Mühacirət dramaturgiyamızda Abay Dağlı yaradıcılığının yeri və rolu

3-cü yazı

Abay Dağlının "Füzuli" pyesinə qədər də Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulinin bədii obrazı yaradılmışdı. Belə ki, poeziyada ilk dəfə Xalq şairləri Rəsul Rzanın "Füzuli" və Bəxtiyar Vahabzadənin "Şəbi-hicran" poemalarında Füzulinin obrazı işlənmiş, məhəbbət şairinin ilahi istedadı, ədəbi-tarixi və bədii-fəlsəfi kimliyi bütün yönləri ilə açıqlanmışdı.

1956-cı ildə şairin ölümünün 400 illiyi dünya miqyasında, o cümlədən, SSRİ-də qeyd olunmuş, əsərləri, biblioqrafiyası nəşr edilmiş, xatirəsinə "Dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli" adlı poçt markası buraxılmışdı. Füzulinin poetik irsi kine-matoqrafçıları da ekran əsəri yaratmağa ruhlandırmışdı, onlar 1958-ci ildə Məhəmməd Füzulinin vəfatının 400 illiyinə ithaf olunan eyniadlı film yaratmışdılar. Filmdə şairin ata babasının Azərbaycandan İraqa köçməsi, şairin Kərbəlada anadan olması, yaradıcılığı barədə danışılır. Azərbaycan kinosunda bir epizodla da olsa, Füzulinin bədii obrazı ilk dəfə olaraq, bu filmdə verilmişdi. 1994-cü il YUNESKO xətti ilə Füzuli ili elan olunmuş, dünyanın bir çox ölkələrində dahi şairin yubileyi ilə bağlı tədbirlər keçirilib. Azərbaycan Milli Bankı 1996-cı ildə şair və mütəfəkkir Məhəmməd Füzulinin 500 illiyinə həsr olunmuş 100 manat nominalında qızıl, 50 manat nominalında isə gümüş xatirə sikkələri buraxıb. Dahi Azərbaycan şa-irinin anadan olmasının 500 illik yubileyinə həsr edilmiş təntənəli gecədə çıxış edən Ulu öndər dünya mədəniyyətini zənginləşdirən Füzuli irsinə yüksək qiymət verib. 1996-cı ilin oktyabrında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Sərəncamı ilə Əlyazmalar İnstitutuna dahi şair və mütəfəkkirin adı verildi. Üzeyir Hacıbəyovun Füzulinin "Leyli və Məcnun" poeması əsasında yaratdığı eyni adlı opera, bəstəkar Cahangir Cahangirovun "Füzuli kantatası", Füzulinin Bakıdakı möhtəşəm abidəsi, respublikanın rayonlarından birinə onun adının verilməsi Azərbaycan xalqının dahi şairin irsinə verdiyi qiymətin təzahürüdür.

A.Dağlının "Füzuli" pyesi isə bir mühacir dramaturqun qüdrətli söz ustadının şərəfinə özünəməxsus töhfəsi, onun xatirəsinə ucaltdığı ədəbi abidədir. Bütün mühacirlər kimi Vətən həsrəti ilə yaşayan A.Dağlı da Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni hadisələri izləyir, onlara münasibət bildirirdi. Mühacir dramaturq Məhəmməd Füzulinin yubileyi münasibəti ilə ölkəmizdə həyata keçirilən tədbirlərdən az-çox xəbərdar idi. Təsadüfi deyil ki, o, əsərə yazdığı "Füzuli pyesləri" adlı məqalədə də "Bugünkü Azərbaycanda Füzulini doğumundan etibarən tanıdan uzun bir mənzum hekayə yazılmış" olduğunu qeyd edir. Doğrudur, o, əsərin və müəllifin adını çəkmir, lakin tam əminliklə söyləmək olar ki, söhbət Bəxtiyar Vahabzadənin "Şəbi-hicran" poemasından gedir. Ehtimal etmək olar ki, A.Dağlı B.Vahabzadənin poemasından da müəyyən qədər bəhrələnib. Çox güman ki, pyesdəki qəhrəmanlardan "Hicran" adı da Bəxtiyar Vahabzadənin əsərinin adındankı söz birləşməsindən - "Şəbi-hicran"dandır.

