Qaranlıqdan aydınlığa: “Şollerin arxivi”

Həyat bir bumerqandır. Kim bu fikri necə istəyirsə, eləcə də başa düşməkdə azaddır. Ancaq mən sizə bu yazımda insanın öz kökünə, doğulduğu torpağa, yurda bağlılığından danışacağam. Daha doğrusu, o torpaqların sirli enerjisinin insan ruhundakı, həyatındakı təsir gücündən.

Elm, texnologiya inkişaf etdikcə, “o vaxtın insanları”nın sözlərini ya unudur, ya da yetərincə ciddiyə almırıq. Bəlkə də bu inkişaf ilk növbədə bizim eqomuzu yüksəldir. Hər şeyi biz bilirik, biz oxuyuruq, biz görürük kimi mənasız fikirlərə qapılırıq. Amma elə ki ayağımız bir çınqıla ilişir, qarşımıza “boyumuzdan yekə” sual çıxır, o saat qaçırıq yenə də böyüklərimizin üstünə. Hə, onu deyirdim axı, böyüklərin “ata yurdu” ifadəsi də zaman keçdikcə, həm elmi, həm də praktiki cəhətdən öz təsdiqini tapır, biz gənclər nə qədər qeyri-ciddi yanaşsaq da...

Bu həqiqətlə ilk dəfə 17 yaşımda Qarabağ qaçqınları ilə ünsiyyət zamanı qarşılaşmışdım. Yerini, yurdunu, doğulduğu, havasını udub, suyunu içdiyi torpaqları özlərindən asılı olmayan səbəblərdən tərk etməyə məcbur qoyulan soydaşlarımızın nitqində tez-tez eşitdiyim “ata yurdu” kəlməsi o zamandan bəri yaddaşımın bir küncündə müsəlləh əsgər kimi dayanıb. Bənzər situasiyalarda tez özünü göstərir, sanki “burdayam” deyir.

Həmin vaxtlar Şuşadan olan məcburi köçkün bir xanımla söhbətimiz əsnasında söylədiyi fikir damarımda qanımı dondurmuş, ürəyimi yandırıb cızdağını çıxartmışdı: “Əvvəl gələndə evimizə, illərlə topladığımız, dişimiz-dırnağımızla yığdığımız az-çox varımıza, mal-qaramıza, rahat həyatımıza yanırdıqsa, yaş ötdükcə doğulduğumuz torpağın həsrəti bizi diri-diri qovurur. Hərdən düşünürəm ki, o yığdıqlarımız da, mal-qara da, ev-eşik də onların olsun, bircə dəfə, cəmi bircə dəfə gedib doğulduğum torpağa ayaq basım, ata yurdumu görüm, o havanı təzədən udum...”

Doğulduğu torpağın yaş ötdükcə insanı özünə çəkməsi fikrini sonralar tez-tez eşitdim. Bu yazıda haqqında danışacağım “Şollerin arxivi” adlı Azərbaycan bədii filmi də elə bu mövzuya həsr edilib. Filmdəki hadisələr XX əsrin 40-cı illərində Azərbaycanda yaşamış alman mənşəli Şollerlər ailəsinin həyatı üzərində qurulub.

Almanların Azərbaycana köçü haqqında xatırlatma

Azərbaycanda almanların məskunlaşması tarixi XIX əsrin birinci yarısından başlayıb. Onların Qafqaza köçürülməsi Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğal edilməsilə bağlıdır. Yəni o vaxtkı Azərbaycan ərazilərinin İran və Rusiya arasında bölünməsinə imkan verən Gülüstan müqaviləsindən sonra Rusiya məskunlaşdırma siyasətinə başlayır və Qafqaz qoşunlarının baş komandanı General Yermolov Qafqaza Avropa xalqlarının köçürülməsini təklif edir.

