənələrinin proqramını, ümumi hazırlıq işlərinin dəqiq planını hazırlamalı, gözlənilən xərclərin haradan tapılması mənbəyini əvvəldən müzakirə edilməsini, tələb olunan rəsmi işlərin yerinə yetirilməsi yollarını aydınlaşdırmalıdır.

Məlumdur ki, komissiya cəmiyyətin çox geniş iştirakı olmadan onun üzərinə düşən bu yüksək vəzifənin öhdəsindən gəlmək iqtidarında deyil. Hamı (həm müsəlmanlar, həm də qeyri-müsəlmanlar) M.Fətəli Axundovun həyat və yaradıcılığından bildiklərini, öz layihələri və düşüncələrini lütfkarlıqla komissiyaya çatdırmaqla ona yardım etməlidir.

Komissiyanın fəaliyyətindən başqa, xeyriyyə və mədəni-maarif cəmiyyətləri də öz iclaslarında yubiley haqqında fikirlərini müzakirə edib, rəylərini bildirməlidir.

Təbii ki, bu böyük milli tədbirdə müsəlman teatr səhnəsinin xadimləri daha yaxından və canı-dildən iştirak etməlidirlər, çünki Mirzə Fətəli Axundov təntənələri bilavasitə onların bayramıdır.

Dram dərnəkləri, teatr seksiyaları yubiley təntənələrində ən irəlidə getməlidir.

Axundovun tərcümeyi-halı haqqında qısa məlumat verməklə, ümidvarıq ki, yazıçının təntənəli yubileyinin bayram edilməsinin təşkili məsələsi gündəmdən düşməyəcək.

Kabulov-Şirvanski Həmzət bəy (1884-1912) Qaxda anadan olmuşdur, dövrünün mütərəqqi publisistlərindəndir. O, Stavropol gimnaziyasını və Kiyev hərbi məktəbini bitirdikdən sonra "Zakavkazye" qəzetində işləmişdir. Axundovun 100 illik yubileyinin keçirilməsinin əsas təşəbbüskarlarından və təşkilatçılarından biri olmuşdur. Ağır xəstə olmağına baxmayaraq, Axundovun yubileyinin keçirilməsində çox fəal iştirak etmiş Həmzət bəy yubileydən bir ay sonra dünyasını dəyişmişdir (tərcüməçidən).

***

1911-ci ildə Mirzə Fətəli Axundovun anadan olmasının 100 ili tamam olur. Yazıçının əsərləri yalnız Şərqdə deyil, bugünədək Avropanın da diqqətini cəlb etməkdədir. Bu orijinal yazıçını "tatar Molyeri" adlandırırlar. Onun atası Mirzə Məhəmməd Tağı Hacı Əhməd oğlu Xamnə şəhəri və onun ətrafının qəza rəisi idi. Bir dəfə o, bir neçə sərbazı çox ciddi cəzalandırır; bu iş vəliəhd, şahzadə Abbas Mirzəyə çatır. Abbas Mirzə onu 12 min tümən məbləğində cərimə edir. Mirzə Məhəmməd Tağı cəriməni ödəsə də, vəliəhdin qəzəbindən qorxaraq Rusiyaya, Nuxaya qaçır. Nuxada o, tezliklə Hacı Ələsgər Axundun bacısı qızı Nanə xanımla evlənir. Bu izdivacdan hicri 1229-cu ilin rəcəb ayının 12-də Mirzə Fətəli anadan olur. Mirzə Fətəli anadan olandan iki il sonra şahzadə Abbas Mirzə onu əfv edir, yenidən öz vəzifəsinə təyin olunan Mirzə Məhəmməd Tağı Xamnəyə qayıdır. Xamnədə həyat yoldaşı Nanə xanım vətəni üçün çox darıxır, ona görə dörd ildən sonra ərindən boşanaraq oğlu Fətəli ilə Nuxaya, dayısı Hacı Ələsgər Axundun yanına qayıdır.