Əli Nihad Tərlan yuxarıda adını çəkdiyimiz "Füzuli və "Füzuli" pyesi" adlı giriş sözündə Avropada nəinki tanınmış, hətta ortabab şairlərin həyatlarına dair əsərlərin yazıldığını, onların da millətlərinə ədəbiyyat tarixlərinin "ağır və ciddi havasının xaricində bir sənət atmosferi içində" tanıdıldığını, bununla da "ədəbiyyatımızın mühüm bir əskikliyini" aradan qaldırdığını qeyd edir. A.Dağlının Füzuli haqqında pyes yazmaq təşəbbüsünü təqdir edən tədqiqatçı yazır ki, möhtərəm şair dadlı bir qərb türkcəsi şivəsi ilə səhnənin imkan verdiyi qədər bizi çox yaxından aşina olduğu Füzulinin lirizm dünyasına ustalıqla çəkir, "qüsursuz bir nəzm dili" ilə böyük sənətkarı bir həyat sahəsi içində bizə göstərir. Əli Nihad Tərlan bəzi qüsurlarına rəğmən əsəri "yüksək qabiliyyətin və milli bir duyğunun mümtaz bir məhsulu" adlandırır.

Pyesdə dramaturq Füzuli obrazını böyük sevgi ilə tərənnüm edir, onu eşqi yolunda cəfa çəkən, məhəbbətini hər şeydən üstün tutan ideal bir aşiq kimi vəsf edir. Əsəri oxuduqca, oradakı Füzulinin hiss-həyəcanları, duyğu və düşüncələri dahi şair Füzulinin yaratdığı Məcnunu xatırladır.

A.Dağlı Füzulini tamamilə "məcnunlaşdırmağa" səy etmir, doğrudur, onun qəhrəmanı da dəlicəsinə aşiqdir, lakin o, daha real düşünür, hisslərin yox, ağlın diktəsi ilə hərəkət edir. Füzuli də Məcnun kimi ictimai mühitlə uyğunlaşa bilmir, ədalətsizliyə dözmür, onun həssas və zəngin daxili aləmi bu cür həyat tərzi ilə barışmır, cəmiyyətin çürüklüyünü aydın dərk edir. Məcnun Leylinin eşqi ilə səhralara üz tutur, Leyli ilə rastlaşanda isə ondan imtina edirsə, Füzuli xəstə, taqətsiz halda onun görüşünə gələn Hicranı sevinc və həyəcanla qarşılamağa hazırlaşır. Dərvişin və Əbu Mərvanın dediyi kimi, Füzulinin qayəsi, fikri-zikri qız və qadın deyildir. Füzuli ona bütün qəlbi ilə vurulan Yaxşıya Hicranı sevdiyini, onun yolunu gözlədiyini gizlətmir. Yaxşı da istəyində israrlıdır, fikrindən dönmür, Hicran qayıdarsa, "mən kölə olurum, o, xanım olur" - deyir. Füzuli Hicrana sədaqəti, vəfası, təmkinli davranışı, qədirbilənliyi ilə, Yaxşı öz məhəbbəti uğrunda mücadiləsi, təmiz qəlbi, saf niyyəti, sözə, sənətə vurğunluğu, nəcibliyi və mülayim xasiyyəti ilə oxucunun yadında qalır.

Əsərdə Balacanın dediklərindən məlum olur ki, Hicran İraqda köçmən ailəsində dünyaya gəlmiş, həddi-buluğa çatdıqda, Füzuli ilə sevişmiş, bir müddət sonra isə ata-anası ilə birlikdə Vətənə dönmüşlər. Füzulinin dilindən bütün əsər boyu düşməyən Hicran obrazı oxucuda böyük təəssürat oyadır.

