Xeyirlə Şərin mübarizəsi yeni təqdimatda

GƏNC TAMAŞAÇILAR TEATRININ SƏHNƏSİNDƏKİ "DON KİXOT" VƏ "PƏRİ CADU" HAQQINDA TƏƏSSÜRATIM

"DON KİXOT" - QƏHRƏMANLIQ HAQQINDA

İnsanlara xoşbəxlik bəxş etmək, dünyanın Şər üzü ilə vuruşmaq, xeyirxahlıq etmək keçmiş cəngavərlik nağıllarının, hekayələrinin əsas məğzi idi. Bu mövzu istər Şərq, istər Qərb mədəniyyətinin onurğa sütunu olub.

Yaşadığı şəhərlərin qeydinə qalan, o şəhəri qoruyan minlərlə qəhrəmanlar uydurulub. Əbədi mübarizəyə həsr olunmuş bu əhvalatlar təkcə ədəbiyyatın yaddaqalan nümunələri olmaqla qalmayıb, həm də digər sahələrdə - teatrlarda, klassik musiqilərdə, poeziyada da özünəməxsus yer tutub. Bütün dövrlərdə bu cür hekayələr, macəra ədəbiyyatı adamlara motivasiya verib, onları yenidən öz işlərinə, həyatlarına həvəsləndirib. Avropanın sənayeləşməsi dövründə, burjua inqilablarının başlandığı ərəfələrdə, ya da məşhur xaç yürüşləri zamanı cəngavərlik mətnləri yaranmaqda, inqilab, yürüş iştirakçılarına inam və həvəs qatmaqda idi. Orta Şərqdə sürətlə imperiyaların bir-birini əvəzlədiyi, tarixin hər gününün önəmli bir hadisəyə çevrildiyi zamanlar o isti döyüşlərin qəhrəmanlarının adı, igidliyi xalqın dilində əzbərə çevrilər və insanlar öz qəhrəmanına hekayələr, dastanlar qurardı.

Yazılı ədəbiyyat o dövrlərdə, demək olar ki, bu mətnlərdən təsirlənirdi. Müəlliflər keçmiş dastanları, əfsanələri yenidən işləyir, yeni janrlarda da bu mövzunu qabartmaqdan, kütləyə cəngavər döyüşlərindən danışmaqdan doymurdular. Realizm cərəyanın hakim olduğu dövrlərdə bu hekayələrin yerini əzilən, sənayenin və kapitalın qurbanına çevrilən aşağı təbəqə adamları haqqında romanlar tutsa da, modernizmin özüylə gətirdiyi absurd, sürreal, metafizik qatda əsərlər yazılsa da, təməl nöqtədə yenə də qədimdən də qədim missiyanın - Xeyirlə Şərin mübarizəsini nağıl etmək missiyasının yazıçıların şüuraltında qalmasının şahidi olduq. Postmodern sənətdə isə bütün sahələr - ədəbiyyat, rəssamlıq, musiqi, teatr - yenidən keçmişə, daha keçmişə qayıdıb o nağılların, o əfsanələrin məzmunlarına, hətta bəzən birəbir mətnlərinə söykədilər kürəklərini. Yeni dövrün ən məşhur romançıları hələ də "Min bir gecə" nağıllarından tutmuş, "Robin Qud" əhvalatına kimi bütün qəhrəmanlıq və macəra mətnlərini yenidən işləyirlər.

"SƏN YANMASAN, MƏN YANMASAM..."

Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində izlədiyim "Don Kixot" məni bir anlıq uşaq yaşlarıma apardı. O vaxtı mən nə Servanteslə tanış idim, nə də Lamançlı Don Kixotla. Televeziya ekranlarında bu hekayənin cizgi filmi verilirdi, çox seriyalı, gülməli, bəyaz rəngin tez-tez gözümü ağrıtdığı, amma bir saat məni tamamilə bu dünyadan ayırıb başqa bir zamana atan cizgi filmi idi. İllər sonra yenidən Don Kixotu və balacaboy Sanço Pansanı görmək üzümdə xəfifdən bir təbəssüm yaratdı. Oxuduğu kitablardan təsirlənib dünyanın hələ də cəngavərlərə ehtiyac duyduğunu düşünən və özünü bu amala fəda etməyi düşünən yaşlı Lamançlı dillərə düşür. Tamaşa boyunca "cəngavərlik dövrü bitib, o isə hələ də qəhrəmanlıq etmək istəyir" ifadəsi bir neçə dəfə təkrarlandıqca, saf, xeyirxah qocanın düşdüyü yolun bir az da çətinliyini xatırlayırdım. O, sonuncu qəhrəman idi. Onun yaradıcısı Servantes ədəbiyyatın sonuncu zirehli geyimli, qalxanlı, at üstündə şəhərlər gəzən qəhrəmanını yaratmışdı. Tamaşaya baxanda zehnimdə Nazim Hikmətin o məşhur misraları dolanırdı: "Sən yanmasan, mən yanmasam, necə çıxar aydınlığa qaranlıqlar?!"

"Sən" Sanço idi, "mən" Don Kixot. Çətinə düşənlərin, zalımın əlində olanları xilas etmək üçün yola düşmüşdülər. Əsər tamaşada daha çox diktə edirdi, nəinki mənim uşaq yaddaşımda qalmış filmdə. Baş qəhrəmanları oynayan Qurban İsmayılov və Şövqi Hüseynov ilk dəfə əsərlə tanış olanlar üçün tamaşanı ustalıqla təqdim etdilər. Zaldan çıxanda da tamaşaçıların aktyorlar haqqındakı müsbət fikirlərini bir-birlərinə pıçıldamaqlarını eşidirdim. Kitabda olduğu kimi, tamaşada da əsas ideya - dünyada ədalətin və haqqın öz yerini tapması, bunun üçün insanın özündən daha çox bütün insanlığı düşünməyi, "yanmağı" idi. Yel dəyirmanına qarşı döyüşən qocanın içindəki bitməz-tükənməz saf və xeyirxah hisslər hər yaşda olan tamaşaçı üçün bir az da həssas anlar yaratmışdı.

Dulsineya obrazı (Mehriban Hüseynova) tamaşaya lirika qatırdı. Lamançlı Don Kixotun Dulsineyanı axtarması, onun qəsrdə saxlanılmasını xəyal etməsi tamaşaya ayrı tonda bir rəng qatırdı. İnsanların Don Kixot və Sanço ilə zarafatlaşmağı, Sançonun qubernator olduğu səhnələr və adamların onu məsxərəyə salması bizə həqiqətən də cəngavərlik dövrünün bitdiyini, insanların daha başqa şeylər haqqında düşündüyünü, saflığın və mübarizənin bir qədər (ya da çox) geridə qalmasını xatırladırdı sanki. Servantes kimi quruluşçu rejissor Bəhram Osmanov da tamaşanın realist qatda ab-havasını yarada bilmişdi. Son səhnə isə tamaşaçıda ümid yeri qoyurdu. Cəngavərlik dövrü bitsə də, ədalətin bərqərar olması üçün tək-tək, fərd-fərd mübarizə aparmalı olduğumuzu yadımıza salırdı.

Aktyor heyətinin həmişə olduğu kimi, həvəslə, yaradıcı, fərqli, tamaşaçı ilə kontaktda oynaması tamaşanı daha da sevdirirdi. Mərhəmətin və sevginin əsas mövzu olduğu tamaşanın teatr səhnəmizdə uğurla göstərilməsi bir tamaşaçı kimi məni sevindirirdi. Üzərindən uzun müddət keçəndən sonra yenidən Don Kixotu və Sançonu izləmək məsum duyğu yaşatdı.