1817-ci ildə o, almanların ilk dəstələrinin Azərbaycana yerləşdirilməsi barədə göstəriş verir. Almanların Azərbaycana ilk kütləvi köçü isə 1817-1819-cu illərə təsadüf edir. 1818-i ilin sentyabrında 209 alman ailəsinin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi barədə qərar verilir. Ailələrdən 118-i Gəncədən 7-8 kilometr aralıqda yerləşən, yerli əhalisi Çar Rusiyasının hakimiyyətini qəbul etməyərək Osmanlı və ya İran ərazilərinə köçmüş Xanlıqlar kəndinə gətirilir. 91 ailə Şəmkir şəhərinin ətrafındakı ərazilərdə yerləşdirilir.

Azərbaycana yerləşdirilmiş almanlar Vürtemburq krallığının sakinləri olublar. Alman ailələri Şəmkir yaxınlığında Helenendorf (Göygöl rayonu) və Annenfeld adlı iki koloniya salıblar. Bu koloniyalardan başqa almanlar Azərbaycanda Georqsfeld, Qrünfeld, Ayxenfeld, Traubenfeld, Yelizavetinka kimi kəndlər də salıblar. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yaşayan almanların əksəriyyəti xristianlığın protestantlıq qoluna etiqad ediblər. 1857-ci ildə Helenendorfda protestant kilsəsi tikilib. Sonralar Gədəbəy, Şamaxı, Bakı, Şəmkir ərazisində də alman lüteran kilsələri tikilərək istifadəyə verilib. Hazırda Şəmkirdə, Göygöldə restavrasiya edilmiş kirxalar var. Lüteran kilsəsi Göygöldə tarix muzeyi kimi fəaliyyət göstərir.

Almanların Qafqazdan köçürülməsi prosesinin başlanğıcı isə 1871-ci ildə Vahid Almaniyanın yaranması ilə əlaqələndirilir. O zamandan almanlar Rusiyada arzuolunmaz xalqların siyahısına düşüblər. 1933-cü ildə Hitlerin Nasional Sosialist Partiyasının Almaniyada qalib gəlməsi, Almaniya ilə keçmiş SSRİ arasında 1941-ci ildə müharibənin başlaması ilə Sovet İttifaqının Avropa hissəsindən almanların deportasiyası barədə qərar qəbul olunub. 1941-ci ilin oktyabr ayında Stalinin əmri və Mikoyanın təşəbbüsü ilə təqribən 20 mindən çox Azərbaycan vətəndaşı olan alman heç bir tutarlı dəlil olmadan 15 gün ərzində Sibirə və Qazaxıstana sürgün edilib. Sürgün vaxtı yolda ölənlər, sonradan getdikləri yerdə aclıqdan və soyuqdan qırılanlar da çox olub. Bir çoxu isə orada məskunlaşdıqları üçün sonradan Azərbaycana dönməyib. Köçürülmüş almanların yerinə ermənilər və yerli camaat gətirilib.

1939-cu ildə Azərbaycanda 13133 nəfər alman yaşayırdı. 1989-cu ilin siyahıyaalınmasına görə, onlardan cəmi 748 nəfəri qalıb. Bunun da 134-ü Bakıda yaşayırdı. Hazırda isə ölkədə 500 nəfər qarışıq nikahların törəməsi olan alman var.

Bir arxivin izi ilə...

“Şollerin arxivi” bədii filmi almanların Azərbaycana gəlişinin 200 illiyi münasibətilə və Prezident İlham Əliyevin imzaladığı müvafiq Sərəncama istinadən çəkilib. Çəkilişləri bir ildən çox davam etmiş film Avropa mədəniyyətindən, azərbaycanlıların sədaqətindən, Azərbaycan-Almaniya dostluğundan, ölkəmizin multikultural dəyərlərindən bəhs edir. Filmin çəkilişləri Gəncə, Xanlar, Tovuz və Bakıda aparılıb.

Triller janrında çəkilmiş ekran əsərinin ssenari müəllifi, quruluşçu rejissoru və baş prodüseri Cəlaləddin Qasımov, rejissoru Adil Qulamov, operatoru Fahir Səmədoğlu, montajçısı Faiq Nağıyevdir. Filmdə Xalq artisti Sabir Məmmədov, Əməkdar artistlər Əjdər Zeynalov, Şirzad Pirallahı, aktyorlar Rövşən Kərimduxt, Ramiz Vəliyev və başqaları rol alıblar.

