Nəsimi haqqında Suriya aliminin tədqiqatına dair qeydlər

Böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında ölkə Prezidentinin müvafiq sərəncamları ədəbi-mədəni irsimizə olan dövlət qayğısının təzahürü olmaqla Nəsiminin öyrənilməsi və təbliği işinə yeni təkan verir.

Ümumiyyətlə, klassiklərimizin öyrənilməsi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrlərdə diqqət mərkəzində olub. Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyat tarixçiliyində belə qənaətə gəlmək olur ki, bu sərəncamlar və yubileylərdən sonra Azərbaycan ədəbiyyatının dünya şöhrətli klassikləri - Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi və Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığına maraq daha da çoxalıb. Bunu Misirdə və İraqda müşahidə etmək çətin deyil. Təsadüfi deyil ki, həmin ölkələrdə Nizami və Füzuli haqqında nəşrlər ortaya qoyulub və araşdırmalar aparılıb. İmadəddin Nəsiminin məzarının yerləşdiyi Hələbdə, ümumiyyətlə, Suriyada da şairin həyat yolu, fəlsəfi lirikası, dini dünyagörüşü və hürufi ideyalarının öyrənilməsinə maraq yaranıb. Bunun nəticəsidir ki, Suriya alimi və yazıçısı Əbdülfəttah Rəvvas Qalaçının "Hələb yaqutu İmadəddin Nəsimi (1370-1417). Həyatı, poeziyası, fəlsəfi fikirləri" adlı əsəri işıq üzü görüb. Ərəb dilində yazılmış bu əsər 1991-ci ildə Dəməşqdə nəşr olunub. Qalaçı Ərəb Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Biz 2009-cu ildə Bakıda keçirilmiş Azərbaycan-Suriya konfransında bu əsər haqqında təqdim etdiyimiz elmi məruzədə Suriya aliminin işini dəyərləndirmişdik.

Müəllif bir çox tarixi və ədəbi qaynaqlardan yararlanıb. Onun istifadə etdiyi qaynaqlar sırasında Azərbaycanda nəşr olunmuş əsərlər də vardır: "İmadəddin Nəsimi. Əsərləri". Bakı, 1973; "Nəsimi Divanı", Bakı 1973. Bundan başqa, Nəsimi irsinin nəşri və öyrənilməsi bölməsində Salman Mumtazın Nəsimi divanlarından seçib nəşr etdiyi kitab, Vaqif Aslanovun yazdığı ön sözlə Moskvanın "Proqress" nəşriyyatında Nəsiminin ingilis dilinə tərcümə edilmiş şeirləri toplusu (1973), Cahangir Qəhrəmanovun tərtib etdiyi üçcildlik Nəsimi əsərləri, Həmid Araslının müqəddiməsilə nəşr olunmuş Nəsiminin farsca divanının da tədqiqatçının istifadəsində olduğu göstərilir.

Qalaçının əsəri 7 bölmədən ibarətdir: qısa tarixi icmal, Nəsiminin həyatı və təsirləndiyi mədəni mühitlər, Nəsimi və hürufilik, Nəsiminin məzarı, Nəsiminin şeirlərində insan, şairin real duyğu və irfan məzmunlu qəzəlləri, seçilmiş mətnlər (ərəb dilinə filoloji tərcümə).

Dövrün tarixi icmalının verildiyi birinci bölmədə Teymur istilasından sonra Azərbaycanda, ümumiyyətlə, sultanlığın ərazisində yaranmış vəziyyət, istila, talanlar, narazılıqlar və fikri cərəyanların yaranmasından bəhs edilir. Nəsimi haqqında məlumatların saxlandığı ərəb qaynaqlarına bələd olan müəllif şairin boya-başa çatdığı Şirvan mühitinin təqdimində Azərbaycan alimlərinin əsərlərində verilmiş nəticələrə əsaslanmışdır. O, Nəsiminin doğulduğu yerin məhz Şirvan olduğunu göstərir, bu şəhərdə ədəbi-mədəni inkişafdan söz açır. Qalaçı Azərbaycan alimlərinin fikirləri ilə razılaşır və izahat verərək yazır ki, ərəb qaynaqlarıında yalnız Nəsiminin edamı ilə bağlı məlumatlara rast gəlirik, ona görə Azərbaycan-türk mənbələrinə əsaslanmağa ehtiyac vardır. Daha sonra müəllif bir başa qeyd edir:

("Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ndə göstərilir ki...) Sonra isə şairin vətəni Şirvan yurdu və Şamaxı şəhərinin ədəbi-mədəni tarixinə keçir (Alimləri, fəqihləri və şairləri ilə şöhrət tapmış, tədris imkanlarına malik bu şəhərdə Nəsimi hərtərəfli ensiklopedik mədəniyyətə yiyələnmək üçün münasib şəraitdə olmuşdur).

