Xalq yazıçısı Anarın yaradıcılıq yoluna bir nəzər

Bütün yaradıcılığını daim izlədiyim, əsərlərini sevərək mütaliə etdiyim Xalq yazıçısı Anara həsr etdiyim bu yazını poetik sətirlərlə başlamaq istəyirəm.

Bu torpaqdan, sudan, oddan

Yaranmısan, Azərbaycan.

Dədə Qorqud kitabında,

Nəsiminin xitabında,

Xətainin gur səsində,

Füzulinin naləsində,

Vaqifin şux qoşmasında,

Vidadi ağlaşmasında,

Mirzə Fətəli dərdində,

Zərdabinin qeyrətində,

Natəvanın ismətində,

Ələsgərin qismətində,

Acı Sabir fəryadında,

Mirzə Cəlil ah-dadında,

Hadinin qəmli günündə,

Cavidlərin sürgünündə,

Dözümdən və mətanətdən,

Doğulmusan, Ana Vətən!

Bəli, məqaləmi "Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi", "Əlaqə", "Vahimə", "Yaxşı padşahın nağılı", "Otel otağı", "Mütləq görüşərik", "Qırmızı "Limuzin", "Gürcü familyası", "Dantenin yubileyi", "Şəhərin yay günləri", "Mən, sən, o və telefon", "Macal", "Sizsiz", "Ağ qoç, Qara qoç" …kimi onlarla məşhur nəsr əsərlərini dönə-dönə oxuduğumuz yazıçı Anara məxsus "Vətən marşı" ilə başlamağım təsadüfi deyil. Bu sətirlər Azərbaycanımızın tərcümeyi-halıdır və Vətənimizin özkeçmişinin poetik ifadəsidir.

Azərbaycan ədəbiyyatının elmi-bədii fikrində, nəzəri-fəlsəfi düşüncəsində, oxucu sevgisi ilə deyim ki, Uca Qalasını qurmuş Anar - yazıçı Anar ictimai-mədəni həyatımızda həm də müdrik insan, el ağsaqqal kimi tanınır, sevilir.

Mənim doğulduğum ildə "ölümdən dönən" nəsil - yazıçılar, şairlər, ədəbiyyatçılar nəslinin işığı göründü. Onlar mübariz ruhda ədəbiyyata daxil oldular. Milli ruh, milli özünüdərk, milli özünütəsdiq, milli qürur əsərlərinin ana xətti oldu.

Ədəbiyyatşünaslıqda 60-cılar deyə tanınan bu nəsil nə və niyə istədiklərini, həm də kimdən istədiklərini obrazların xarakterində, mövzularının rəng və ritmlərində yazdılar. Onlar 37-38-ci il repressiyasında doğranmış milli düşünürlərin ruhundan doğulmuşlar idi.

Onların ən parlaq, istedadlı nümayəndələrindən biri də, əsərlərini elə 60 ildir ki, sevə-sevə oxuduğumuz, mütaliə etdiyimiz, həyat dərsi öyrəndiyimiz Anar müəllimdir - bu il ömrünün müdrik yaşını 80 illiyini qeyd etdiyimiz Xalq yazıçısı Anardır.

Bizim nəsil qorxulu illərin təsiri və tərbiyəsində böyümədik, biz məhz yazıçı Anarın və onun zamandaşı yazıçıların yazdıqları mübariz ruhlu əsərlərin təsiri və tərbiyəsi ilə böyüdük.

