"Mən saralıb-soldum qərib ellərdə..."

Ümgülsüm xanımın 75 İl əvvəl qırılan ömrünə elegiya

Ümgülsüm xanımın ölümündən 75 il keçdi. Səssiz-səmirsiz, anılmadan, xatırlanmadan... Amma belə keçməməliydi. Biz o ölümü işğala, sovet rejiminin milləti köləyə çevirmək üçün milli təfəkkür formalaşdıran aydınlarını repressiya maşınından keçirən, cismən susduran istilasına etiraz, üsyan kimi xatırlamalı və xatırlatmalıydıq. Axı Ümgülsüm Sadıqzadə 1937-ci ildə repressiya olunan yeganə xanım şairimizdir.

Yazı adamlarını qadın-kişi qisminə bölmək fikrindən uzaq olmalıyıq, kimin sözü güclüdürsə, kimin sözü yaşayırsa, söz adamı odur. Ancaq Ümgülsüm xanım əbədi yaşamaq haqqını özü - yaradıcılığı və həyatı bahasına qazanıb. Onun ömrünü yarıda qoyan istiqlal sevgisi olub və Ümgülsüm Sadıqzadə həm də yeganə xanım istiqlal şairimizdir. Onun xanımlığının önə çəkilməsi də elə bu üzdən, ilk və yeganə olduğundandır.

İndi Ümgülsüm xanım özü kimi talesiz, ancaq parlaq istedadlı qələm sahibləri - Seyid Əzim Şirvani, Sabirlə eyni məkanda - Şamaxıdakı "Şah Xəndan" məzarlığında uyuyur. Cümhuriyyətin 100 illiyində ziyarət etdiyim istiqlal şairimizi ölümünün 75-ci il dönümündə də tək qoymaq istəmirəm. Yol boyu təbii ki, onu düşünürəm.

Ümgülsüm xanım əslən Bakıdan idi və əgər dünyanın düz vaxtı olsaydı, yəqin ki, son mənzili də Bakıda olacaqdı. Onu Şamaxıya aparan 37-nin səmum yelləri oldu. Ümgülsüm xanım Cümhuriyyət qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi qızı, yazıçı Seyid Hüseynin həyat yoldaşı idi. Seyid Hüseyni "Müsavat" Partiyasını üzvü və Rəsulzadənin qohumu olduğu üçün Bakıda güllələdilər. Ümgülsüm xanım "xalq düşməni"nin ailə üzvü kimi 8 il müddətinə Sibirə sürgün edildi. Sibirin şaxtası və ağır iş şəraiti Ümgülsüm xanımın sağlamlığını əlindən alıb əlil elədiyi üçün sovet hökuməti ona "iltifat" göstərib qalan bir illik cəzasını ona "bağışladı". Amma Bakıda yaşamağa icazə verilmədiyindən Ümgülsüm xanım Şamaxıya köçdü. 3 ay sonra - sentyabrın 17-si sürgün həyatının amansız ağrıları onun həyatına son qoydu... Ümgülsüm xanımın ömrünün cild-cild kitablara sığışmayan acılarını, iztirablarını bir neçə cümləyə sığışdırdığım üçün özümü günahkar sayıram. Onun bir elə məhbəsdə yazdığı gündəliyini - "Qala xatirələri"ni vərəqləmək günahımı təsdiqləməyə yetər... Amma bu fiziki və mənəvi əzabların bir-birini üstələdiyi zamana qədər, bunca ayrılıqlar və ölümlər hələ onları haqlamadan yaşanan günlər vardı ki, Ümgülsüm xanım onları öz qəlbinin, duyğularının tərcümanı kimi misra-misra vərəqlərə köçürmüşdü.

Ey Türk, sən ey qəhrəman,

yigit oğlu Turanın!

Şanlı, yüksək babanın öyüdünü unutma,

Sən də yürü o yolu.

Yürü, əvət, özünü

heç bir şeydən qorxutma,

Yürü, əvət bir daha təməddünün, ürfanın

Ülvi duyğular versin

türkün həssas qəlbinə,

Hörmət, izzət aldırsın böyük Turan elinə.