Nəsimi haqqında qaynaqlara və şairin əsərlərinə əsaslanan suriyalı müəllif şairin dünyagörüşü və biliyinin genişliyini ayrıca qeyd edir. Qalaçı göstərir ki, Nəsimi fəlsəfə, astronomiya, məntiq, riyaziyyat və təbiət elmləri sahəsində biliklər qazanmışdır. O, doğma türk-Azərbaycan dili ilə yanaşı, mədəniyyət və ədəbiyyat dili olan fars dilinə yiyələnmişdir... O, eyni zamanda, dövrün bütün yüksək səviyyəli mədəni adamlarının dili - Quran və ibadət dili, habelə islam maarifi xəzinəsinin dili olan ərəb dilini bilirdi.

Bu qənaətlər Azərbaycan nəsimişünaslarına məxsusdur. Professor Mirzağa Quluzadə 1973-cü ildə nəşr etdiyi "Böyük ideallar şairi"ndə yazır: "Nəsimi öz doğma şəhəri Şamaxıda qüvvətli mədrəsə təhsili almışdır. O, ana dilindən başqa, fars və ərəb dillərinə mükəmməl şəkildə yiyələnmiş, bunların vasitəsilə Yaxın Şərqin zəngin mədəni irsi ilə yaxşı tanış olmuş, təbiət, riyaziyyat, astronomiya, məntiq, fəlsəfə elmlərini öyrənmişdir... Nəsiminin vətəni olan Şamaxı orta əsrlərdə Yaxın Şərqin inkişaf etmiş böyük feodal şəhərlərindən biri idi. Burada Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani, Zülfüqar Şirvani kimi məşhur şairlərin təhsil aldığı böyük mədrəsələr, tanınmış alimlər var idi.

Qalaçı Nəsiminin yetişdiyi mühit haqqında qeyd edir ki, Azərbaycandakı zəngin ədəbi-mədəni irslə yanaşı, Şərq poetik ənənələri, islam dini və hürufilik Nəsiminin dünyagörüşünün formalaşmasında başlıca rol oynayıb. Teymur istilasından sonra Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə yaranmış vəziyyət alim tərəfindən obyektiv şəkildə təsvir edilib.

Nəsiminin Hələb dövrü şairin həyatının mühüm hissəsini təşkil etdiyi üçün Suriya alimi həmin dövrlərdə Hələb tarixinin əsas mərhələlərini illər üzrə təqdim etmişdir. Kitabda Nəsimi acgöz və təcavüzkar hakimlərin başqa ölkələri soyub talamasına, zülmə və əsarətə qarşı çıxış edən möhkəm iradəli bir şəxs kimi təqdim edilir. Şair ideyalarını təbliğ etmək üçün Hələbdə münasib şərait tapmışdır. "Hələb yaqutu İmadəddin Nəsimi..." kitabında Nəsiminin yaşadığı o vaxtkı Hələb mühiti olduqca real və təfsilatı ilə təsvir edilib. Hiss olunur ki, müəllifin yazıçılıq müşahidəsi güclüdür. Şairin yaşadığı Fərafirə məhəlləsinin təsviri verilən bölməni oxuduqca vaxtilə böyük mütəfəkkir Nəsiminin getdiyi yollar göz önündə canlanır. Müəllifin qənaətlərinə görə, böyük mütəfəkkirin təqib edilməsi, cəzalandırılması və edamının səbəbi dini deyil, siyasi baxışlarla bağlı olub.

Qalaçı Nəsiminin hürufilik görüşlərini izah etməyə geniş yer verib. O, hürufilik ideyalarının bəkdaşilik, qızılbaşlıq, babilik və bəhailikdə də əks olunması, Şamda və Hələbdə hürufiliyin davamçıları haqqında maraqlı məlumatlar verir. Müəllif hürufiliyin təşəkkülündə Fəzlullah Nəiminin rolundan, onun çıxışlarının islami ruhundan, Quran təfsirlərində rəqəmlərlə bağlılıq məsələsindən, vəhdəti-vücud əqidəsinin İbn Sina, Muhyəddin ibn Ərəbi və Əbu Hamid əl-Qəzali kimi təsəvvüf alimlərinin əsərlərində göstərilmiş mahiyyətindən bəhs edir və münasib məqamlarda Nəsiminin qəsidələrinə söykənir, onların ərəbcə tərcüməsini verir.

Nəsiminin qəzəlləri əsasında onun poetik sənətkarlığını yüksək qiymətləndirən suriyalı alim irfan rəmzlərinin işlədilməsi xüsusiyyətlərini göstərməyə çalışıb. O, yeri gəldikcə, Nəsiminin şeirlərini Fəridəddin Əttar, Hafiz Şirazinin qəzəlləri ilə müqayisə edir və onları səciyyələndirən əlamətləri göstərir.