Dədə Qorqud əsərini dərsliklərdə öyrənirdik, milli pasportumuz olan bu əsərin baş qəhrəmanı Qaraca Çobanla fəxr edirdik, əməkçi obraz olaraq. Amma 60-cılar nəslinin baş memarı Anar Dədə Qorqudda Bamsı Beyrəyi, Xan oğlu Buğacın, Bəy oğlu Uruzun, Dəli Domrulun, Qanturalının və digər igidlərimizin obrazını qabartdı, üst qatda təqdim etdi. Ssenari müəllifi olduğu və 1988-ci ildən tamaşa etdiyimiz "Basatın igidliyi" filmi artıq kükrəyib ayağa qalxmaq istəyən xalq üçün stimul oldu. Sonrakı illərdə çəkilmiş "Dədə Qorqud dühası", "Dirsə xanın oğlu Buğacın boyu", "Salur Qazanın evi talandığı boy" filmləri bu qəbildəndir. Dədə Qorqud nəslinin övladları olduğumuzu milli düşüncəmizə xatırlatdı. Burla Xatun obrazı ilə Analarımızın, türk qadınlarının namus-şərəf qəhrəmanlığını daha bir boy ucaltdı. Ədəbiyyatımızda "Dədə Qorqud" dövrünün başlanğıcına imza atan Anar "Qobustan" jurnalı ilə dilimizin saflığını da gündəmə gətirdi, bunlar əslində, təkcə bədii əsər yazmaq, ədəbi jurnal nəşr etdirmək istəyi deyildi, bu istəyin arxasında yuxarıda dediyimiz milli mübarizə, milli mücadilə vardı. Ona görə də 1988-ci ildə milli müstəqillik uğrunda mübarizə üçün xalq, millət olaraq ayağa qalxanda Anara çoxdan inanmışdı, Azadlıq Meydanında onun çıxışlarını bir içim su kimi susamış qəlblərinə çəkdilər. Anarın bütün əsərlərində dilimizin saflığı, duruluğu qorunur, yeni gələn nəsil üçün örnək və məktəb rolunu oynayır.

O, oxucularını "Dədə Qorqud" dili ilə, "Dədə Qorqud" əxlaqı ilə ədəbiyyatda yaratdığı yeni bir "Dədə Qorqud dünyası"na dəvət etdi. Çox qəribədir ki, bir zamanlar mütaliəsini əlindən qoymayan gənclik bu əsərlərə təşnə idilər, biri-birinə xəbər edərək oxuyurdular, bu əsərlər əl-əl gəzirdi, nəticədə bütöv bir nəsil tərbiyələndi: milli qürur, qeyrət, mücadilə, mübarizə üçün canını qurban verməyə hazır olan gənclik yetişdi.

Fikir verin, "Dədə Qorqud"dan yazan, "Qobustan" jurnalı nəşr edərək yeniliklərlə silahlanan yazıçı "Molla Nəsrəddin"ə üz tutmaya bilmir. Çünki cəmiyyət hələ də antimilli ünsürlərlə dolu idi. Onu ruhdan salmağa min yollar aradılar, şər-böhtandan belə çəkinmədilər. Amma Anar milli gerçəkliyi ana südü ilə içinə çəkmiş Vətənin qeyrətli oğlu idi. Bu məqam dünya siyasət meydanında öz heykəlini qurmuş və təpədən-dırnağa milli olan Heydər Əliyevin çıxışından bir neçə sətri xatırlatmaq istədim: "... 20-30-cu illərin repressiyalarında çox dəyərli ziyalılar məhv edilmişdir. Onlardan biri də Nigar xanımın atası Xudadat bəy Rəfibəyli - Azərbaycanın ilk müstəqil hökümətində, Xalq Cümhuriyyətində nazir vəzifəsini tutmuş bir insan, sonra repressiya qurbanı olmuşdur. Ancaq tarix hər şeyi öz yerinə qoyur. Xudadat bəy Rəfibəylinin qızı Nigar xanım Rəfibəyli böyük bir yol keçmiş, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf etməsi uğrunda çalışmışdır. O, öz həyat yoldaşı - Azərbaycanın böyük şairi Rəsul Rza ilə birlikdə Azərbaycan ədəbiyyatının yüksəlməsində xüsusi rol oynamışdır və məmnunam ki, onların övladı, Azərbaycanın böyük yazıçısı, Yazıçılar Birliyinin sədri hörmətli Anar da əcdadlarının, anasının, atasının işini davam etdirir və Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişafına öz xidmətlərini göstərir".

Belə bir ailədə doğulub-tərbiyə almış bir yazıçının, illərdir ki, hər Yeni ildə hamımızın gözümüzü ekrana dikərək gözlədiyimiz bir tamaşa-əsəri var: "Ötən ilin son gecəsi". Bu əsərdə tərbiyə var, zamanın sınaq imtahanına çəkilmiş ənənəvi milli ailə qanun-qaydalarına baxış var. Saçının bir telini ağ, bir telini qara hörən və təkbaşına 4 övlad böyüdən Ana obrazı əsərin əsas personajıdır. Çoxdur belə ailələlər və o övladlar ailə-ocaq istisini, bayram süfrəsinin bərəkətini unudurlarmı? - yox, sadəcə fərqinə varmırlar. Anar bu əsərində həmin ailə tablosunu açıb sərgiləyir, tamaşa elə və özün nəticə çıxar.