Filmin sujet xətti real həyatdan götürülüb: “Almanları sürgün edəndə azərbaycanlı ailəsinə bələkdə bir uşaq vermişdilər. O vaxt qayda belə idi ki, almanlara kim kömək etsəydi, həmin adamı Azərbaycanda cəza gözləyirdi. O, sürgün oluna bilərdi. Odur ki, həmin bələkdəki uşağı gizlincə götürüb saxlayıblar. Sonra da 1945-ci ildə Şoller nəvəsinin dalınca gəlir...”

Müharibə haqqında çox əsərlər yazılıb, çox filmlər çəkilib. Dünya ədəbiyyatı bu cür dəyərli nümunələrlə zəngindir. Bəzilərində müharibənin od-alovu, bəzilərində arxa cəbhənin çarəsizliyi, bəzilərində isə ayrı-ayrı insan talelərinə vurduğu fərqli yaralar mövzu kimi seçilib. “Şollerin arxivi” filmi də müharibənin gətirdiyi bəlalardan danışır. Ancaq müharibəni, o odu, alovu göstərmədən. Azərbaycanın Tovuz rayonunda, kiçik bir dağ kəndində məskunlaşan, buradakı yerli əhaliylə qaynayıb-qarışan, öz hesabına burada bir çox quruculuq işləri görən Şollerlərin yüz ildən artıqdır məskunlaşdıqları torpaqdan çıxarılmasının bircə səbəbi vardı-müharibə!

Əgər onlar nə zamansa gəldikləri, bir neçə nəslin ömrünü sürdüyü torpaqdan çıxarılmışdılarsa, filmin başqa bir qəhrəmanı taleyin qurduğu amansız oyun nəticəsində düz otuz il öz kimliyindən xəbərsiz, ata yurdundan çox uzaqda ömür sürməyə məhkum olmuşdu. Əfqanıstandakı hərbi xidmətdə keçirdiyi qəza nəticəsində yaddaşını itirən 20 yaşlı gənc Aslanın sonrakı taleyi Almaniyaya qədər gedib çıxır. Həkimlərin “su yaddaşı” dedikləri bu xəstəliyin tək çarəsi doğulduğu torpaq, başqa sözlə, ata yurdudur. Deməli, böyüklərimizin bu qədər müqəddəs saydıqları “ata yurdu”nun tibbi izahı da varmış. Doğulduğu, böyüyüb boya-başa çatdığı torpaqdan ayrılan insan kökündən ayrılan ağac kimidir, gec-tez mütləq yıxılacaq. Aslanın kim olduğunu, hardan gəldiyini isə heç kim bilmir. Gəncliyində bəlkə də bunu özünə çox dərd etməyən, keçmişinin izinə düşməyən Aslan illər ötdükcə yaddaşsızlığının əziyyətini çəkməyə başlayır, özü haqqında daha çox şeylər bilmək istəyir. Fələyin ona hazırladığı sürprizlər isə çox da uzaqda deyil...

Şollerin Azərbaycandan çıxarkən Qasımovlar ailəsində əmanət qoyduğu arxiv neçə qaranlıq taleyə işıq tutur. Həmin arxivin izi ilə Tovuz rayonuna gələn Şollerin nəvəsi Mark və onun dostu Covanni burada onları hansı həqiqətlərin gözlədiklərindən xəbərsizdirlər. Həqiqət isə onları kiçik bir kənddə, dağların qoynunda uzun illərdir ki, gözləyir.