Həzin şeirlər müəllifi kimi xatırlanan Ümgülsüm Sadıqzadə türkçü, turançı, istiqlalçı bir türk xanımı idi. "Səs verəlim”, "Ey türk oğlu", "Əsgər anasına" şeirlərinin hər misrasında onun türklüyü, soy-kökü ilə necə qürur duyduğu, bu adı necə şərəflə daşıdığı və bu dəyəri öz oxucusuna ötürmək istəyi aydın görünür. Ümgülsüm xanım türk ordusunun gəlişinə həsr etdiyi "Yolunu bəklərdim" şeiri isə hər birimizin qəlbində yaşayan minnətdarlıq hissini ifadə edir.

İştə gəldin, gözlərimin yaşlarını qurutdun,

Nəvazişin ovunmayan qərib ruhu oxşadı.

Heç ölçüyə sığınmayan dərdlərimi ovutdun,

Qara günüm hilalının işığıyla parladı.

Artıq bana nəsib deyil şadlıq,

sevinc-deyirkən

Gəldin, aldın ürəyimi-ağlama,

gül, - dedin sən.

Azərbaycan tarixinin bir parçası var bu misralarda, türk dünyasının birliyini, qardaşlığını, ən çətin məqamlarda bir-biri üçün can fəda etməyə hazır olduğunu göstərən doğmalığı var bu misralarda.

Sən, bayrağım!

O yüksək şanlarınla enərkən.

Mavi göyə bir duman gəldiyini

sezdim mən.

Qoynundakı ağ nurlu ay-yıldızın

sönərkən,

Üzərimə doğacaq günəşlərdən

bezdim mən -

deyən, Azərbaycanın istiqlalı yolunda olmazın zülmlər çəkən, bütün əzizlərini, doğmalarını və öz həyatını itirən bu böyük vətən, millət, bayraq sevdalısı, istiqlalçı şairimizi unutmağa haqqımız varmı?

Yazıq səni bayrağım, endirdilər, öyləmi?

Səni yıxıb devirən o zəhərli ruzigar,

O haqq yeyən qansızlar,

vəhşilər, tanrısızlar,

Yanar ocağımı da söndürdülər, öyləmi?

Ümgülsüm xanımın bütün həyat hekayəsi sanki bu dörd misrada öz ifadəsini tapıb. 1920-ci ildə yazılan bu şeir Ümgülsüm xanımın o an yaşadığı və illər sonra yaşayacaqlarından bir soraqdır. Üçrəngli bayrağımızın Parlament binası üzərindən endirildiyi andan onun həyatı təlatümlər və sarsıntılarla keçdi. Bütün ailəsi və doğmalarının qapısını döyən həbslər, sürgünlər, ölümlər...Sürgün həyatının yeddi ili Sibirin qan donduran şaxtalarında Ümgülsüm xanımın öz payına düşdü. Doğrudur, o, Sibirdə deyil, vətəninin bir parçası olan Şamaxıda dünyasını dəyişdi. Amma layiq olduğu dəyər verilmədiyindən Ümgülsüm xanım hələ də "sürgün"dədir. Qızı - yazıçı Qumral xanım, oğlu - Xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadə Ümgülsüm xanımın kiçicik bir kitabçada toplanmış şeirlərinin yenidən nəşr edilməsini arzulayırdılar. Onların sağlığında gerçəkləşməyən bu arzu yerinə yetsə, Ümgülsüm xanımınn İçəri şəhərdə yaşadığı evin qapısına bir xatirə lövhəsi vurulsa, adı istiqlal şairi kimi dərsliklərə salınsa, onun taledən və bəlkə də bizdən incik ruhu bir rahatlıq tapar. Yeganə xanım istiqlal şairimizin sürgündən vətənə gerçək dönüşü də o günlərdə olacaq.

Kimsəsiz, ot-ələf basmış məzar başında xeyli dayanıram. Qərənfillər Ümgülsüm xanımın sinə daşına yazılmış elə özü kimi məsum, küskün "mən saralıb-soldum qərib ellərdə" misralarını öpür.

Bakıya hava qaralanda çatıram. Axşam qüssə kimi çöküb şəhərə. Milyonlarla insanın arasında duyduğun yalnızlıq, tənhalıq daha ağırdı... Görən sabah qələmimlə döyəcəyim qapılar nəhayət ki, üzümüzə açılacaqmı deyə düşünürəm və ürəyimdə Ümgülsüm xanımın misralarını pıçıldayıram:

Gəldim iştə, dərdim sana söylədim,

Ərzimi dinləyən, soran nerədə?

Nəcibə BAĞIRZADƏ

Bakı-Şamaxı.

19 sentyabr 2019-cu il

525-ci qəzet.- 2019.- 2 oktyabr.- S.20.