Anar tamaşaçısını güldürür: "Evləri köndələn yar"ı xatırlayaq. Burada nə qədər müxtəlif obrazlar var - bir yanda sevən cütlüklər, bir yanda zəngin qohum eşqində olan valideynlər, bir yanda şöhrətpərəstlik xəstəsi olan valideynlər, digər yanda öz bazarının haqq-hesabını saf-çürük edən valideynlər. Bu personajların hamısı real həyatda, yan-yörəmizdə, qonum-qonşumuzdadırlar, amma bu gülünc və acınacaqlı həqiqətləri bir bayram ovqatı ilə bizlərə təqdim edir. Baxın və gülün. Mirzə Cəlil sayağı.

"Dantenin yubileyi"ni adam nə qədər oxuyar - gah gülər, gah da yazıq Kəbirlinskinin taleyinə acıyar, amma bu ironik gülüş deyil, işinin başında olan sadə bir insanın - obrazın əsl ziyalılığını təqdim etməsidir.

Anar valideynlərini itirəndə özü məşhur yazıçı idi. Amma o, bu itkini - ağır itkini uşaq hönkürtüsü ilə qarşıladı - "Sizsiz"i yazdı. Bu əsər əl-əl gəzdi. İki tanınmış xalq şairi haqqında yazıçı oğlun bədii elegiyası, bu həm də ədəbiyyatımızda elegiyanın yeni səpgidə təqdimi oldu.

Ədəbiyyatımızda öz yeri və dəsti-xətti olduğu kimi, çəkdiyi filmləri də, mərhum aktyor Həsən Məmmədovun təbirincə desək, heç də adi bədii filmlər deyil. Bunlar həm də görkəmli sənətkarlarımız haqqında monumental tədqiqat əsərləridir ("Üzeyir ömrü", "Qəm pəncərəsi", "Torpaq. Dəniz. Od. Səma", "Gün keçdi", "Dədə Qorqud" və s.). Ssenariləri əsasında çəkilmiş filmlərə - "Sözsüz mahnı", "Evləri köndələn yar", "İmtahan", "Əlaqə", "Təhminə", "Otel otağı", "Nigarançılıq", "Cavid ömrü", "Sübhün səfiri", eləcə də, "Aşıqlar", "Daş saatın səsi", "Dağdağa rast gəlməz" və s. hər dəfə ilk dəfə baxırıqmış kimi tamaşa edirik. Anarın yaradıclıq səhifəsini vərəqlədikcə ssenariləri əsasında çəkilmiş televiziya filmləri, əsərləri əsasında çəkilmiş bədii filmlər, ssenariləri əsasında çəkilmiş cizgi filmləri, ideyası əsasında çəkilmiş filmlər, haqqında çəkilmiş sənədli filmlər kimi səhifələrin zənginliyinə təəccüblənməyə bilmirsən. Sanki yazıçı bütün ömrü boyu bir an dayanmayaraq yazıb-yaratmışdır.

Anarın film yaradıcılığına bu qədər maraq və əmək sərf etməsi heç də təsadüfi deyildir. Çünki yazıçı ilk ali təhsilini indiki Bakı Dövlət Universitetində aldıqdan sonra, 1970-72-ci illərdə Bakıda və Moskvada Rejissor emalatxanasında kino rejissorluğu sənətinə də yiyələnmişdir.

1991-ci ilin martında Yazıçıların IX Qurultayında yekdilliklə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri seçilən Anar 1997 və 2014-cü illərdə keçirilən Yazıçılar Qurultaylarında da yenidən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri seçilmişdir. O, fəal ictimai xadim kimi Azərbaycanımızı dünyanın dörd bir yanında ləyaqətlə təmsil edir. Dünyanın əksər dillərinə tərcümə olunmuş biri-birindən gözəl və oxunaqlı əsərləri, müxtəlif elmi-ədəbi məclislərindəki nitqləri, məruzə və çıxışları, müsahibə və məqalələri ilə.