Axund dövrünün savadlı ruhanilərindən idi. Məhəmməd şahın fərmanı ilə ona "aləmül-üləma" rütbəsi verilmişdi. Mirzə Fətəli Şərq dillərini dərin bildiyinə görə məhz ona borcludur. 20 yaşına qədər Fətəli onun yanında oxumuşdur, sonra isə Mirzə Şəfi Vazehin məsləhəti ilə Yelizavetpolda ruslar tərəfindən yenicə açılmış şəhər məktəbinə daxil olmuşdur. Nadir istedadı olduğu üçün o, tezliklə rus dilini yaxşı öyrənmiş və 1834-cü ildə Tiflisdə baron Rozenin dəftərxanasında Şərq dilləri üzrə tərcüməçi vəzifəsinə qəbul olunmuşdur. Burada o, çox məşhur adamlarla, o cümlədən, yazıçı Marlinski ilə (A.A.Bestujev) tanış olmuşdur.

Rus ədəbiyyatı ilə tanış olduqdan sonra, Mirzə Fətəli köhnəlmiş Şərq ədəbiyyatına və müsəlman aləminə yeni ruh gətirmək məqsədi ilə orijinal ədəbi formalar yaratmağa cəhd edir. O, bu işin öhdəsindən çox məharətlə gəlir. Dramaturqun nadir yumoru, müşahidə qabiliyyəti, hamının başa düşəcəyi xalq dilində yazılmış komediyaları müsəlman ədəbiyyatında müsbətə doğru dönüş idi.

Axundovun özü tərəfindən rus dilinə tərcümə olunmuş bu komediyalar Tiflis teatrının səhnəsində teatrın direktoru qraf Solloqub tərəfindən tamaşaya qoyulur və Tiflis canişini Vorontsovun çox xoşuna gəlir. Canişin əsərlərini çap etdirmək üçün Axundova ömürlük təqaüd təyin edir. Onun "Müsyo Jordan və Məstəli Şah" komediyası Peterburqda özəl səhnədə tamaşaya qoyulur, "Literaturnaya Letopis" komediyanı təhlil edərək, onun nadir və orijinal xüsusiyyətlərini göstərməklə əsəri yüksək qiymətləndirir.

Bu zaman fars şahzadəsi Cəlaləddin Mirzə Axundova hədiyyə olaraq özünün yazdığı Persiya (İran) tarixini, Mirzə Fətəli Axundov isə ona komediyalarını göndərir. Buna rəğmən Axundovun əsərləri Avropada da məşhurlaşır: şahzadə Cəlaləddinin katibi Mirzə Cəfər komediyaları fars dilinə tərcümə edərək 1871 və 1874-cü illərdə litoqrafiya üsulu ilə Tehranda çap elətdirir. Bu tərcümələr isə şərqşünaslara Axundovun əsərləri ilə tanış olmaq imkanı yaradır.

1882-ci ildə İngiltərədə şərqşünas Haqqard və Lestranqe "Lənkəran vəziri" komediyasını farscadan ingilis dilinə tərcümə edərək, lüğət və şərhlərlə çap etdirirlər, daha sonra De Meynard 1886-cı ildə Parisdə "Journal Asiatuque" məcmuəsində "Əlkimyaçı" ("Hekayəti-Molla-İbrahim Xəlil kimyagər" - tərc.) komediyasını Azərbaycan dilində çap etdirmiş, 1889-cu ildə isə "Ayı və oğru" ("Xırs quldur basan" - tərc.) Stokholm Şərqşünaslar Konqresi əsərlərinin birinci cildində çap olunması üçün təqdim etmişdir.

Daha sonra 1889-cu ildə Alf Sallyer Parisdə "Lənkəran vəziri" ("Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" - tərc.) və "Vəkillər" ("Mürafiə vəkillərinin hekayəti" - tərc.) əsərlərini nəşr etdi. Elə həmin ildə Vyanada professor Varmund öz dinləyiciləri üçün fars dilində "Paris nəbatatçısı Müsyo Jordan Qarabağda" komediyasını çap etdirmişdi. Bu nəşrlər haqqında bir çox Avropa qəzetlərində Axundovun nadir istedadını yüksək qiymətləndirən rəylər dərc olunmuşdu.

Mirzə Fətəli Axundov ədəbi əsərləri ilə yanaşı, daha asan və rahat oxunması üçün ərəb əlifbasının islah edilməsinə ilk cəhd göstərməsi ilə də məşhurdur. O, bu məqsədlə traktat yazmış və 1863-cü ildə canişin böyük knyaz Mixail Nikolayeviçin icazəsi ilə Konstantinopola getmiş, orada səfirliyimizin zəmanəti ilə layihəsini Türk Nazirliyinə təqdim etmişdir. Nazirliyin göstərişi ilə Konstantinopol Akademiyasında layihə müzakirə olunmuş, onun Asiya müsəlmanları arasında savadlılığın geniş yayılması və Avropa sivilizasiyasının mənimsənilməsində çox əhəmiyyətli olduğu göstərilmişdir.