A.Dağlı burada Füzuli sədaqətini, onun məhəbbətinin nakam, uğursuz, lakin ülvi, saf olduğunu lazımınca qabarda bilib.

"Söz mülkünün padşahı" Füzuli ustadı Həbibi və Nəvaini yüksək dəyərləndirir, onlardan öyrənib, onların yolu ilə getdiyini, onlara borclu olduğunu səmimiyyətlə söyləyir...

Dramaturq pyesdə Füzulini bizə həm də bir qərib, dövrün gərdişinə, məmur özbaşınılığına, rüşvətxorluğa, haqsızlığa, dini ayrı-seçkiliyə, təriqətçiliyə qarşı etiraz edən, müqavimət göstərən, humanist, mərhəmətli, təvazökar və qədirbilən insan və kəlam sahibi kimi təqdim etməyə, tanıtmağa çalışır.

Pyesdə köçmənlərin Füzuli ilə, eyni zamanda, şairi gözü götürməyən, yerli xudpəsənd, xəbis tiplərlə, məzhəbçilərlə münasibəti, köçmənlərin həyat tərzi, yad diyarda milli adət-ənənələrə bağlılığı, onların Vətən həsrəti, düşüncələri, qayğıları kifayət qədər maraqlı və geniş təsvir edilmişdir. A.Dağlı pyesdə Füzuliyə, onun aşiqlərinə, köçmənlərə rəğbətini, sevgisini gizlətmir, bu duyğunu hər sətirdə büruzə verir.

Burada bir məqam da diqqətdən yayınmamalı, oxucunu çaşdırmamalıdır. Abay Dağlının pyesdə bəhs etdiyi köçmənlər əsrlər boyu İraqın şimalında məskunlaşan qədim türk etnosu türkmanlar yox, XVI-XVII əsrdə Azərbaycandan köçən həmvətənlərimizdir. Onlar qürbətdə də milli dəyərlərə, adət-ənənələrə riayət edir, doğma dildə danışırlar. A.Dağlı köçmənlərin toy səhnəsini təsvir edərkən bu məqamı xüsusi diqqətə çatdırır.

"Füzuli" pyesi ilə A.Dağlı nəinki mühacirət, eləcə də bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə dram əsərində Məhəmməd Füzulinin bədii obrazını yaratmağa müvəffəq olub. Mühacir müəllif pyesində əsas bədii-estetik məqsədini bəyan edir: xalq böyük şəxsiyyətləri, qüdrətli sənətkarları, milli-mənəvi irsi, adət-ənənələri ilə tanınır, tarixdə qalır. Nəsildən-nəslə ötürülən bu dəyərlər xalqın qürur, iftixar mənbəyi və zəngin sərvəti, inamla və ümidlə yaşamağa əsas verən stimuludur. Pyesdə Füzuli əsasən eşq-məhəbbət motivi və yaradıcılıq qayəsi konteksində işlənsə də, bitkin obraz təəssüratı yaradır. Xalq yazıçısı Elçin haqlı olaraq, "Füzuli" pyesini bədii-estetik baxımdan zəif, dramaturji baxımdan qüsurlu olduğunu qeyd etsə də, pyesin ideya və məzmun baxımından dəyəri, aktuallığı inkarolunmazdır və dahi şairin təbliğinə bir töhfədir.