O, bütün türk dünyasında tanınan yazıçıdır. 1996-cı ildə Bakıda Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayı Anarın giriş sözü ilə açıldı. Türk dünyasındakı xidmətlərinə görə Anar Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatı - Türkdilli ölkələrin mədəniyyət səylərini birləşdirən beynəlxalq təşkilatın - TÜRKSOY-un "Şərəf" medalı ilə təltif edilmişdir.

Daha çox təmasda olduğum Özbəkistan haqqında deyim. "Mən sən, o və telefon" adlı kitabını nəşr edən naşirin - "Sizin Anarın yazmaq eşqi həvəsi heç tükənməsin - həm kitabın xərcini götürdük, həm də 5 dəfə artığını". Və həmin kitab mağazalarda bir gündən artıq qalmamışdı. Qeyd edim ki, indiyəcən Anarın Özbəkistanda 5 kitabı nəşr olunub.

Anarın müxtəlif ölkələrdə nəşr olunan kitablarının ümumi sayı 60-a yaxındır. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz məşhur əsərləri və ümumiyyətlə, digər nəsr əsərləri xarici ölkələrdə tərcümə edilərək dönə-dönə nəşr edilmişdir.

Dünyanın dörd bir yanında Anar nəsri oxunur - ideya məzmun xüsusiyyətlərinə, fəlsəfi anlamına, millilik kontekstində bəşəri əxlaqi dəyərinə görə.

Həm də tərcüməçi kimi ədəbiyyatda öz yeri olan sənətkarımızdır. V.Şekspirin "Fırtına" pyesini, A.Blokun, V.Mayakovskinin, S,Yeseninin və B.Pasternakın (B.Pasternakı dilimizə ilk dəfə Anar çevirib) şeirlərini, eləcə də başqa rus və dünya şairlərinin əsərlərini, müxtəlif epoxalara aid nəsr mətnlərini Azərbaycan dilində Anarın tərcüməsində oxuyuruq.

Yazıçı rus dilində də qələmini uğurla sınayıb. Məsələn, "Gecə düşüncələri", "Yaşamaq haqqı", bir çox esselərini və ədəbi-tənqidi məqalələrini rus dilində yazıb, hətta "Əlaqə" povestini, "Mən, sən, o və telefon" hekayəsi, "Şəhərin yay günləri", "Səhra yuxuları" pyeslərini və daha bir neçə əsərini rus dilinə özü çevirib.

O, bir-birindən maraqlı yol qeydlərinin müəllifidir.

Anar onun millilik məktəbindən dərs alan gənclərin taleyinə həmişə qayğı göstərib. İstər tarix səhifələrinə köçmüş gənclər olsun, istərsə də müasir zamanımızda boy atan gənclər. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri olaraq onlara Birliyin imkanları daxilində əl yetirir. Əsərlərinin müzakirəsi, nəşri, tərcüməsi və s. məsələlərdə dəstəyini əsirgəmir. Yazıçılar Birliyinin 3-cü qatında yerləşən Natəvan klubunun qapısı yanındakı divarda Yazıçılar Birliyinə heç ayaq basmayan bir gəncin şəkli asılmışdır. Bu, 20 yaşında Vətən uğrunda şəhid olmuş bir gəncin nakam taleyinə qayğıdır. Hər il bir gənc hekayəçiyə onun adına mükafat təqdim edir. "Min ilin yüz şairi" içində ona yer ayırır, "1500 ilin oğuz şeiri"ndə onun yerini bələdləyir. "Şəhidlər dağı" essesində yazır: "Şəhidlər muzeyi qurularsa, orada ... klassiklərdən tutmuş ta çağdaş şairlərimizin, yazıçılarımızın təsirli kəlamlarınacan - bütün mətnləri dairəvi divarlarda həkk etmək olar, mərkəzdə, mis dairənin üstündə isə məncə, ikicə sətir yazılmalıdır. Bu sətirlərin müəllifi gənc şəhid-şair dahilərin, uluların, böyüklərin məclisində mərkəz yeri öz halal qanıyla, taleyilə, qismətiylə qazanıb! Onun sətirlərinin saf həqiqəti qarşısında baş əyməliyik: "Həyat üçün doğulmuşuq, Vətən üçün ölməliyik!"