Bu məsələ ilə əlaqədar Elmlər Akademiyasının bu tərifli rəyi keçmiş Sədr-əzəm Fuad paşaya təqdim edilmiş və broşura halında Osmanlı imperiyasının hər yerində çap olunmuşdu. Lakin bu cür uğurlu başlanğıca baxmayaraq, layihə, hətta gələcəkdə baş vəzir olmuş Əli paşanın da rəğbətinə rəğmən həyata keçməmişdi. Axundov öz layihəsinin həyata keçməsi üçün yorulmadan çalışmış, müxtəlif vaxtlarda Persiya (İran - tərc.) Xarici İşlər Nazirliyinə iki dəfə məktub göndərmiş, lakin orada da layihənin həyata keçirilməsi üçün heç bir səy göstərilməmişdir. Axundovun layihəsi bu vaxta qədər arzu olaraq qalır.

Onun xidməti fəaliyyətinə gəlincə, o, əvvəlcə canişinin dəftərxanasında mayor rütbəsində tərcüməçi vəzifəsində işləmişdir. 1864-cü il, oktyabrın 15-dən Qafqaz ordusunun nəzdində qulluğa təyin olunmuşdur. O, 1878-ci il, fevralın 27-də polkovnik rütbəsində ürək çatışmazlığından dünyasını dəyişmişdir. Onun çoxlu rus və xarici ordenləri vardı, Rus Qafqaz Coğrafiya Cəmiyyətinin üzvü idi. Kiçik vəzifədə çalışmasına baxmayaraq, rəhmətlik öz şəxsi müsbət keyfiyyətlərinə görə, böyük knyaz Mixail Nikolayeviçin, knyaz Vorontsovun xüsusi rəğbətini qazanmışdı. Mirzə Fətəli onu uşaqlıqdan öz himayəsinə götürmüş dayısı Hacı Ələsgərin qızı Tubu xanımla evlənmişdir, iki övladı olub: oğlu, yol mühəndisi Rəşid - indi dünyasını dəyişib, qızı Nisə Xanım fars şahzadəsi Xan Baba Xan Qacarın həyat yoldaşıdır. Yerin behişt olsun. Öz xalqının səadəti uğrunda çalışan, böyük cəfakeş, hələ çox əsrlər keçəcək, ancaq sənin adın xeyirxah müsəlmanların qəlbində daim qalacaq.

"Kaspi" qəzeti, № 101, 7 may 1911

Dramaturqun yubileyinə

Şərqin Molyeri adlandırılan, müsəlman yumoristi Mirzə Fətəli Axundovun anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə noyabrda keçirilməsi nəzərdə tutulan yubileyinə müsəlman dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev bir pərdəli "Mirzə Fətəli Axundov" vodevilini yazmışdır. Əsərin iştirakçıları Mirzə Fətəli müəllifin özü, oğlu, şagird və Axundov komediyalarının bütün qəhrəmanlarıdır. Onların hamısı növbə ilə müəllifin hüzuruna gəlir, onun satirasından - tənqidindən şikayətlənirlər. Xalq Axundovu kafir adlandırıb ona hücum edir. Oğlu şikayətlənir ki, o, küçədən keçərkən, kimsə onu daşa basıb, nökəri isə məlumat verir ki, onun kitablarından bir dənə də olsa satılmır, bir molla isə əmr edib ki, kitabları yandırsınlar.

"Kaspi" qəzeti, № 236, 21 oktyabr 1911-ci il

"Nicat" cəmiyyətində

Dünən "Nicat" cəmiyyətinin bütün şöbələrinin, müsəlman əhali arasında savadın yayılması üzrə Xeyriyyə Cəmiyyəti "Nəşri-Maarif"in idarə heyətinin iştirakı ilə təcili və birgə iclası keçirilmişdir.

Sədrlik edən İsa bəy Aşurbəyov iclası açaraq, yığıncağa təklif etmişdir ki, Qafqazda ilk müsəlman dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun 100 illik yubileyinin keçirilməsi üçün təşkilat komitəsi yaradılsın. O, iclasın diqqətinə Tiflis yubiley komitəsindən alınmış teleqramın mətnini çatdırmışdır.