Müəllif böyük mütəfəkkirin humanist məzmunlu şeirlərini dəyərləndirərək aşağıdakı nəticələrə gəlir;

- Nəsimi hürufilik əqidəsi altında insanı müdafiə etmişdir;

- O, Fəzlullah Nəiminin əsərlərində təbliğ olunan hürufiliyi şeirləri və ictimai əlaqələri vasitəsilə yaymışdır;

- Şair əzilən insani oyatmaq, şərəfləndirmək və onu zalim hakimlərə qarşı qaldırmaq istəmişdir;

- Onun əsərlərində Allah sevgisi tərənnüm edilir;

- Adi insanı şərəfləndirən Nəsimi hökmdarları, hakimləri mədh edən şeirlər yazmamışdır. Sanki onun şeirlərində ardıcıl şəkildə üç obrazdan bəhs edilir: sevgili, Allah, insan;

- Nəsiminin dəvəti mərifətə, sevgiyə, Həqiqətə yönəlmişdir.. Onun məqsədi kamil insan uğrunda çalışmaq olmuşdur.

- Misir alimi Hüseyn Mucib əl-Misridən fərqli olaraq Suriya alimi Azərbaycanda Nəsimi əsərlərinin nəşri və öyrənilməsi sahəsində görülən işləri təqdir edərək göstərir ki, "Nəsiminin vətəni Azərbaycanda şairin irsi layiqli şəkildə qiymətləndirilir". Onun verdiyi qiymətdə hətta xoş həsəd hissi duyulur. Çünki müəllif bu qeydlərdən sonra Hələbdə də Nəsiminin əsərlərinin yayılmasını istəyir. Daha sonra Qalaçı yazır: Nəsiminin vətəni Azərbaycanda, habelə Türkiyədə onun şeirləri dildən-dilə gəzir və xalq tərəfindən oxunur. Orada Nəsiminin faciəli həyatı cəsarət, sevgi və dözümlülükdə əfsanəyə çevrilmiş, şəhid olmuş, qəddarlıqla öldürülmüş insanların timsalı kimi tanınmış və şairlər onu vəsf etmişlər.

Suriya alimi Nəsimini "böyük Azərbaycan mütəfəkkiri və şairi" kimi təqdim edir. O, Nəsiminin böyük xidmətini onun "doğma Azərbaycan dilində" (bi-lüğətihil-Azərbaycaniyyətil-əsiləti) divan yaradan ilk şair olduğunu göstərir.

Əbdülfəttah Qalaçının məlumatına görə, 1989-cu ildə Azərbaycan hökuməti Nəsiminin büstünü Hələb şəhərinə və Azərbaycan nümayəndə heyəti şairin Bakıda nəşr edilmiş kitablarını Ərəb Yazıçılar Birliyinə (Suriya) hədiyyə etmişdir. Müəllif əlavə edir ki, həmin büst Hələb Milli Muzeyində saxlanılır.

"Seçilmiş mətnlər" adlanan son bölmədə Nəsiminin qəzəl, məsnəvi, rübai və qitələrindən bir neçə nümunənin ərəb dilində tərcüməsi verilmişdir. Şeirlərin tərcüməsi Muhəmməd Ədib Bəlluv və Əbdulfəttah Qalaçıya məxsusdur. Təəssüf ki, tərcümə orijinal mətndən edilməmişdir. Burada dəqiq olmayan sözlərə də rast gəlinir. Məs.: "Məndə sığar iki cahan" misrasında "iki cahan" ifadəsi "iki ağır yük" (səqləni) kimi verilmişdir. Nəticədə şairin fikri olduğu kimi çatdırılmır və böyük təhrifə yol verilir.

Əbdulfəttah Qalaçının müşahidəsinə görə, Hələbdə Nəsimi qəbrini ziyarət edənlər şairin irsi haqqında tam məlumata malik olmurlar. Onlar yalnız qəbr sahibinin "vəli" və "sufi" olduğunu öyrənirlər. Ona görə təklif edir ki, Nəsiminin türk və fars dillərində əsərlərini ərəb dilinə çevirmək, ərəb oxucularını, şairin məqbərəsini ziyarət edənləri bu şeirlərlə tanış etmək lazımdır. Bu halda Nəsimi haqqında onların təsəvvürü daha geniş olacaq. Bu təklifi biz də dəstəkləyir və Nəsimi şeirlərinin ərəb dilinə filoloji tərcüməsini yerinə yetirməyi öhdəmizə götürürük. Bu istək və arzu hələ 1968-ci ildə Xalq şairi Rəsul Rzanın Suriyaya - Hələbə səfəri zamanı yazdığı təəssüratlarında ifadə edilmişdi. Şair yazır: "Vaxt gələcək həqiqət yolunda, fikir azadlığı yolunda qurban getmiş böyük Azərbaycan şairi Nəsiminin tunc heykəli yüksələcəkdir. Bu heykəlin qarşısında qoyulacaq ən dəyərli hədiyyə onun ana dilində və onlarca başqa dildə nəşr edilmiş tam toplu əsərləri olacaqdır".

İmamverdi Həmidov

525-ci qəzet.- 2019.- 21 sentyabr.- S.20-21.