Əslində, bu böyük qəlbin həyəcanı, hönkürtüsü, ehtiramı və sevgisidir. Söhbət Ülvi Bünyadzadədən - bizim evin körpəsi Ülvimizdən getdiyini yəqin ki, hiss etdiniz. Bunun qayğı və diqqəti üçün yazıçı Anara heç kim söz deməyib, xahiş etməyib, onun ailə üzvlərini bəlkə də yaxından tanımır, bilmir. Bu mübariz gəncliyə, şanlı qəhrəmanlıq tariximizə minnətdarlıq işarətidir.

İllərdir ki, Əlişir Nəvai və ümumiyyətlə, özbək ədəbiyyatı üzərində tədqiqatlarla məşğulam. Əlişir Nəvainin "Məcalis ün-nəfais" və "Nəsaim ül-məhəbbət" təzkirələri üzərində çalışırkən bir anlıq müasir zamanımızda da belə mükəmməl təzkirələr yazılırmı? - deyə düşünərkən, Anarın hazırladığı - yazdığı iki biobiblioqrafiyanı - almanaxları xatırladım. Bütöv Azərbaycanın ədəbi-bədii tarixini əks etdirən "Min ilin 100 şairi" və bütün türk dünyası ədiblərini - ədəbiyyat dünyasının mənzərəsini yaradan "1500 ilin Oğuz şeiri" əsərləri. Bu əsərlər milli və ümumtürk ədəbiyyatımızın tarixi xronologiyasıdır - mükəmməl, rəngarəng, bir sözlə, zəngin xəzinə.

"Anar yaradıcılığında biobiblioqrafiyanın elmi-nəzəri aspektləri ("Min ilin 100 şairi" və"1500 ilin Oğuz şeiri" almanaxları - biobiblioqrafiyaları əsasında)" adlı irihəcmli məqaləmdə bu əsərlər haqqında tam təfərrüatı yazdım, həmin yazını da bu günlərdə çapa təqdim edəcəm.

Yazımızın əvvəlində Anarın həm də şair kimi təqdim etmişdik. Altı cildlik "Əsərlər"inin IV cildində təqdim etdiyi şeirlərini belə bir bəndlə açır:

Şer yazmaq bir həvəsdi,

Bilmirəm, bəlkə əbəsdi,

Beş-on şer mən də qoşdum,

Dedim ki, həvəsdi-bəsdi.

"Qürbətdə vətən həsrəti" şeirində "Yaşamaq çətindi sənsiz, gözəl elim - Azərbaycan" - deyə yazaraq Vətənin şirinliyi, əzizliyi kimi könül eşqini əks etdirib. Orada təqdim etdiyi "Klassik şeirlərlə səsləşmələr" silsiləsindən yazdığı nəzirələr daha çox ictimai məzmun daşıyır. Sözümün əvvəlində səsləndirdiyim "Vətən marşı"nın tamamını diqqətinizə yetirirəm -

Məhəbbətdən, cəsarətdən,

Ürəklərdə sədaqətdən,

Diləklərdə hürriyyətdən,

Şüurlarda həqiqətdən,

Əməllərdə ədalətdən,

İztirabdan, əziyyətdən,

Göz yaşından, əsarətdən,

Qovuşmağa, birləşməyə

Ümidsiz dəli həsrətdən,

Yer altında hərarətdən,

Yer üstündə bərəkətdən

Doğulmusan, Ana Vətən.

Qalaların vüqarı var,

Şahdağın təmiz qarı var,

Göyçayının çinarı var,

Qışı, xəzanı varsa da,

Novruzu var, baharı var.

Doğma yurdu hər gün, hər an

Yada salan Anarı var.

Bu yazımın sonunda üzümü sevimli yazıçımıza tutaraq demək istəyirəm ki, hörmətli Anar müəllim, bilin ki, sizi daim qəlbində sevən, anan oxucuların, xalqının ləyaqətli oğul-qızları, düşünən gəncliyimiz var. Ömrünüzün 90-nında, 100-ündə Sizinlə birgə yenə toplaşaq, inşallah!

Almaz ÜLVİ

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2019.- 4 yanvar.- S.6.