"Bakı, Nicat" cəmiyyətinə. Axundov yubiley komitəsinin təşkilatı hesab edir ki, yubileyi gələn ildə bayram etmək lazımdır; Əgər Bakı yubileyi mütləq noyabrın 20-də keçirməyi qərara alıbsa, sonuncu qərarınızı bildirin, biz də qoşulaq:

Sədr şahzadə Əmir Kazım Mirzə

Teleqramın məzmunu ilə tanış olduqdan sonra iclasda etiraf edildi ki, həqiqətən rəhmətlik M.F.Axundov 1811-ci ildə anadan olub, ona görə də müsəlmanlar üçün çox əziz olan bu günün bayram edilməsini təxirə salmaq mümkün deyil, lakin noyabrın 20-sinə çox az vaxt qaldığına görə, tədbir bir neçə gün dala, ancaq dekabrın 2-dən sonraya qalmamalıdır.

Sonra prezidium seçkiləri keçirildi. Qara bəy Qarabəyov sədr, Məmməd Həsən bəy Hacınski idarə üzvü, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və Mehdi bəy Hacınski katib seçildilər. İclas yekdilliklə yubileyin Tağıyev teatrında keçirilməsini qərara aldı. "Nicat" cəmiyyətinin sədr müavini Tiflis yubiley komitəsinə aşağıdakı məzmunda teleqram göndərdi:

"Tiflis. Şahzadə Əmir Kazım Mirzəyə. Axundovun yubileyinin dekabrın 2-dən gec olmayaraq keçirilməsi qərara alındı, sonuncu qərarı teleqrafla bildirəcəyəm. Sədr müavini İsa bəy Aşurbəyov".

"Kaspi" qəzeti, № 254, 11 noyabr 1911-ci il

AXUNDOVUN YUBİLEYİNƏ

Noyabrın 16-da "Nicat" cəmiyyətinin qiraət zalında yubiley komitəsinin iclası keçirildi. İclası açan yubiley komitəsinin sədri Qara bəy Qarabəyov işlərin gedişatı haqqında məlumat verdi. Keçiriləcək yubileyin proqramı oxundu. Əbdürrəhim Haqverdiyevin yeni "Mirzə Fətəli" pyesi müzakirə olundu. Müəllif əsəri yığıncaqdakılara ucadan oxudu. Sonra Müəllimlər cəmiyyətindən yubiley komitəsinin üzvü seçilmiş müəllimlər haqqında məlumat verildi. Komitənin katibi Haqverdiyev yubiley üçün yazılmış kantatanı oxudu. Qərara alındı ki, əsər yubileyin açılışı zamanı ifa olunsun. "Nicat" cəmiyyətinin sədr müavini bildirdi ki, "Nicat" cəmiyyəti tərəfindən komitənin sərəncamına yubiley tədbirləri üçün 800 manat pul ayrılıb, katib onu da bildirdi ki, komitə tərəfindən dahi dramaturqun tərcümeyi-halı və əsərlərinin tənqidi oçerkləri də hazırlanır. Bu oçerklər çap olunaraq tamaşaçılara paylanacaq. Sədr yubileyə Bakıdan və digər şəhərlərdən çağırılacaq adamların, cəmiyyətlərin nümayəndələrinin adlarını oxuyur.

Siyahı təsdiq olunur.

Axundovun Yelizavetpolda da (Gəncə - tərc.) yubileyinin keçirilməsi qərara alınır. Bu şəhərdə də xüsusi komitə seçilmişdir. Komitə Bakıdan "Nicat" cəmiyyətindən Axundovun portretinin klişesinin göndərilməsini xahiş edib. Bizə bildirirlər ki, yubiley Bakı tədbirlərindən bir neçə gün əvvəl keçiriləcək.

"Kaspi" qəzeti, № 261, 19 noyabr 1911

Müsəlman həyatı və mətbuatından

Tanınmış müsəlman ədəbiyyatşünası-pedaqoq Firidun bəy Köçərlinski Axundovun yubileyi ərəfəsində dramaturq Mirzə Fətəli Axundovun tam tərcümeyi-halı və əsərlərini, tənqidi oçerklərini nəşr etmişdir. Kitabçada dramaturqun tanınmış şair Zakirlə yazışmaları da verilmişdir. Müəllif Axundov komediyalarının qəhrəmanlarını təhlil edir.