"PƏRİ CADU" - İBLİSİN MİSSİYASI

İnsanın ondan üstün bir yaradılış olduğunu anlayan İblis Tanrıdan küsür və bundan sonra o, özünü insanlığın məhvinə həsr edir. Tamaşanın əsas ideyası insanın qisas hissinin və səbirsizliyinin onun sonuna gətirib çıxarması, dünyada iblisin yalnız bu yolla qalib olmasını göstərmək idi. Əsərlə ilk tanışlığım zamanı sanki ovsunlanmışdım. Həvəslə izlədiyim növbəti tamaşa idi bu. Alim Qasımovun səsiylə pərdələr açıldı və mistik bir aura səhnədən sıralara - tamaşaçıların üzərinə yayıldı. Quruluşçu rejissoru Nicat Kazımov olan tamaşa qisas almaq həvəsi ilə İblisi çağıran Pərinin bədbin monoloqu ilə başlayır. Səhnə akustikası, dekorlar, musiqi, tryuklar əsərə daha çox həyəcan verir. Tamaşada baş qəhrəman Şərdi. Bu dəfə bütün hadisələr onun və qullarının ətrafında cərəyan edir. Şamama qarı vasitəsiylə xoşbəxt ailələrə nifaq salan İblis bu vəzifəni Pəriyə - artıq Pəri Caduya tapşırır. Növbəti qurbanları isə Elşən Rüstəmovun ustalıqla canlandırdığı odunçu Qurbanın ailəsidi. Qurban var-dövlətə, gözəlliyə, maddiyata vurğun biri kimi təsvir edilir və bu da onun faciəvi sonuna işarədir. Şamama qarı Qurbanın zəifliyini anlayır və onu ailəsindən uzaq salır. Faciə bu ailənin konteksində verilib. Pəri Cadunun tapşırığı ilə əcinnələr bütün yollarla Qurbana onların yanına gəlməsi üçün şərait yaradırlar. Tez-tez dəyişən və mistik atmosferi daha da həyəcanlı edən musiqi parçaları dialoqları izləyir. İblisin hökmü ilə Qurban qatilə çevrilir və meşəyə Pəri Cadunun yanına gəlir. Burada da o, öz nəfsinə, şöhrət hissinə yenilir. Ancaq Ə.Haqverdiyevin müəllifi olduğu mistik-faciədən fərqli olaraq tamaşada Xeyir qalib gəlir. Qurbanın qulaqlarında balaca körpənin, Səlimənin səsləri cingildəyir. O, Pəri Cadunu öldürsə də, özü də bu faciənin bir hissəsinə çevrilir. Tamaşanın sonunda Xeyirlə Səlimə səhnədən keçir.

Nəsrimizin böyük ustadı, Azərbaycan dilinin bədii həllini tapmış yazıçılarımızdan olan Haqverdiyevin Xeyir və Şər mübarizəsinə həsr etdiyi bu faciə günümüzdə də aktuallığını qoruyub saxlayır. İstedadlı aktyor Nicat Kazımov əsəri teatr səhnəsinin uğurlu nümunəsinə çevirməyi bacarıb. Əməkdar artist Kəmalə Hüseynovanın baş rolu oynadığı tamaşada hadisələr yorucu olmayan bir axarla davam edir. Tamaşaçı rəğbətini qazanmış səhnə əsərinin ən maraqlı nüansları tryukların və səhnənin əsas dekoru təşkil edən İblisin hörümçək torunun olduğu anlar idi. Həm azyaşlı uşaqlar üçün, həm gənclər, həm də böyüklər üçün maraqlı tamaşa olduğu sonda zalın alqış səslərinə bürünməyindən bilinirdi. Kulisdə nə qədər çalışıldığı, aktyor heyətinin nə qədər canla-başla hazırlanmağı tamaşanın uğurlu olmasından hiss olunurdu.

XEYİR VƏ ŞƏR

Hər iki tamaşa eyni mövzuya fərqli rakurslardan baxış sərgiləmişdi. "Don Kixot" Xeyirin tərənnümçüsü idisə, "Pəri Cadu"da İblisin bu mübarizədə "rolunu" izlədik. İki klassik əsərin teatr səhnəmizdə uğurlu nümayişi aktyorlar kimi, tamaşaçıları da sevindirdi. Başda ədəbiyyat olmaqla incəsənətin təməl nöqtəsini təşkil edən Xeyirlə Şərin mübarizəsi dünya ədəbiyyatında olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında da, teatr səhnələrində də həmişə aktual mövzu olaraq qalacaq.

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet.- 2019.- 15 yanvar.- S.7.