Dünya söz xəzinəsinin, bəşər bədii təfəkkürünün qədim və nadir incilərindən biri- "Kitabi Dədə Qorqud" dastanından bəhs edərkən Xalq yazıçısı Anar yazır ki, hər hansı xalq - ədəbi irsi nə qədər zəngin olsa da bir, ya iki əsas kitaba, təməl kitaba, Ana kitaba malikdir. Belə baş kitab xalqın varlığını ən dolğun və bitkin şəkildə əks etdirir. Belə kitab xalqın mənliyini, mənşəyini və məsləkini təsdiq edir, keçmişini və gələcəyini müəyyənləşdirir, özlüyünü, bənzərsizliyini, fəlsəfi və əxlaqi baxışlarını, dünyagörüşünü və dünyaduyumunu, etik və estetik dəyərlərini göstərir, xasiyyətinin, məcazının, davranışının ən incə psixoloji çalarlarını açır, torpağın ətrini və rənglərini, dağlarının əzəmətini, meşələrinin, çaylarının, bulaqlarının sərinliyini, çöllərinin, düzlərinin genişliyini canlandırır... Azərbaycan xalqının şah əsəri, Ana kitabı "Dədə Qorqud dastanı"dır. Elə bu səbəbdəndir ki, şah əsərimiz, Ana kitabımız "Kitabi-Dədə Qorqud", əsrlərdir ki, tariximizin yol-yoldaşı, dilimizin, ədəbiyyatımızın, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin iman, uman, güman, dayaq yeri, xalqımızın qürur və ilham mənbəyidir. Dastan haqqında ölkəmizdə və xaricdə onlarla kitab, yüzlərlə məqalə, monoqrafiya, dissertasiya qələmə alınmış, dünya şöhrətli alimlər bu söz abidəsindən heyranlıqla danışmışlar.

Dədə Qorqud dastanları həm də yeni-yeni bədii əsərlərin-povest, hekayə, pyes, poema və şeirlərin yaranması üçün də zəmin olub. Ə.Dəmirçizadə, Mikayıl Rzaquluzadə, Nəriman Həsənzadə, Mirzə İbrahimov, Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Nəbi Xəzri, Səməd Behrəngi, Ə.Muğanlı, Məmməd Aslan, Dilsuz, Arif Abdullazadə, Eldar Baxış, Əjdər Fərzəli... kimi yazıçı və şairlərimiz dastan və onun boyları əsasın-da onlarca bədii nümunə yaratmışlar.

Ötən əsrin 50-ci illərdən sonra Oğuz türklərinin böyük abidəsi olan "Dədə Qorqud kitabı" rəssamların və heykəltəraşların da yeni yaradıcılıq axtarışları üçün ilham mənbəyi olub. Bu mövzuda çox sayda təsviri sənət nümunələri ərsəyə gəlib. Son illərdə isə, xüsusilə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının 1300 illiyi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 aprel 1997-ci il Fərmanından sonra dastanın tədqiqi, təbliği ilə bağlı mühüm tədbirlər həyata keçirildi, o cümlədən, Bakı, Naxçıvan, Şirvan, Yevlax, Hacıqabul, Zaqatala şəhərlərində Dədə Qorqudun heykəlləri ucaldıldı, 2013-cü ildə Bakıda "Dədə Qorqud parkı" yaradıldı.

Təbiidir ki, milli sərvətimiz kimi "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı daim mühacirlərin də maraq dairəsində olub. Dünya şöhrətli türkoloq, professor Əhməd Cəfəroğlu bir sıra məqalə və kitablarında dastana xüsusi yer ayırıb. M.Ə.Rəsulzadə 1949-cu ildə Ankarada nəşr etdirdiyi "Azərbaycan mədəniyyət ənənələri" kitabında dastandan geniş bəhs etmiş, 1940-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvələrində Sovet Azərbaycanında dastana münasibətin dəyişdiyi və onun əslində, "zərərli" elan edildiyi dövrdə "Dədə Qorqud dastanları", "Dədə Qorqud oğuznamələri" adlı məqalələr yazmışdı.

Mühacirət ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən Abay Dağlının isə 1977-ci ildə eposun "Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu"nun motivləri əsasında 3 pərdə, 7 şəkildən ibarət "Dədə Qorqud" pyesi işıq üzü görüb. Əlamətdar tarixi hadisələri, böyük şəxsiyyətləri bədii əsərlər vasitəsi ilə də yaşatmaq, təbliğ etmək Abay Dağlı yaradıcılığı üçün səciyyəvi cəhətlərdəndir. Dramaturq "Dədə Qorqud" pyesini də bu məqsədlə qələmə almışdı.

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet.- 2019.- 14 sentyabr.- S.20.