Çox qısa zamanda bütün dünyanın diqqətini öz üzərinə çəkməyi bacaran “Şollerin arxivi” filmi müharibə, məhəbbət və ümid haqqında bənzərsiz bir əsərdir. Burada alman ailəsinin timsalında insan dramı var. Filmi izlədikcə anlayırsan ki, əslində ətrafımızdakı insanların həyatında baş verən hadisələr hansı yollarlasa bizə, bizim həyatımıza da təsir edə bilir. Bir əsgərin itkin düşməsi onun ailəsinin, sevdiyi qızın, az qala bütün kəndin həyatını necə dəyişibsə, dörd nəfərdən ibarət alman ailəsinin sürgünü özündən sonrakı nəsillərin belə həyatında izlər buraxmağı bacarıb. Sirr isə heç zaman gizli qalmır, gec-tez açılır, mütləq açılır...

Ötən ilin ən uğurlu filmi

“Şollerin arxivi” bədii filmi dünyada böyük marağa səbəb olub, altı ayda iyirmi beynəlxalq festivalda uğur əldə edərək Azərbaycan kino tarixinin ən çox mükafat qazanan ekran əsəri kimi müəyyənləşdirilib.

Filmin Böyük Britaniyanın 27-ci Chichester Beynəlxalq Film Festivalında premyerası keçirilib. Beş festivalda qızıl mükafata layiq görülən ekran işi dekabr ayında daha üç festivalda qələbə uğrunda mübarizəyə qoşulub. Film Hollivudda “Global Nonviolent Film Festival”, Fransada isə “Mediterranean Film Festival Cannes” festivallarında “Ən yaxşı bədii film” adını qazanıb. Həmçinin bu ekran əsəri Hollivudda “Global Nonviolent Film Festival”ın jurnalına daxil edilib.

“Şollerin arxivi” Yaponiyanın “Genre Celebration” festivalında “Ən Yaxşı Dram” nominasiyasına, “Move me Productions Belgium” - film festivalında “Ən Yaxşı Film” nominasiyasına, “Barcelona Planet” film festivalında isə “Ən Yaxşı Bədii Film” nominasiyasına layiq görülüb. Los Anceles “CineFest” , Kanadanın “AltFF Alternative” Film Festival və “European Cinematography AWARDS” festivallarında final mərhələsinə qədər çıxıb. ABŞ, İngiltərə və Yaponiya kinoteatrlarında nümayiş etdirilən film “Oskar”ın siyahısına düşməyin bir addımlığındadır. Bu günlərdə isə ekran əsəri növbəti uğurunu Almaniyanın Capital Filmmakers Festival - Berlin festivalında qazanıb.

Baş prodüser hesab edir ki, bu film Azərbaycan ilə Avropa arasındakı mədəni əlaqələrdə çox mühüm yeri olan bir sənət əsəridir. Elə biz də o fikirdəyik.

Sondan başlanğıca...

Əslində, həyatımız işarələrlə doludur. Hər anımız bizə gələcək nələrinsə işarəsini verir. Biz isə yaşamağa o qədər aludə olmuşuq ki, başımızı qaldırıb o işarələrə baxmağı, onları anlamağa çalışmağı ağlımıza belə gətirmirik. Bir müddət öncə Fransada yaşayan həmyerlimiz Şahin Sinarianın “İvon Bottonun arzuladığı həyat” kitabını oxuyanda onunla az qala eyni mövzuya toxunan “Şollerin arxivi” filminə baxacağımı və hətta haqqında yazı yazacağımı düşünməmişdim. Filmi izləyərkən isə ekranın bir küncündən mənə doğru boylanan o yaşıl, yorğun gözlər-İvon Bottonun gözləri elə hey deyirdi: “Sizin həmyerliniz Aslan qürbətdə otuz il keçmişini xatırlamadan yaşamışdısa, mən doğma elimdən, yurdumdan, valideynlərimdən, əzizlərimdən uzaqda - Azərbaycanda düz 66 il ömür sürdüm, özü də hər Allahın günü onları xatırlayaraq”. Və düşündüm, bu gözlər də mənə bu yazı ilə başladığım mövzunu davam etdirmək üçün bir işarədir. Qərib fransız qızı İvon Bottonun həyatında görüşənədək...

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 12 yanvar.- S.14.