Kitabın sonunda müəllif yazır:

"Əgər müəllif peyda olub soruşsa ki, onun xalqı nə edib, biz ona yalnız belə cavab verə bilərik: biz heç nə eləməmişik, qəflət yuxusundayıq".

Kitabın qiyməti 30 qəpikdir.

"Kaspi" qəzeti, № 268, 29 noyabr 1911

Mehdi bəy Hacınski

M.F.Axundovun yüzillik yubileyinə

Dahi dramaturq, müsəlman teatrının banisi Mirzə Fətəli Axundov 1811-ci ildə Nuxa şəhərində anadan olmuşdur. Yeddi yaşından yetim qalmış Fətəli ana tərəfdən dayısı Axund Hacı Ələsgərin himayəsində böyümüşdür. Axund Hacı Ələsgər dövrünün tanınmış din xadimlərindən idi. O, bacısı oğlu Fətəlini də ilahiyyatçı, din xadimi kimi yetişdirmək istəyirdi. Ona görə Məkkəyə ziyarətə gedərkən bacısı oğlunu Yelizavetpolda Axund Molla Hüseynin yanında oxumağa qoyur.

Lakin tezliklə Mirzə Fətəlinin həyatında böyük dönüş baş verir. Zəmanəsinin alim-filosofu Mirzə Şəfi ilə görüş onu Avropa ədəbiyyatını öyrənməyə sövq edir. 17 yaşında Nuxaya qayıdan Mirzə Fətəli şəhərdə yenicə açılan qəza məktəbinə daxil olur. Kursu bitirdikdən sonra, o, dayısına müraciət edir ki, onu işə düzəltsin. Dayısı Axund Hacı Ələsgər onun xahişinə iltifat göstərərək onu Tiflisdə Qafqaz canişini baron Rozenin yanında tərcüməçi vəzifəsinə düzəldir. Baron Fətəlinin istedadını görərək çinovniklərdən birinə tapşırır ki, ona rus dili ilə öyrətsin. Mirzə Fətəli özü də boş vaxtlarında Avropa ədəbiyyatını oxumağa başlayır. Bu haqda o, tərcümeyi-halında yazır: "Baron Rozendən sonra mənim himayədarım general, feldmarşal knyaz Vorontsov oldu. Onun yanında işləyərkən mənim yazıçılıq qabiliyyətim üzə çıxdı. Mən yazdığım əsərləri ona göstərdim, baron onları təriflədi, ilk dəfə Tiflis teatrında pyesim tamaşaya qoyuldu; yeddi pyes rus dilinə tərcümə edildi, pyeslər haqqında Peterburq və Berlin qəzetləri yazdı. 1857-ci ildə mən müsəlman əlifbasında islahat aparmaq istədim, ona görə Konstantinopol və Tehrana getdim. Bu haqda çox danışdılar, lakin mən heç nə edə bilmədim. Əfsuslar olsun ki, müsəlman başçıları öz əlifbalarının islahatı haqqında düşünmürlər, lakin bu, hər şeydən vacibdir".

Mədəniyyət və tərəqqi uğrunda mübariz, cəsatərli satirik, əsərlərində öz xalqındakı çatışmazlıqları, yanlışlıqları, cahilliyin yaratdığı parlaq və güclü obrazlarla "qamçılayan", xalqını qəlbdən sevən, ona ürəkdən acıyan Mirzə Fətəlini əsərlərindən belə tanıyırıq. Onun bir çox əsərləri xarici dillərə tərcümə edilib.

Polkovnik rütbəsində olan Mirzə Fətəli Axundov 1878-ci il, fevralın 28-də Tiflisdə vəfat edib, müsəlman qəbiristanlığında dəfn olunub. Onun məzarı üstündə heç bir abidə gözə dəymir. Əvəzində biz və gələcək nəsillər onun xatirəsini elə hörmətlə yad edəcəyik ki, o, heç vaxt öz xalqının yaddaşından silinməyəcək. Bu təntənəli gündə hər bir müsəlman öz borcunu yerinə yetirərək bu böyük mürşidinin - Mirzə Fətəli Axundovun xatirəsini yad etməlidir.

"Kaspi" qəzeti, № 271, 2 dekabr 1911

Ülkər HÜSEYNOVA

525-ci qəzet.- 2019.- 23 noyabr.- S.18;19.